Ստեփանակերտ, Թումանյան փողոց, որն այլևս գոյություն չունի

1988-90-ական թվականներին, երբ ոչ ոք չէր կարող նույնիսկ պատկերացնել, որ ԽՍՀՄ-ն կփլուզվի, Հայաստանում միլիոնավոր մարդիկ դուրս եկան փողոցներ՝ ի պաշտպանություն ազգային զարթոնքի և Արցախի իրավունքների: Հայաստանի բնակիչների մեկ այլ մասը կասկածանքով էր վերաբերվում սկսված Շարժմանը, և այն բանից հետո, երբ պարզ դարձավ, որ ազգային զարթոնքն ու իրավունքները պահանջում են անձնազոհություն, հատկապես Սումգայիթից, Բաքվից և Կիրովաբադից հետո, Հայաստանի շատ քաղաքացիներ կամ լքեցին երկիրը, կամ դադարեցին աջակցել ազգային նախաձեռնություններին:

2016 թվականի ապրիլյան պատերազմից հետո, երբ պարզ դարձավ, որ Բաքուն, Մոսկվայի և Անկարայի հետ համաձայնության գալով, պատրաստվում է վրեժխնդրության, Հայաստանում սկսվեց «ղարաբաղիզմի» դեմ թաքնված շարժում, որն այլևս կապվում էր ոչ թե ազգային իրավունքների, այլ պատերազմի և 18-ամյա տղաների զոհվելու  հետ:

Հենց այս ալիքի վրա տեղի ունեցավ Նիկոլ Փաշինյանի բենեֆիսը 2018 թվականին, երբ նա հայտարարեց «պարզած ձեռքերի» հեղափոխություն: Սկզբում խոսքը ներքին գործընթացներում բռնության չկիրառման մասին էր, բայց հետո պարզ դարձավ, որ այս գաղափարախոսությունը տարածվում է նաև արտաքին քաղաքականության վրա։ Մենք պատերազմ, դիմադրություն չենք ուզում, մենք խաղաղություն ենք ուզում, ասում է Փաշինյանը։

Այս գաղափարախոսությունը Հայաստանում շատ կողմնակիցներ ունի, ովքեր ցանկանում են խաղաղության և ներդաշնակության մեջ ապրել հարևանների հետ։ Սակայն նրանք, ովքեր ստիպված են դիմադրել ցեղասպանությանը, նույնպես խաղաղություն էին ուզում իրենց հարևանների հետ։ Պարզապես խաղաղությունը կարող է տարբեր լինել։ Ալիևը «խաղաղություն» է անվանում 2020-23 թվականներից հետո Արցախում տեղի ունեցածը՝ օկուպացիա, ցեղասպանություն և տեղահանություն։ Ռուսները ևս ասում են, որ վերջապես խաղաղություն է տիրում Ղարաբաղում ռուս-թուրքական համատեղ բարդ օպերացիայից հետո։

Վաշինգտոնում Փաշինյան-Թրամփ-Ալիև հանդիպումից և «խաղաղության համաձայնագրի» նախաստորագրումից հետո «Հայկական խաղաղության տեսլականի» տարրեր սկսեցին տարածվել։

1․ Ռուսները փորձում են փոխել կառավարությունը Հայաստանում՝ կանխելու համար տարածաշրջանի ապաշրջափակումը: Չնայած ռուսները բացահայտորեն աջակցում են Փաշինյանին և Վաշինգտոնում ձեռք բերված «խաղաղությանը», կառավարամետ ապոլոգետները մի ամբողջ ֆանտազմոգորիա են մշակել այս թեզի հիման վրա: «Թրամփի ճանապարհը կլինի Ռուսաստանի դեմ», «եթե դեմ եք Հայաստանի հարավի անեքսիային, ապա կողմ եք ռուսական գաղութացմանը»՝ նման անհեթեթություններ են արտաբերում կառավարամետ ապոլոգետները:

