Տեղեկությունը, որ Փաշինյանի և Ալիևի հանդիպումը Թրամփի հետ կարող է տեղի ունենալ Վաշինգտոնում այս ուրբաթ, դեռևս պաշտոնապես չի հաստատվել, չնայած չի էլ հերքվել։ Ավելին, եթե սկզբում ներքին տեղեկությունները խոսում էին խաղաղության պայմանագիր ստորագրելու հնարավորության մասին, ապա հետո նշվեց, որ կարող է ինչ-որ հայտարարություն լինել։

«Խաղաղության պայմանագիր» ստորագրելու կամ նույնիսկ նախաստորագրելու հավանականությունը գործնականում զրոյի է հավասար, քանի որ այս համաձայնագիրը չի լուծի հայ-թուրքական սահմանի և Նախիջևանի կարգավիճակի հիմնարար հարցերը, որոնք ներկայումս որոշվում են Կարսի ռուս-թուրքական անօրինական պայմանագրով։

Նույնիսկ Մեղրիի ճանապարհի հարցը, որը ոմանք ցանկանում են նվիրել Բաքվին, կապված է Կարսի պայմանագրի հետ. Ադրբեջանը պահանջում է անարգել «միջանցք» դեպի Նախիջևան, բայց ոչ ոք չի կարող ասել, թե ինչի հիման վրա է Բաքուն Նախիջևանը համարում իր «էքսկլավը»։ Բաքուն միայն հիմա է փորձում փոփոխել Նախիջևանի Սահմանադրությունը և «անջատել» այն Կարսի պայմանագրից, բայց ի՞նչ է դա փոխում Նախիջևանի կարգավիճակի մեջ։

Հայաստանի կառավարությունը չի հերքել Փաշինյանի Վաշինգտոն այցի հնարավորությունը, բայց ի՞նչ է Փաշինյանը տանելու ԱՄՆ ի պատասխան Թրամփի “առաջարկին”։

Այս պահին կան երկու անօրինական փաստաթղթեր, որոնք որոշում են իրավիճակը գետնի վրա՝ Կարսի պայմանագիրը և 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունը: Եվ կան երկու օրինական փաստաթղթեր, որոնք չեն արտացոլվում «տեղում», բայց շարունակում են մնալ հիմնարար հիմք՝ դրանք են Վիլսոնի Արբիտրաժը և Հայաստանի Անկախության հռչակագիրը։

Հռչակագրի նախաբանում ուրվագծվում են պետության հռչակման հիմքերը. “Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը՝ արտահայտելով Հայաստանի ժողովրդի միասնական կամքը, գիտակցելով իր պատասխանատվությունը հայ ժողովրդի ճակատագրի առջև համայն հայության իղձերի իրականացման և պատմական արդարության վերականգնման գործում, ելնելով մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի սկզբունքներից և միջազգային իրավունքի հանրաճանաչ նորմերից, կենսագործելով ազգերի ազատ ինքնորոշման իրավունքը, հիմնվելով 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի «Հայկական ԽՍՀ-ի և Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման մասին» Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհրդի համատեղ որոշման վրա, զարգացնելով 1918 թվականի մայիսի 28-ին ստեղծված անկախ Հայաստանի Հանրապետության ժողովրդավարական ավանդույթները, խնդիր դնելով ժողովրդավարական, իրավական հասարակարգի ստեղծումը…”.

Հայաստանը փաստորեն հռչակվել է Առաջին Հանրապետության «ավանդույթների» և 1989 թվականի որոշման հիման վրա։ Այս երկու հիմնաքարերն էլ խախտվել են Կարսի պայմանագրով և 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի հայտարարությամբ։ Հայաստանի անկախության հռչակագրին հակասող ցանկացած «խաղաղության համաձայնագիր» ուղղված է Հայաստանի Հանրապետության վերացմանը։

Ի՞նչ սկզբունք է Թրամփը մտադիր դնել համաշխարհային հակամարտությունների լուծման գործում, և ինչի՞ վրա է կառուցվելու նոր աշխարհակարգը։

