Դասավանդիրյան առաջին միջոցառումներից մեկի ժամանակ ստացանք նամակներ, որտեղ աշակերտները ողջունում, ոգևորում և խրախուսում էին ապագա ուսուցիչ-առաջնորդներին։ Այդ պահը լավ եմ հիշում․ բոլորը կարդում էին նամակները, և մի ջերմ ալիք էր անցնում յուրաքանչյուրի դեմքով։ Ինձ բաժին հասած նամակն այսպես էր սկսում․ «Բարև սիրելի ապագա ուսուցիչ-առաջնորդ, ես քեզ գրում եմ սահմանային․․․»։

«Սահմանային» բառը կարդալով՝ մարմնովս սարսուռ անցավ, բայց նաև անչափ մեծ պատասխանատվություն զգացի, որովհետև ինձ՝ սահմանից եկածիս, գրում էին սահմանից․․․

Արդեն երկրորդ օրն է, ինչ գիշերում ենք մեզ «բաժին հասած» գյուղում, որը սահմանային Կոթին է՝ Տավուշի մարզում։ Երբ իմացանք, որ պետք է Կոթի տեղափոխվենք, բնականաբար համացանցում սկսեցի փնտրել տեղեկություններ՝ տեղակայվածություն, բնակչություն, ապրելակերպ։

Յութուբյան առաջին տեսանյութերում Կոթիի անունը միշտ կապվում է սահմանային միջադեպերի, կրակոցների հետ։ Մեր ընկերներից մեկը մի անգամ սև հումոր արեց․ «Գնում եք ձեր կոմֆորտ զոնան»։

Ճանապարհը դեպի Կոթի անցնում է հայ-ադրբեջանական սահմանին չափազանց մոտ՝ Կիրանց, Ոսկեպար, Բաղանիս։ Մի տեղ նույնիսկ հետիոտնային անցումը ավարտվում է հենց սահմանազատիչ պատի մոտ։

Վերջին անգամ Հակարին անցնելիս էի տեսել այսքան ադրբեջանական դրոշներ, իսկ այստեղ կարծես դրոշների մենամարտ է․ մի տեղ մերը, քիչ անց՝ իրենցը, հետո նորից մերը, հետո նորից իրենցը՝ չափերով ավելի մեծ․․․

Լույսը բացվեց աքլորների կանչով․ շուրջ երկու տարի չէի լսել այդ ձայնը։ Խաղաղությունն այնքան շատ էր այս լուսաբացին։ Նստած էինք պատշգամբում, երբ Սաթէն՝ 2,5 տարեկան աղջիկս, ուշադիր լսում էր գյուղի ձայները և զարմանքով երբեմն կրկնում, երբեմն կռահում, թե ինչի ձայն է։ Քանի որ կենդանիներին հաճախ միայն նկարներով է տեսել․․․

Տունը, որտեղ տեղակայվել ենք, շատ է հիշեցնում իմ մանկության տները՝ Մուշկապատում պապիկիս տունը և Ճարտարում՝ տատիկիս տունը։ Բարձրադիր, լուսավոր, բարձր առաստաղներով, մեծ սենյակներով, սովետական պարծանք համարվող կահույքով ու սպասքով։

Երեկոյան եկան մեր տանտերերը։ Գրիգորի պապիկն ասում է, որ իրենց նախնիներն էլ են Արցախից եկել՝ իր պապի պապը։ Փորձում էր մտաբերել, թե իր պապը որ տեղանունն էր տալիս, ու որպեսզի սխալ տեղեկություն չտա՝ խորհուրդ տվեց դիմել պատմության գիտակ մեկ ուրիշի։

Խոսում ենք խաղաղությունից, սահմանից, ու ցույց է տալիս դիմացի բլրակը, որն անտառապատ է․ «Սա է մեր գյուղի սահմանը։ 38 կմ սահման ունի։ Ա՛յ, էն որ տեսնում ես՝ արդեն իրենք են»։

Էն, որ տեսնում էի, հենց դիմացի բլուրն էր․ առավոտյան հիանում էի այդ անտառածածկ բարձունքով։