2․ Ռուսաստանը դեմ էր Հայաստանի անկախությանը, այդ պատճառով էլ 1988 թվականին (չնայած այն ժամանակ դեռ ԽՍՀՄ կար) Մոսկվան հրահրեց Ղարաբաղյան շարժումը՝ կանխելու համար Հայաստանի անկախացումը, սա հենց ինքը՝ Փաշինյանն է ասում:

3․ Ռուսները միևնույն է կպատժեն և՛ Երևանին, և՛ Բաքվին, ասում են Հայաստանի ռուսամետ ուժերը՝ բորբոքելով «ռուս-ադրբեջանական» սկանդալը, մինչ Պուտինը շնորհավորում է Մեհրիբանին ծննդյան օրվա կապակցությամբ:

4․ Ալիևը զինվում է ոչ թե Հայաստանի, այլ Ռուսաստանի դեմ, դամը պահում է հայ գեներալ և պատգամավոր Գագիկ Մելքոնյանը:

Նրանցից ոչ մեկը չի խոսում Ռուսաստանի կոլոնիազացիայի իրավական հիմքի՝ Կարսի պայմանագրի մասին, որի համաձայն էլ Հայաստանն ունի իր ներկայիս սահմանը Թուրքիայի և Նախիջևանի հետ և չունի Բաթումի միջոցով ծով դուրս գալու հնարավորություն։

Ոչ ոք չի ասում, որ թե ինչ է հայերի համար խաղաղությունը։ Ալիևի համար խաղաղությունը հող է և իրավասություն նվաճված տարածքների նկատմամբ։ Մեր թշնամիները մտածում են միայն հողի մասին։ Իսկ  ի՞նչ են հասկանում խաղաղություն ասելով Հայաստանում, որը շրջապատված է հարևաններով, որոնք աչք են դրել ուրիշի հողի վրա։

Քանի դեռ հայերն ունեն հող, այդ հայտնի 29.8 հազար քառակուսի կիլոմետրը, խաղաղություն չի կարող լինել։ Եվ չի կարող լինել ինքնիշխան Հայաստան, քանի դեռ նրա սահմանները որոշվում են ռուս-թուրքական պայմանագրով։ 

Համաշխարհային մամուլը լծվել է այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքի» գովազդին, խելոք դեմքով  քննարկելով, թե որքան օգուտներ կբերի այն աշխարհին, ենթադրաբար՝ Ռուսաստանին և Իրանին ինադու։ Հայաստանի հարավի և հայ-իրանական սահմանի փաստացի անեքսիան գովաբանում են ինչպես իր կյանքն ապրած մի կույս աղջկա, որին բոլորը պարզապես փորձում են դիպչել։

Բազմափորձ լրագրողները ներկայացնում են որոշ թվեր, հեռանկարներ՝ առանց որևէ բան ասելու Հայաստանի համար օգուտների և այն մասին, թե ինչպես մինչև հիմա ոչ ոք չի մտածել համաշխարհային առևտուրը փրկող միջանցքը բացելու մասին։

Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև տրանսպորտային միջանցքը, որը կառավարելու է ԱՄՆ-ը, կարող է դառնալ Չինաստանի և Եվրոպայի միջև առևտրային ուղու մի մասը, եթե Վաշինգտոնը չսահմանափակի դրա օգտագործումը, գրում է Bloomberg-ը՝ վկայակոչելով անանուն թուրք պաշտոնյաների։

Վաշինգտոնի դիրքորոշումից է կախված, թե արդյոք խոշոր արտահանողները, այդ թվում՝ Չինաստանը, կկարողանան օգտվել առևտրային ուղուց։

Forbes ամսագրի տվյալներով՝ TRIPP-ը «կլինի Կենտրոնական Ասիայի երկրներից Կովկասով դեպի Թուրքիա և դրանից այն կողմ՝ աշխարհ տանող երթուղի, որն արդյունավետորեն կվերակենդանացնի հին Մետաքսի ճանապարհը, ինչը նշանակում է, որ հնարավոր է շրջանցել և՛ Ռուսաստանը, և՛ Իրանը»։