Այն փաստը, որ Թրամփը, իր երկրորդ «գալուստից» հետո, նախևառաջ փակեց Վիլսոնի ինստիտուտը, ցույց է տալիս, որ նրան դուր չի գալիս նախագահ Վիլսոնի «գյուտը»։ Հիշեցնենք, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո, որի արդյունքում 6 կայսրություններ կործանվեցին, ԱՄՆ նախագահ Վիլսոնը առաջարկեց ազգային ինքնորոշման և ինքնիշխան պետությունների գաղափարը։ Ահա թե ինչպես են ձևավորվել ներկայիս պետությունները։ Հիմա Թրամփը հետ է պտտում գործընթացը․ պետություններ չեն լինի, բայց հին կայսրություններին կարող են փոխարինել նորերը։

Այս գլոբալ գործընթացի համատեքստում կայսրությունները կարող են Հայաստանին առաջարկել միայն ինքնալուծարում, ինչպես երկու տարի առաջ առաջարկեցին Արցախին՝ ոտնահարելով մի ամբողջ ժողովրդի ինքնորոշման և հայրենիքի իրավունքը։

Հայաստանի քաղաքական շրջանակներում այժմ քննարկում են Վաշինգտոնում հնարավոր հանդիպումը, և կարելի է նշել, որ գործնականում «հույս» չկա ինքնիշխանությունը պահպանելու համար, ընդ որում ոչ միայն Հայաստանի, այլև Ադրբեջանի, Ուկրաինայի և այլոց համար։ Կա միայն այն հարցը, թե որ կայսրությունը «կստանա» տարածաշրջանի դեռևս ինքնիշխան երկրների տարածքները։

Ռուսամետ ուժերը նշում են, որ ավելի լավ է, եթե դա լինի Ռուսաստանը, քանի որ «գոնե Ռուսաստանում հայերը զանգվածաբար չեն կոտորվել»։ Պատմաբանները, իհարկե, կբերեն կոտորածների բազմաթիվ օրինակներ, բայց այս փաստարկը գործում է։ Արևմտամետ ուժերը ուրախ են ամերիկյան միջամտությունից՝ նշելով, որ վերջապես կկարողանան անջատվել Ռուսական կայսրությունից, բայց չեն նշում, թե ում կնշանակեն ամերիկացիները տարածաշրջանում որպես «նայողներ»։

Այս ֆոնին կարելի է ենթադրել, որ Փաշինյանի և Ալիևի հավանական այցը Վաշինգտոն կապված է Թրամփի՝ Հայաստանում պարադիգմայի փոփոխությունը կանխելու մտադրության հետ։ Հայաստանը չպետք է խոսի իր լեգիտիմ իրավունքներից, քանի “հոպարները” չեն գծել նոր սահմանները։

Step1.am-ի հարցերին պատասխանել է «Մոդուս Վիվենդի» կենտրոնի ղեկավար Արա Պապյանը։

-Պարոն Պապյան, «Նախիջեւանի սահմանադրությունից հանվել է Մոսկվայի եւ Կարսի պայմանագրերին հղումը:  Նախիջեւանի սահմանադրության նախաբանում նշվում էր, որ «ինքնավարության հիմքերը դրվել են 1921 թվականի մարտի 16-ի Մոսկվայի միջազգային պայմանագրով եւ 1921 թվականի հոկտեմբերի 13-ի Կարսի միջազգային պայմանագրով, որոնք ներկայումս ուժի մեջ են»։ Այսպիսով ի՞նչ իրավական հիմք է մնում, որ Նախիջեւանը մնա Ադրբեջանի ենթակայության տակ։