Խոսում են, կատակում, և հասկանում եմ՝ ինչքա՜ն շատ էի կարոտել այս անկեղծությանն ու մաքրությանը։

Երեկոյան առանց կանչելու, առանց ավելորդ ուշադրության աստիճաններով բարձրացավ մի մարդ՝ կապույտ պլաստմասե դույլը ծանր բռնած։ Ծանոթացման սովորական ծես է գյուղում․ դիմացի հարևան Հովհաննեսն է։ Կովեր ունեն, ու այնպես հասկացա, որ այսօրվա կաթը մեզ բաժին հանեց։

Զրուցում էին Հովիկն ու Հովհաննեսը, ով չորս երեխա ունի։ Հուզված այդ վերաբերմունքից՝ խոսակցության կեսը չէի լսում։

Ամփոփում ենք օրն ու Հովիկն ասում է․ «Հովհաննեսը 30 տարի սարում էր, անասուն էր պահում։ Հիմա ասում է՝ հոգնում եմ, չեմ կարողանում։ Հարցրի՝ երեխաները չեն օգնու՞մ։ Պատասխանեց՝ լավ են սովորում, չեմ ուզում ուսումից կտրեմ․․․»։

Լռում ենք ու հասկանում եմ, որ այո, «կոմֆորտ զոնան» հենց սա է՝ իսկական, նպատակային, պարզ, չափազանց անկեղծ, բայց նախ մարդկայնությանը ավելի մոտ լինելու տեսանկյունից։

Այս երեկո, երբ բոլոր ձայները մարեցին ու գյուղը խոր քնի մեջ էր, երկար մտածում էի այն նամակի մասին, որտեղ առաջին անգամ կարդացի «սահմանային» բառը։ Հիմա ես իսկապես սահմանին եմ, բայց ոչ թե միայն որպես գիծ քարտեզի վրա, այլ որպես ապրելու, կիսվելու, հավատալու տեղ։

Կոթին ոչ միայն մեզ բաժին հասած գյուղ է, այլ մեր ընտրությունն է լինելու՝ մարդկանց անկեղծության, երեխաների աչքերի լույսի ու վաղվա խաղաղության հավատով։

Մարիամ Սարգսյան

Մարիամը և նրա ամուսինը՝ Հովիկը, դարձան «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» համահայկական ծրագրի շահառուներ և նշանակվեցին Կոթի գյուղ։ Կարդացեք Մարիամի օրագրի սկիզբը այստեղ։

Առավոտ

Արցախցիները չեն կարողանում լիարժեք իրացնել բնակապահովման ծրագրի շրջանակներում իրենց հատկացված հավաստագրերը, քանի որ մի կողմից բնակարանների գներն են թանկացել, մյուս կողմից էլ մարդիկ չեն կարողանում հավաստագրի գումարից զատ լրացուցիչ վարկային միջոցներ ներգրավել, որպեսզի նորմալ պայմաններով բնակարաններ գնեն։ Արցախցիները, որոնց մեծ մասը Հայաստանում գրանցված աշխատանք չունեն կամ էլ հայտնի պատճառներով դասակարգված վարկեր ունեն, պարզ ասած՝ «սեւ ցուցակում» են ընդգրկված, բազմիցս են ահազանգել, որ խնդրի առաջ են կանգնել, չեն կարողանում օգտվել բնակապահովման ծրագրից։

Արցախցիները սկսեցին սոցիալական ցանցերում ահազանգել գնաճի մասին, մարդիկ գրում էին, որ անգամ հեռավոր Գեղարքունիքի մարզում տների գները թանկացել են։

Արցախցի հասարակական գործիչ Լիաննա Պետրոսյանը «Առավոտի» հետ զրույցում ասում է, որ արցախցիներից շատերը չեն կարողանում իրացնել արդեն ստացած հավաստագրերը։

«Ընդամենը մեկ բաղադրիչով է կարգավորվել խնդիրը, այդ բաղադրիչը հետեւյալն է՝ դասակարգված վարկեր ունենալու դեպքում, եթե սերտիֆիկատի գումարը բավարար է, որ գործարքը կատարվի, մարդկանց վարկային պատմությունն ու սեւ ցուցակի մեջ գտնվելը հաշվի չի առնվում»,- ասաց նա։