The Washington Diplomat-ը, վկայակոչելով Վաշինգտոնում բնակվող ադրբեջանցի լրագրող Ալեքս Ռաուֆօղլուին, ասում է, որ «չնայած առաջնորդների ակնհայտ հանձնառությանը՝ երկարաժամկետ խաղաղությունը բարդ հարց է: Այն պահանջում է հանրային համաձայնություն և այնպիսի խոչընդոտների հաղթահարում, ինչպիսիք են սահմանադրական հնարավոր փոփոխությունները և հանրային լայն աջակցության անհրաժեշտությունը»:

Energy Intelligence-ը գրում է, որ որոշ վերլուծաբաններ կասկածի տակ են դնում նոր խոշոր նախագծի առևտրային կենսունակությունը՝ հաշվի առնելով Վրաստանի տարածքով անցնող առևտրային և էներգետիկ ուղիները, այդ թվում՝ Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղը։

Ադրբեջանում ԱՄՆ նախկին դեսպան Ռոբերտ Սեկուտան ասել է, որ, վերջին հաշվով, ադրբեջանական նավթի և գազի մատակարարումները Հայաստան կապահովեն Երևանին այլընտրանք Ռուսաստանի մենաշնորհին Հայաստանի էներգամատակարարման հարցում։ «Էներգետիկ հետևանքները կախված կլինեն ոչ այքան Ադրբեջանից, որքան դրանից, ինչ հնարավոր կլինի անել արևելքում», – ասել է նա։

Բաքուն և Անկարան ավելի բարձրաձայն են փորձում ձևացնել, թե ամեն ինչ վերահսկողության տակ է։ Նրանք հայտարարում են դեպի Հայաստանի սահմաններ նոր երկաթուղիների կառուցման մասին՝ վստահ լինելով, որ շինարարությունը շուտով կսկսվի նաև Հայաստանում։

«Կարս-Իգդիր-Արալըք-Դիլուջու երկաթուղային գծի կառուցմամբ մենք ձեռնարկում ենք Զանգեզուրի միջանցքի իրականացման ամենահստակ քայլերից մեկը, որը կարևոր է ոչ միայն Թուրքիայի, այլև ամբողջ Հարավային Կովկասի և Եվրասիայի համար», – հայտարարել է Թուրքիայի տրանսպորտի և ենթակառուցվածքների նախարար Աբդուլքադիր Ուրալօղլուն։ Ասում են, 224 կիլոմետր երկարությամբ երկաթգիծը, որը Թուրքիան կկապի Ադրբեջանի հետ՝ Նախիջևանով, նախատեսվում է շահագործման հանձնել 2029 թվականին:

«Ադրբեջանի երկաթուղիներ» ՓԲԸ-ն աջակցում է Ադրբեջանի վերածմանը այդ միջանցքների հիմնական տարանցիկ օղակի՝ Բաքու-Թբիլիսի-Կարս երկաթուղային գծի, Բաքվի միջազգային ծովային նավահանգստի, Աստարայի տերմինալի և ընդլայնվող վագոնների նավատորմի միջոցով։

Ներկայումս ինտենսիվ աշխատանքներ են տարվում Հորադիզ-Աղբենդ երկաթուղային գծի, որը Զանգեզուրի միջանցքի հիմնական տարրերից մեկն է, մինչև Հայաստանի Հանրապետության հետ պետական ​​սահմանը, գրում են Բաքվի թերթերը։ Այս 110.4 կմ երկարությամբ գիծը կմիանա TRIPP-ին Աղբենդ բնակավայրում։

Մինչդեռ, ոչ ոք, այդ թվում՝ Հայաստանի կառավարությունը, չի պատասխանում մի քանի հարցերի.