-Ոչ մի իրավական հիմք չկա։ Այն ժամանակ էլ իրավական հիմք չկար, որովհետեւ Մոսկվայի եւ Կարսի պայմանագրերն անօրինական փաստաթղթեր են ի սկզբանե։ Եվ Վիեննայի կոնվենցիայի համաձայն՝ եթե փաստաթուղթը կնքման պահին ոտնահարել է միջազգային իրավունքի հիմնադրույթները, ապա ինքը կնքման պահից անօրինական է։ Մյուս հարցն այն է, որ Մոսկվայի պայմանագիրը, որը հիմք է հանդիսացել Կարսի պայմանագրի համար, փոխարինվել է 1925 թվականի դեկտեմբերի սովետաթուրքական պայմանագրով, որն էլ չեղյալ է հայտարարվել 1945-ին։ Եվ երրորդ, Նախիջեւանը երբեք էլ Ադրբեջանի մաս չի եղել, անգամ Մոսկվայի պայմանագրով, այն եղել է պրոտեկտորատ Ադրբեջանի ենթակայության տակ։ Դա լրիվ այլ բան է։

Եվ երբ ինքնավարություն հայտարարվեց, անգամ Թուրքիան 1924 թվականին պաշտոնապես բողոքեց, որ սա ոտնահարում է Մոսկվայի պայմանագիրը։ Հետեւաբար, ես կարծում եմ՝ ոչ մի իրավական հիմք չկա, որ Նախիջեւանը գտնվի Ադրբեջանի ենթակայության տակ։ Ես կարծում եմ, որ Հայաստանը պետք է բարձրացնի Նախիջեւանի հարցը, որովհետեւ այդ անօրինական գործընթացն էր, որ այսօր հիմք հանդիսացավ մեկ այլ անօրինական գործընթացի համար, այն է այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքի» շուրջ գործընթացները։ Դրա հիմնավորումն այն է, որ իբր Ադրբեջանիր երկու մասերն իրար հետ պետք է ցամաքային կապ ունենան։

-Իրանն ի՞նչ դիրքորոշում ունի Նախիջեւանի հարցի շուրջ, ի՞նչ եք նկատում, հնարավո՞ր է վերադարձ դեպի Իրանի ենթակայություն։

-Ոչ, դա չի կարող լինել, որովհետեւ 1928 Թուրքմենչայի պայմանագրով Իրանը հրաժարվել է Նախիջեւանից՝ հօգուտ Ռուսաստանի։ Բացի այդ, Նախիջեւանը ճանաչվել է Հայաստանի Հանրապետության մաս, որովհետեւ Նախիեջեւանը եղել է Երեւանի նահանգի մաս։ Իսկ Երեւանի նահանգի պատկանելությունը Հայաստանին երբեք չի էլ վիճարկվել, քանի դեռ բոլշեւիկները չեկան ու չսկսեցին զոհաբերել հայերի շահերը։ Իրանն այստեղ չունի իրավական հիմք, բայց Իրանը կարող է շահագրգռված լինի, որ Նախիջեւանը հայերի վերահսկողության տակ լինի, քան Ադրբեջանի։

Եթե Իրանի եւ Արեւմուտքի հարաբերությունները լավանան, այսինքն՝ Իրան-Հայաստան-Վրաստան այդ միջանցքը գործի, ապա Նախիջեւանի հարցը դառնում է շատ կարեւոր, որովհետեւ Նախիջեւանի վրայով կա երկաթուղի, չգործող, բայց գոյություն ունեցող։ Չաբահար նավահանգստից մինչեւ Փոթի կոնտեյներները կարող են գնացքով գնալ։ Հետեւաբար, այդտեղ Իրանի շահագրգռությունը շատ մեծ է։ Ես կարծում եմ՝ այստեղ ոչ միայն Իրանն է շահագրգռված, այլ նաեւ Արեւմուտքը, բայց դա իրական կլինի, եթե Իրանի ու Արեւմուտքի հարաբերություններն իսկապես բարելավվեն։

Ընդհանրապես, Հայաստանը հիմա էլ պետք է նախաձեռնությամբ հանդես գա։ Ես նախկինում էլ եմ ասել՝ երբ ԱՄՆ-ն ցանկանում էր վարձակալել այդ տարածքը, մերոնք պետք է փոխադարձության սկզբունքը դնեին եւ ասեին՝ դա պետք է վերաբերի նաեւ Նախիջեւանի հատվածով անցնող ճանապարհներին ու երկաթուղուն։ Գոնե այդ հատվածը պիտի բացվի մեզ համար եւս։

Ռոզա Հովհաննիսյան