Երեկ Հայաստանի ՆԳՆ միգրացիայի վարչության պետ Նելլի Դավթյանը Step1.am-ին տված հարցազրույցում հայտնել է, որ ՀՀ քաղաքացիություն ստանալու համար դիմող արցախցիների թիվը կտրուկ աճել է։
Դիմորդների թվի աճը տեղի է ունեցել բնակարանային ծրագիրը բոլոր արցախցիների համար բացվելուց հետո։ Մի շարք հանրահավաքներից և ինքնակազմակերպման փորձերից հետո ակնհայտ դարձավ, որ ՀՀ կառավարությունը չի փոխի իր մոտեցումը, վարձակալության աջակցություն չի լինի, Արցախի ղեկավարությունը գտնվում է անգործության մեջ, և պետք է մտածել, թե ինչպես ինքնուրույն դուրս գան փոսից։ Հատկապես այն պայմաններում, երբ հայկական անձնագրեր ունեցող արցախցիներին վերաբերվում են նույնիսկ ոչ թե որպես փախստականների, այլ որպես անօրինական և վտանգավոր միգրանտների։
ՀՀ կառավարությունը չի ճանաչել արցախցիներին ո՛չ որպես այլ երկրից եկած փախստականների, ո՛չ էլ որպես ներքին տեղահանվածների, ինչը իրեն մանևրելու լայն դաշտ է թողել։ Նման պայմաններում բավական է ապահովել նվազագույն սոցիալական աջակցություն և դրա սակավությունը հիմնավորել հատուկ մշակված խոսույթներով. արցախցիները չեն կռվել, նրանք պետք է մնային և ապրեին Արցախում, և քանի որ Ստեփանակերտը աջակցում էր Ռուսաստանին, ապա թող արցախցիները օգնության համար դիմեն իրենց ռուսամետ առաջնորդներին, ովքեր թալանել են Արցախը և չեն ցանկանում օգնել իրենց հայրենակիցներին։
Այս նարատիվների մեջ մեծ ճշմարտություն կա, բայց դա ոչ մի կերպ չի արդարացնում Հայաստանի կառավարության մոտեցումը արցախցիների իրավունքների նկատմամբ։ Այդ ճշմարտությունը չի փոխում այն փաստը, որ Արցախը օկուպացվել է Ադրբեջանի կողմից՝ Ռուսաստանի, Թուրքիայի, Իսրայելի աջակցությամբ, և նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունը ստորագրել է Հայաստանի վարչապետը։
Չնայած Հայաստանում Արցախի ղեկավարությունը զրկված է գործադիր իշխանություններից, այնուամենայնիվ, արցախցի պաշտոնյաների վարքագիծը չի դիմանում ոչ մի քննադատությանը։ Կան բազմաթիվ խնդիրներ, որոնք արցախցի պաշտոնյաների համար ավելի հեշտ կլիներ համատեղ լուծել, և ոչ ոք չէր կարող արգելել նրանց դա անել։
Օրինակ, Անաիտ Պետրոսյանը գրում է, որ արցախցիները ստիպված են վերականգնել և թարգմանել իրենց փաստաթղթերը Հայաստանում, իսկ մեկ փաստաթղթի թարգմանության արժեքը 5000-6000 դրամ է։ Մի՞թե Արցախի ներկայացուցչությունը չէր կարող ապահովել փաստաթղթերի անվճար կամ գոնե էժան թարգմանություն։ «Մի՛ թողեք արցախցիներին մենակ նման փոքր, բայց կարևոր հարցերում», – գրում է Անաիտ Պետրոսյանը։
Փետրվարին Արցախի խորհրդարանն ընդունեց արցախցիների կուտակային կենսաթոշակների մասին օրենք, սակայն այս օրենքը անտեսվեց Հայաստանի կառավարության կողմից: Արցախի խորհրդարանը ՀՀ կառավարությանը պարզ հարց չտվեց. եթե դուք կուտակային ֆոնդերի արցախցի շահառուներին չեք համարում Հայաստանի քաղաքացիներ, ապա ի՞նչ իրավունքով եք նրանց միջոցները ուղղորդում հայկական ֆոնդեր: Եվ եթե դուք նրանց համարում եք Հայաստանի քաղաքացիներ, ինչո՞ւ նրանց բնակարանային աջակցություն չի տրամադրվում՝ որպես կորցրած գույքի փոխհատուցում: Օրինակ, ինչպես եղավ Կիրանցի դեպքում, որտեղ ՀՀ կառավարության որոշմամբ օտարված գույքի դիմաց մարդկանց վճարվեց պատշաճ փոխհատուցում:
