«Եվրոնեստ»-ի՝ Արևելյան գործընկերության խորհրդարանական հարթակի վերջերս կայացած նստաշրջանի ժամանակ, որը տեղի ունեցավ Երևանում, ընդունվեց մի բանաձև, որը, ինչպես պնդում էր ընդդիմությունը, չէր ներառում «Արցախի ժողովրդի վերադարձի» մասին կետ։
Եվրոպացի քաղաքական գործիչները չէին կարող քվեարկել «վերադարձի» կետի օգտին, քանի որ դա կնվազեցներ Եվրոպական խորհրդարանի կողմից վաղուց ընդունված բանաձևերի չափանիշը։ Հայկական վերնախավը՝ թե՛ իշխող կուսակցությունը, թե՛ ընդդիմությունը, ոչ միայն չեն պնդում Եվրոպական խորհրդարանի բանաձևերի կոշտ պահանջների կատարումն, այլև արհեստականորեն իջեցնում են շեմը։
Եվ մինչ Եվրոպական խորհրդարանը 2013-2017 թթ․ թվականին ճանաչում էր Արցախի ինքնորոշման իրավունքը և այն համարում վիճելի տարածք, ապա Հայաստանի նախաձեռնությամբ իր 2025 թվականի բանաձևում այն արդեն հղում էր կատարում «Ալմա-Աթայի հռչակագրին» և խորհրդային սահմաններին։ Իսկ Արցախյան հարցը սկսեց դիտարկվել որպես զուտ մարդասիրական։ Միևնույն ժամանակ, Եվրոպական խորհրդարանը պնդում է Արցախի ժողովրդի սեփականության և հողի իրավունքների վերականգնման վրա։
2013 թվականի հոկտեմբերի 23-ին Եվրոպական խորհրդարանը բանաձև ընդունեց Արևելյան գործընկերության երկրների հետ հարաբերությունների ամրապնդման վերաբերյալ։
Մասնավորապես, բանաձևում նշվում է, որ ղարաբաղյան հակամարտության լուծումը պետք է համապատասխանի ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի 1993 թվականի չորս բանաձևերին և 2009 թվականի ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լ’Ակվիլայում ընդունված համատեղ հայտարարության մեջ ամրագրված սկզբունքներին։
Լ’Ակվիլայի հայտարարությունը կոչ է անում Լեռնային Ղարաբաղին հարակից տարածքները վերադարձնել Ադրբեջանին, Լեռնային Ղարաբաղին տրամադրել ժամանակավոր կարգավիճակ՝ անվտանգության երաշխիքներով և ինքնավարությամբ, բացել Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղի հետ կապող միջանցք, ապագայում լուծել Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը ազատ քվեարկության միջոցով, քննարկել տեղահանված անձանց և փախստականների վերադարձի հարցը և ապահովել միջազգային անվտանգության երաշխիքներ՝ խաղաղապահ ուժերի միջոցով։
2017 թվականի նոյեմբերի 15-ին Եվրոպական խորհրդարանը մեծամասնությամբ ընդունեց բանաձև, որով հստակորեն ճանաչվում է Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը։
Նմանատիպ բանաձև արդեն ընդունվել էր ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 72-րդ նստաշրջանի կապակցությամբ՝ 2017 թվականի հուլիսի 5-ին, երբ Եվրախորհրդարանը առաջին անգամ ամրագրեց Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը։
Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը հիմնված է Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման և անվտանգության իրավունքի վրա, հայտարարել է ՀՀ արտաքին գործերի նախարարության մամուլի խոսնակ Աննա Նաղդալյանը՝ մեկնաբանելով Եվրախորհրդարանի կողմից ընդունված զեկույցներն ու բանաձևերը։
2021 թվականի հունվարի 21-ին Եվրախորհրդարանը իր ընդունած փաստաթղթերում խստորեն դատապարտել է խաղաղ բնակիչների սպանությունները և քաղաքացիական օբյեկտների ու մշակութային վայրերի ոչնչացումը, ինչպես նաև կասետային զինամթերքի օգտագործման մասին հաղորդագրությունները Ղարաբաղյան հակամարտությունում։ Եվրախորհրդարանը կոչ է արել Թուրքիային զերծ մնալ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությանը որևէ միջամտությունից, այդ թվում՝ Ադրբեջանին ռազմական աջակցություն ցուցաբերելուց, զերծ մնալ անկայունացնող գործողություններից և ակտիվորեն խթանել խաղաղությունը։ Այն նաև դատապարտել է Թուրքիայի կողմից Սիրիայից և այլուր օտարերկրյա ահաբեկիչ զինյալների տեղափոխումը Լեռնային Ղարաբաղ, ինչը հաստատել են միջազգային դերակատարները, այդ թվում՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ երկրները։