1. Ե՞րբ կբացվի միջանցքը և արդյոք այն ընդհանրապես կբացվի՝ հաշվի առնելով առկա հակասությունները։
2. Ինչպե՞ս է իրականացվելու Իրանի և Հայաստանի միջև առևտուրը։
3. Ինչո՞ւ է անհրաժեշտ նոր Թուրքիա-Եվրոպա երկաթուղի, եթե կա Կարս-Թբիլիսի-Բաքու ճանապարհ, որը գործնականում չի գործում։
4. Ինչո՞ւ է անհրաժեշտ է նոր խողովակաշար Կասպից ծովից դեպի Սև ծով, եթե կա գազատար և Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթատար։
5. Ինչպե՞ս է Բաքուն լցնելու նոր խողովակաշարերը, եթե հնարավոր չլինի կառուցել Տրանսկասպյան խողովակաշարը, որը թույլ կտա ստանալ Կենտրոնական Ասիայի էներգետիկ ռեսուրսներ։
6. Ի՞նչ կփոխվի դրանից աշխարհաքաղաքականության մեջ, բացի Հայաստանի հարավի անեքսիայից։

Այս պարզ հարցերին պատասխաններ չկան, և անկողմնակալ փորձագետները, հիմնվելով դրա վրա, ասում են, որ ոչ մի միջանցք չի լինի, այն ոչ մեկին պետք չէ, դա մեծ բլռդ է, և ամեն ինչ պարզապես կավարտվի Հայաստանի հարավի անեքսիայով, իսկ լավագույն դեպքում՝ Նիկոլ Փաշինյանի վերընտրությամբ և Երրորդ Հանրապետության լուծարմամբ։ Այ դա բոլորի ցանկությունն է։

Նիկոլ Փաշինյանը չէր կարող չհիշատակել Արցախը Հայաստանի Անկախության հռչակագրի ընդունման օրը։ Արցախի լիակատար օկուպացիայից, բնիկ բնակչության ցեղասպանությունից և տեղահանությունից գրեթե 2 տարի անց Փաշինյանը չի կարողացել կանխել հանրության հարցերը Արցախի և Հայաստանի անկախության հռչակագրի մասին, որոնք անբաժանելի են։

Այս երկու տարիների ընթացքում Փաշինյանը այդպես էլ չի համարձակվել նայել արցախցիների աչքերի մեջ, ասել նրանց, թե երբ, որ պահին և ինչ դիրքում է կայացրել Արցախը զոհաբերելու որոշումը՝ հանուն իր ընտանիքի իշխանության։

Ո՛չ նա, ո՛չ էլ նրա շրջապատը այդպես էլ չեն հանդիպել արցախցիների հետ, չեն բացատրել աներևակայելին. Հայաստանի վարչապետը, որը 2019 թվականին պնդում էր, որ իրավունք չունի խոսելու արցախցիների անունից, ովքեր չեն ընտրել իրեն, հանկարծ 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին ստորագրում է հայտարարություն՝ Արցախի տարածքի 2/3-ի հանձնման մասին, իսկ արդեն 2023 թվականին հայտարարում, որ Հայաստանը որևէ կապ չունի Արցախի հետ։ Ի՞նչ է փոխվել մի քանի տարվա ընթացքում, և ի՞նչ կապ ունի Արցախը Նիկոլ Փաշինյանի իշխանության հետ։

Այսօր՝ Անկախության հռչակագրի 35-ամյակի առթիվ, Փաշինյանը խոստովանեց, որ Հայաստանի անկախությունը ի սկզբանե կրում էր Արցախյան շարժման կնիքը։

Փաշինյանը, ով աղավաղում է ամեն ինչ, խոսելով 1960-ականների ազգային զարթոնքի մասին, պնդում է, որ Մոսկվան է թույլ տվել Հայաստանին ազգային զարթոնքը, քանի որ ԽՍՀՄ-ն իբր հավակնություններ ուներ Թուրքիայի նկատմամբ, ինչը, ի վերջո, հանգեցրեց Ղարաբաղյան շարժմանը: Նա չի հիշատակում Ղարաբաղյան շարժմանը Արևմուտքի աջակցությունը, ԱՄՆ 907-րդ բանաձևը, ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը և բազմաթիվ փաստաթղթեր, որոնք պնդում են հայերի ինքնորոշման իրավունքը: Փաշինյանը վստահ է, որ այս ամենը արվել է անկախ Հայաստանի գոյությունը կանխելու համար, որի հի,քում ի սկզբանե հակամարտություն էր։

Նման Հայաստանում Փաշինյանը չէր կարող իշխանության գալ, առավել ևս՝ պահել այն 7 տարի։

Հետևաբար, «հեղափոխությունից» անմիջապես հետո Փաշինյանը որոշեց հեռացնել Ղարաբաղյան շարժումը Հայաստանի հիմքերից: Ահա թե ինչու 2019 թվականին, երբ Հայաստանի տարածքը՝ Արցախի հետ միասին, կազմում էր 41 հազար քառակուսի կիլոմետր, Փաշինյանը կոչ չարեց Ալիևին խաղաղության, չդիմեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահներին՝ պահանջելով ճանաչել ներկայիս իրողությունները, այլ հայտարարեց, որ բանակցությունները կսկսի զրոյից։ Ավելին, որպես զրո նա նկատի ուներ ոչ թե 1994 թվականի իրողությունները, այլ 1988 թվականը՝ «հակամարտության» սկիզբ։

Այդ ժամանակ Ալիևը խոստովանում էր, որ միջազգային հանրությունը ստիպում է իրեն ճանաչել Արցախի ինքնորոշումը, իսկ Թուրքիայի արտգործնախարար Դավութօղլուն «խնդրում էր» հրաժարվել գոնե երկու շրջաններից։ Սակայն Փաշինյանն այլ ծրագրեր ուներ, և նա «շկենտրոնացավ» երկու շրջանների վրա՝ որոշելով միանգամից ազատվել ամբողջ Արցախից։

Այսօրվա իր ուղերձում նա փաստացի խոստովանեց, որ դեռևս 2020 թվականի պատերազմից առաջ որոշել էր հրաժարվել ղարաբաղյան շարժումից, բայց դրա համար ստիպված էր պատերազմ հրահրել՝ կանխավ կապիտուլյացիայով։

“Ի վերջո, ինչու՞ մինչեւ 2020 թվականի սեպտեմբերը Հայաստանի Հանրապետությունը, մեր Կառավարությունը, ես՝ ինքս, չգնացինք զիջումների, ինչը 44–օրյա պատերազմից խուսափելու միակ տեսական հնարավորությունն էր։ Դրա առանցքային պատճառն այն էր, որ այդ զիջումների արդյունքում մեր ունեցած բոլոր սպառնալիքները եւ կախվածությունները մեծանալու էին, մեծանալու էին անհամաչափորեն՝ հանգեցնելով Հայաստանի անկախության եւ պետականության կորստի”, ասել է Փաշինյանը։

Ցանկացած ինքնահարգանք ունեցող երկրում դատարանը գործ կհարուցեր նման ինքնախոստովանությունից հետո։ Սակայն Հայաստանում ոչ ոք Փաշինյանին չի հարցնում, թե ինչու 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին, երբ Արցախը գրեթե կործանված էր, նա հանկարծ ստորագրեց Պուտինի հեղինակած հայտարարությունը և թույլ չտվեց, որ Արցախը լիովին օկուպացվի։ Ինչո՞ւ նա խրախուսեց արցախցիների վերադարձը, նույնիսկ նրանց, ում տները օկուպացված էին, ինչու կառուցեց նոր տներ նրանց համար։ Պատասխանը մեկն է՝ որ ժամանակ շահի և դուրս բերի Հայաստանի զորքերը Արցախից։

Ահա թե որտեղ է Արցախի կապը նրա իշխանության հետ․ 2018 թվականին նա իր ընտրողներին խոստացավ, որ նրանց որդիները այլևս չեն զոհվի Արցախում։ 2021 թվականին նա իր ընտրողներին ասաց, որ պահել է խոստումը։ Արցախում այլևս Հայաստանի զորքեր չկան, ընտրողները կարող են հանգիստ լինել իրենց որդիների համար, իսկ արցախցիներն իրենք թող որոշեն՝ ենթարկվել ցեղասպանության, թե լքել իրենց տները։

Սա միակ միջոցն էր, որով Փաշինյանը կարող էր պահպանել իշխանությունը Հայաստանում և դեռ կպահպանի։ Բայց մի օր Նիկոլ Փաշինյանը ստիպված կլինի նայել արցախցիների աչքերի մեջ։