«Սերտիֆիկատ ստացած ընտանիքների նույնիսկ կեսը չի կարողացել իրացնել այդ սերտիֆիկատը»,- ասաց Լիաննա Պետրոսյանը։

«Միայն դեռ մի բանկ գիտեմ, որ գործարք է անում արցախցիների հետ։ Հիմա հարցը ո՞ր դաշտում է՝ պետությունն է մեխանիզմը սխալ կառուցել, թե՞ բանկերն են խուսափում հավելյալ ռիսկերից։ Արդյունքում՝ սերտիֆիկատ ունեցող մարդիկ տուն չեն կարողանում գնել»,- ասել է Ռիելթորների ասոցիացիայի խորհրդի անդամ Անդրանիկ Հարությունովը։

Անդրադառնալով տների գների աճին՝ «Առավոտի» հետ զրույցում Անդրանիկ Հարությունովն ասաց, որ դա պահանջարկով է պայմանավորված։ «Դա շուկայի արձագանքն է, այդ մարդիկ զգում են, որ արդեն պահանջարկ կա, սկսում են գին բարձրացնել, մեկ է վաճառվում է։ Երեւանամերձ համայնքներում առաջնային շուկայում տուն գնելու դեպքում արցախցիները կարող են նաեւ եկամտահարկի վերադարձից օգտվել, եւ դրա համար մեծ աշխատավարձեր էլ չեն պահանջվում»,- ասաց նա։

Եվրոպացի դիվանագետները արցախցիների հետ զրույցներում դիվանագիտորեն ակնարկում են, որ միջազգային իրավունքը, որին հղում է անում Արցախի ժողովուրդը, այդպես էլ չի դարձել աշխարհակարգի հիմքը։ Նրանք ասում են, որ 1988 թվականին Արցախի ժողովուրդը միամտորեն հավատացել է ինքնորոշման իրավունքին և ժողովրդավարական համայնքի աջակցությանը և ապարդյուն մեծ զոհողությունների գնացել։

Միևնույն ժամանակ, Նիկոլ Փաշինյանն ասում է, որ Ղարաբաղյան շարժումը Ռուսաստանի (ենթադրաբար՝ ԽՍՀՄ օրոք) կողմից անկախ Հայաստանի ստեղծումը կանխելու փորձ էր։ Ըստ երևույթին, սա ակնարկում է, որ եթե չլինեին Արցախում և Աբխազիայում հակամարտությունները, այսօր Հայաստանը, Վրաստանը և Ադրբեջանը կլինեին ԵՄ-ի և ՆԱՏՕ-ի անդամներ, ինչպես Բալթյան երկրները։

Երկու դեպքում էլ «մեղավոր» է Արցախի ժողովուրդը, որ հավատացել է միջազգային իրավունքին և Ռուսաստանի խոստումներին՝ ապահովելու Արցախի վերամիավորումը Հայաստանի հետ։ Եւ թեկուզ վերամիավորումը կայացել է, բայց “աշխարհը” ույլ չի տվել այն իրականություն դարձնել։

Աշխարհաքաղաքականության և Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում ներկայումս տեղի ունեցող վերափոխումները հանգեցնում են իրավունքների, ընտրովի իշխանության, անկախ դատարանների և կոլեկտիվ անվտանգության վրա կառուցված «միամիտ» ժողովրդավարական աշխարհակարգի փլուզմանը։ Արդյունքում, այն ժողովուրդները, որոնք հավատալով համաշխարհային ժողովրդավարական համակարգին, ընտրեցին իրենց ինքնորոշման իրավունքի իրականացման ուղին, խաբվեցին։ Երկար տարիների պայքարն ավարտվեց տեղահանությամբ և օկուպացիայով, սեփականության կորստով և անիրավությամբ։