Արցախի բնակիչների քաղաքացիության հարցը քննարկվում է միայն մասնավոր հայցերի կարգով: Օրինակ՝ Մարատ Եգանյանի կողմից ՀՀ Ազգային անվտանգության ծառայության դեմ հարուցված դատական գործընթացը շարունակվում է արդեն մի քանի ամիս: Սահմանապահները ՀՀ անձնագիր (070 կոդով) ունեցող Եգանյանին թույլ չեն տվել լքել Հայաստանը առանց փախստականի վկայականի: Դատարանը հիմա չի կարող որոշել, թե արդյոք ՀՀ անձնագիրը քաղաքացիության անվիճելի ապացույց է:
Այս հարցերը չպետք է լուծվեն մասնավոր կերպով, այլ կոլեկտիվ՝ արցախյան վերնախավի ակտիվ աջակցությամբ։ Սակայն արցախցի շատ նախկին պաշտոնյաներ աշխատում են շատ չերևալ, որ ոչ ոք չհիշի հին դեպքերի մասին։
2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ից հետո և դրանից շատ առաջ սկսեցին լուրեր տարածվել, որ արցախյան ղեկավարությունը վաճառում է որոշ ակտիվներ՝ հիդրոէլեկտրակայաններ և այլ օբյեկտներ, որոնք հնարավոր չէր դուրս բերել։ Կրկին, լուրերի մակարդակով, ասում էին, որ բյուջետային մնացորդ միջոցները բաշխվել են որոշակի անձանց միջև։
Այս փաստերը, հավանաբար, հայտնի են Հայաստանի իշխանություններին, և դրանք օգտագործվում են նրանց վախեցնելու համար, ովքեր պարտավոր են կազմակերպել գործողություններ արցախցիների իրավունքները պաշտպանելու համար։ Նրանց վախեցնում են դեռ մասնավոր անձանց բերանով։
Վերջերս ՀՀ քաղաքացի Բարդուխ Գալստյանը Հ-1-ի եթերում հայտարարեց, որ այն արցախցիները, ովքեր կոչ են անում հանրահավաքների, թալանել են ամբողջ Արցախը և տվել ռուսներին։ Այլոց թվում նա նշեց Արտակ Բեգլարյանին, ով պահանջեց ներողություն խնդրել և խոստացավ դատի տալ։ Բարդուխ Գալստյանը պատասխանեց՝ նշելով, որ մտադիր չէր անձնավորել կամ անուններ տալ, բայց այնուամենայնիվ ասաց, որ Արտակ Բեգլարյանը, ուրիշների հետ միասին, «ունեին հսկայական միջոցներ Արցախում, դրանց մեծ մասը դուրս էր բերել Արցախից և այժմ այդ միջոցները կառավարում է հիմնականում Ռուսաստանում»։
Չկա նման փաստերի գոնե մեկ դատական ապացույց։ Արցախի նախկին նախագահ Սամվել Շահրամանյանը բազմիցս դիմել է քննչական մարմիններին՝ խնդրելով պարզել, թե ով ինչ է գողացել Արցախում, բայց մինչ այժմ մեղադրանքներ են ներկայացվել միայն Ստեփանակերտի քաղաքապետի դեմ, ով մեղադրվում էր քաղաքային մեքենաները դուրս բերելու թույլտվություն տալու մեջ։
Հատկանշական է, որ Հայաստանի վարչապետի կողմից երեք արցախյան շրջաններից հրաժարվելը առանց մեկ կրակոցի, օկուպացված Արցախում ակտիվները թշնամիներին փոխանցումը չի համարվում «կողոպուտ», իսկ արցախյան ղեկավարության գործողությունները համարվում են բոլոր խնդիրների պատճառը։
Ակնհայտ է, որ անապացուցելի կոռուպցիայի և կողոպուտի թեման և արցախցի հարուստներին դիմելու կոչերը արվում են, որ արցախյան էլիտան հանկարծ չակտիվանա, իսկ Հայաստանի կառավարությունը՝ արցախցիներին կարճ սոցիալական կապանքի տակ պահի։ Միևնույն ժամանակ, կարելի է պառակտել արցախյան հասարակությունը՝ «ականջին» պատմելով, թե ով ումից որքան է գողացել։