Եվրոպական խորհրդարանը ոչ միայն դատապարտել է պատերազմական հանցագործությունները, այդ թվում՝ քաղաքացիական անձանց, ենթակառուցվածքների և պաշտամունքի վայրերի վրա հարձակումները, այլև ընդգծել է, որ այդ հանցագործությունները չպետք է անպատիժ մնան։
Ըստ բանաձևի, պատերազմի պատճառների և հետևանքների լուծումը պահանջում է նաև «Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության վերջնական կարգավորում ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահության շրջանակներում և Արցախի ապագա իրավական կարգավիճակի որոշում՝ համանախագահների կողմից առաջարկված հիմնական սկզբունքների հիման վրա»։
Եվրախորհրդարանը 2021 թվականի մայիսի 19-ին ընդունեց բանաձև, որը մանրամասնորեն անդրադառնում էր Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմի մարդասիրական հետևանքներին։ Մասնավորապես, փաստաթուղթը պահանջում էր, որ Բաքուն ազատ արձակի բոլոր կալանավորվածներին։
Եվրախորհրդարանի 2022 թվականի հունիսի 8-ին ընդունված բանաձևում նշվում էր, որ Ղարաբաղում 44-օրյա պատերազմը հրահրվել է Ադրբեջանի կողմից և Արցախը անվանվում է «վիճելի տարածք»։
Բաքուն հետագայում հայտարարեց, որ այսուհետ բանակցություններում կխուսափի «Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտություն» և «կարգավիճակ» տերմինների օգտագործումից։
2022 թվականի մարտի 10-ին Եվրախորհրդարանը ընդունեց բանաձև Լեռնային Ղարաբաղում հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացման վերաբերյալ։ Բանաձևն ընդունվեց 635 կողմ, 2 դեմ և 42 ձեռնպահ ձայների հարաբերակցությամբ։
Հիմնվելով Հայաստանի և Ադրբեջանի վերաբերյալ համազեկուցողների կողմից նախկինում ընդունված մի շարք բանաձևերի և հայտարարությունների, ռասիզմի և անհանդուրժողականության վերաբերյալ զեկույցների, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների 2021 թվականի նոյեմբերի 11-ի հայտարարության, Միջազգային դատարանի 2021 թվականի դեկտեմբերի 7-ի որոշումների, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային մշակութային և բնական ժառանգության պաշտպանության մասին կոնվենցիայի և մի շարք այլ միջազգային փաստաթղթերի վրա, Եվրախորհրդարանը նշում է, որ վերջին պատերազմից հետո 1456 հուշարձան, որոնց մեծ մասը հայկական է, անցել է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։
Եվրախորհրդարանը դատապարտում է Ադրբեջանի կողմից Ղարաբաղում և շրջակայքում հայկական մշակութային ժառանգությունը ոչնչացնելու և դրա գոյությունը ժխտելու քաղաքականությունը, որը հակասում է միջազգային իրավունքին։ Եվրախորհրդարանը այս քաղաքականությունը համարում է Ադրբեջանի կողմից վարվող հայատյացություն։
Եվրախորհրդարանը ընդգծում է պատմական և մշակութային ժառանգության պաշտպանության հարցին մոտենալու անհրաժեշտությունը՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հակամարտության վերջնական կարգավորման, Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի վերջնական որոշման համատեքստում, և այս առումով կոչ է անում Ադրբեջանին հրաժարվել իր մաքսիմալիստական նպատակներից։
2022 թվականի դեկտեմբերի 14-ին Եվրոպական խորհրդարանը բանաձև ընդունեց, որով քննադատում էր Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղում հայկական մշակութային արժեքների ոչնչացման շարունակական քաղաքականությունը։
Բանաձևը հասանելի է հետևյալ հղումով՝ https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2022-0444_EN.html
2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Եվրոպական խորհրդարանը կոչ արեց Եվրոպական Միության Խորհրդին քննարկել Ադրբեջանի դեմ պատժամիջոցների կիրառման հարցը՝ ի պատասխան Լեռնային Ղարաբաղում ռազմական գործողությունների։
«Մենք խստորեն դատապարտում ենք Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի վրա այսօրվա նախապես մտածված և անհիմն հարձակումը։ Այս շարունակվող հարձակման անհապաղ դադարեցման բացակայության դեպքում մենք կոչ ենք անում Եվրոպական Միության Խորհրդին հիմնարար վերանայել իր հարաբերությունները Ադրբեջանի հետ և քննարկել ադրբեջանական իշխանությունների դեմ պատժամիջոցներ կիրառելու հարցը», – ասվում է Եվրախորհրդարանի պատգամավորների հայտարարության մեջ։
2023 թվականի հոկտեմբերի 6-ին Եվրոպական խորհրդարանը մեծամասնությամբ հաստատեց Լեռնային Ղարաբաղի վերաբերյալ բանաձևը, որը Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցած իրադարձությունները համարում է էթնիկ զտումների համարժեք, կոչ է անում Եվրոպական հանձնաժողովին վերանայել Բաքվի հետ ռազմավարական էներգետիկ համագործակցությունը և թիրախային պատժամիջոցներ կիրառել Ադրբեջանի այն պաշտոնյաների նկատմամբ, ովքեր պատասխանատու են Լեռնային Ղարաբաղում հրադադարի և մարդու իրավունքների բազմաթիվ խախտումների համար։
Ընդունված բանաձևում ընդգծվում է, որ ԵԱՀԿ-ն, Եվրամիությունը, ՄԱԿ-ը և այլ միջազգային դերակատարներ չեն կարողացել զսպել Ադրբեջանի՝ ռազմական ուժի դիմելու ցանկությունը, և եթե Բաքուն շարունակի այս քաղաքականությունը, ԵՄ-ն պետք է «լիովին դադարեցնի ադրբեջանական նավթի և գազի ներմուծումը»։
2024 թվականի հոկտեմբերի 23-ին Եվրոպական խորհրդարանը բանաձև ընդունեց Ադրբեջանում ստեղծված իրավիճակի, մարդու իրավունքների և միջազգային իրավունքի խախտումների, ինչպես նաև Հայաստանի հետ հարաբերությունների վերաբերյալ (2024/2890(RSP), https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/RC-10-2024-0133_EN.html?fbclid=IwY2xjawGJYCNleHRuA2FlbQIxMQABHZPuEFH_7disnLUQyyTiOSjnYUTbftY9IAsIrNz_-BEMiBKIbHr7wh_S9A_aem_EI1_vU87N6AGpXqU5bgIgQ):
Անդրադառնալով մի շարք հարցերի, այդ թվում՝ Ադրբեջանում մարդու իրավունքների զանգվածային խախտումներին, ՀՀ սահմանների անվտանգությանն ու ամբողջականությանը, ինչպես նաև Ադրբեջանի կողմից ՀՀ անկախությանը սպառնացող վտանգներին, բանաձևը նաև դատապարտում է Լեռնային Ղարաբաղի հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացումը և կոչ է անում Ադրբեջանին թույլատրել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի առաքելությունը Լեռնային Ղարաբաղ: Իր 15-րդ կետում բանաձևը կոչ է անում լիովին կատարել Միջազգային դատարանի բոլոր որոշումները, այդ թվում՝ 2023 թվականի նոյեմբերի 17-ի որոշումը, և վերահաստատում է իր կոչը Ադրբեջանի իշխանություններին՝ ապահովելու հայ բնակչության անվտանգ վերադարձը Լեռնային Ղարաբաղ և ապահովելու նրանց իրավունքների, այդ թվում՝ հողային և սեփականության իրավունքների պաշտպանության ամուր երաշխիքներ:
Եվրոպական խորհրդարանը վերահաստատում է իր աջակցությունը Հայաստանի և Ադրբեջանի ինքնիշխանությանը և տարածքային ամբողջականությանը: Եվրոպական խորհրդարանը վճռականորեն աջակցում է երկու երկրների միջև հարաբերությունների կարգավորմանը՝ հիմնվելով տարածքային ամբողջականության փոխադարձ ճանաչման և սահմանների անձեռնմխելիության սկզբունքների վրա՝ համաձայն 1991 թվականի Ալմա-Աթայի հռչակագրի:
Ադրբեջանի իշխանությունները պետք է անհապաղ ազատ արձակեն ձերբակալված հայ քաղաքացիներին։ Այս մասին ասվում է Եվրախորհրդարանի 2025 թվականի մարտի 13-ին ընդունված բանաձևում, որն ընդունվել է 523 կողմ, 3 դեմ և 84 ձեռնպահ ձայների հարաբերակցությամբ։
Բանաձևում նշվում է, որ Ադրբեջանում շարունակում են պահվել 23 հայ պատանդներ (սահմանումը վերցված է բնօրինակ տեքստից – խմբ.), այդ թվում՝ Լեռնային Ղարաբաղի նախկին փաստացի պաշտոնյաներ, ինչպես նաև 2020 թվականի պատերազմից և հետագա էթնիկ զտումներից հետո գերի վերցված անձինք։
Ավելի լայն առումով, Եվրախորհրդարանը կոչ է անում Միջազգային քրեական դատարանին քննել հայերի բռնի տեղահանման և էթնիկ զտումների դեպքերը Լեռնային Ղարաբաղում։ Բանաձևը նաև պահանջում է Միջազգային դատարանի որոշումների լիակատար կատարում, ներառյալ 2020 թվականի պատերազմի և հետագա ռազմական գործողությունների արդյունքում գերի վերցված բոլոր կալանավորների պաշտպանությունը։