Պարզվեց, որ միջազգային իրավունք գոյություն չունի, ամեն ինչ որոշվում է ուժով, ինչպես տրոգլոդիտների ժամանակներում, և ագրեսիայից, ցեղասպանությունից և տեղահանությունից հետո սկսվում է օկուպացիայի օրինականացման «խաղաղ» գործընթացը: Այս «գործընթացի» գագաթնակետը օգոստոսի 8-ին Վաշինգտոնում Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև «խաղաղության համաձայնագրի» նախաստորագրումն էր: Ուկրաինային հիմա ստիպում են ստորագրել նույն համաձայնագիրը։

ՀՀ կառավարությունը հայ հասարակության մեջ սերմանում է պարտվողական խաղաղության անխուսափելիության գաղափարը՝ այն ներկայացնելով որպես «գլոբալ քաղաքականության» մաս: Այս համատեքստում խոսում են Ղարաբաղյան հարցի լիակատար փակման մասին: ՀՀ կառավարության կողմից արցախցիների քաղաքական իրավունքները պաշտպանելուց հրաժարվելը լիովին սպանել է նրանց վերադարձի և հիմնարար իրավունքները վերականգնելու հույսը: Իսկ համաշխարհային առաջնորդների բուրն աջակցությունը Երևանի և Բաքվի միջև «խաղաղության գործընթացին» դառը մտքեր առաջացրեց այն մասին, որ արցախցիները ժողովրդավարության, իրավունքի և անվտանգության արհեստական ​​համակարգի զոհ են դարձել, երբ 1988 թվականին պաշտպանեցին իրենց իրավունքները՝ դրանով իսկ խրախուսելով ԽՍՀՄ փլուզումը: Դրանից հետո ղարաբաղցիները ոչ մեկին էլ պետք չէին, և Ռուսաստանը այս ամբողջ ընթացքում նրանց նկատմամբ թշնամանք էր պահում՝ 2020-2023 թվականներին բաց չթողնելով «վրեժխնդրությունը»։

Մինչդեռ, օգոստոսի 8-ին Վաշինգտոնում ընդունված փաստաթղթերը Ղարաբաղի մասին չէին, նրանք ցույց են տալիս, որ Հայաստանը կարող է կորցնել Սյունիքի և հայ-իրանական սահմանի նկատմամբ ինքնիշխան վերահսկողությունը, ինչը կհանգեցնի Հայաստանի շրջափակմանը և, ի վերջո, պետականության կորստին։ Չնայած կառավարության կողմից խաղաղության դարաշրջանի գալուստի մասին համառ հայտարարություններին, հասարակական միջավայրում աճում են նոր ցեղասպանության վախերը։

Արցախցիների խնդիրները շատ քիչ են լուսաբանվում հայկական մամուլում, իսկ համաշխարհային լրատվամիջոցներում ուկրաինական և պաղեստինյան ճգնաժամերի հետ մեկտեղ ղարաբաղյան հակամարտությունը գրեթե չի հիշատակվում։ Սակայն հենց 2020 թվականին Ղարաբաղի դեմ ագրեսիան էր, որը նշանավորեց սահմանները փոխելու ուժային փորձերի սկիզբը։ Երբ պարզ դարձավ, որ Արցախի դեմ ագրեսիան և ռուսական զորքերի մուտքը Արցախ աշխարհում ընդունվում են որպես նորմալ երևույթ, Ռուսաստանը ներխուժեց Ուկրաինա 2022 թվականի փետրվարին։ Իսկ երբ 2023 թվականի սեպտեմբերին Արցախն ամբողջությամբ օկուպացվեց, և նրա բնակչությունը տեղահանվեց, 2 օր անց՝ հոկտեմբերի 7-ին, սկսվեց պաղեստինա-իսրայելական պատերազմը։

Սոցիալական ցանցերում և բազմաթիվ լրատվամիջոցներում կարծիքներ են հայտնվում, որ Սյունիքի հարցում չի կարելի վստահել Հայաստանի կառավարությանը, որը ստել է Արցախի մասին: Արցախցի փախստականների ճակատագիրը ցույց է տալիս, թե ինչպես կվարվեն նրանց հետ, ովքեր նույնպես փախստական ​​կդառնան հակամարտության «ուժային լուծման» արդյունքները ճանաչելուն ուղղված կառավարության քաղաքականության արդյունքում: