Step1.am-ի զրուցակիցն է Հայաստանի Եվրոպական կուսակցության նախագահ Տիգրան Խզմալյանը։

-Պարոն Խզմալյան, Հայաստան ժամանած ԱՄՆ պետքարտուղարի տեղակալ Էլիսոն Հուքերն այցելեց Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիր, սակայն հայ պաշտոնյաներ չուղեկցեցին նրան։ Սա ի՞նչ է ցույց տալիս, Հայաստանի իշխանությունը փորձում է փակե՞լ ցեղասպանության հարցը։

-Մենք չտեսանք պաշտոնական բացատրություններ, միգուցե ԱԳՆ-ն եւ կառավարությունը հարկ չհամարեցին դա մեկնաբանել։ Ուստի, չի կարելի բացառել, որ մեր մտահոգուհությունը հիմնավոր է, եւ կառավարությունն իսկապես որդեգրել է այդ մոտեցումը ու շարունակում է չարաբաստիկ հայտարարություններն առ այն, որ ցեղասպանության ճանաչումն այլեւս Հայաստանի պետական առաջնահերթություններից չէ, հանվել է այդ ցանկից։ Հետեւաբար, այդ ավանդական այցելությունները կառավարությունը չի խրախուսում, չի էլ արգելում բնականաբար։

Բայց այստեղ շատ հետաքրքիր է մեկ այլ բան՝ այս վայ իշխանությունները չեն հասկանում, որ նման բաները պետք են ոչ միայն հայությանը։ Եվ ԱՄՆ պետքարտուղարի տեղակալը Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր կատարած իր այցով ցույց տվեց այս իշխանությունների թշվառությունը, գավառական եւ անբարոյական բնույթը, որովհետեւ ցեղասպանությունը ոչ միայն հայության ողբերգությունն է, դա համաշխարհային ողբերգություն է։ Եվ ազգերը, այդ թվում՝ ԱՄՆ-ն ճանաչել են ցեղասպանությունը մեկ հիմնական պատճառով, այստեղ ոչ այնքան եւ ոչ միան մարդասիրությունը կամ հայասիրությունն է, դա միջազգային պահանջ է՝ ցեղասպանությունն անվանել չարիք, որպեսզի կանխվի դրա կրկնությունը։

Եվ շեղվելով այդ համաշխարհային մարդասիրական, քաղաքակրթական ավանդույթից՝ Հայաստանի իշխանությունները ծիծաղելի ու ողորմելի են։ Ես միայն կավելացնեմ, որ մենք առաջին իսկ հնարավորության դեպքում վերադարձնելու ենք այդ անհրաժեշտ ավանդույթը, քանի որ մոռանալ ցեղապսանությունը, նշանակում է պատրաստել հաջորդը։

-Ցեղասպանության ճանաչման հարցն օրակագրից հանելուն զուգահեռ այս իշխանությունները հայտարարել են, որ օրակարգից հանել են նաեւ Արցախում տեղի ունեղած ցեղասպանության եւ ընդհանրապես Արցախի ու արցախցիների վերադարձի հարցերը։ Սա ինչի՞ կհանգեցնի։

-Այս երկու հարցերը խիստ փոխկապակցված են։ Եվ 1915 թվականի ցեղապանության մոռացումը դա հենց «համաներում է» Արցախի հայաթափմանը եւ հայրենազրկմանը։ Փաշինյանը եւ իր թիմը փորձում են նորմալիզացնել հանցանքը, փորձում են օրինականանցել չարիքը, փորձում են «համաներում» հայտարարել դահիճներին։ Բայց նրանք դրա իրավունքը չունեն, ես կրկնում եմ՝ այստեղ հարցը դուրս է զուտ հայության, հայկական հարցի ծիրից, իհարկե, հայկական հարցը մնում է կենտրոնական։

Ես մեկ օրինակ բերեմ՝ հենց այսօր Human Rights Watch համաշխարհային իրավապաշտպան կազմակեպությունն անօրինական եւ հացավոր ճանաչեց Իսրայելի փորձերը՝ թույլ չտալու պաղեստինցիների վերադարձը։ Սա նախադեպ է, պետությանը նման հանցանքի համար միջազգային հանցագործ համարել նշանակում է պատրաստվել այդ հարցով դիմել միջազգային դատարան։ Սա հենց այն է, ինչը Եվրոպական կուսակցությունը համարում է արտաքին քաղաքական առաջնահերթություն։ Եվ մենք անպայման դրան կհասնենք, ուշ թե շուտ։

Իսկ այն, որ իշխանությունները դավաճանում են հայկական հարցը, միմիայն իրենց իշխանությունը պահպանելու նպատակով են դա անում, որովհետեւ սա յուրահատուկ կեղտոտ գործարք է, արդեն ոչ միայն Պուտինի հետ, այլ նաեւ Էրդողանի եւ Ալիեւի հետ։ Ակնհայտ է, որ Փաշինյանն այդ երկու գործիչների հետ մտել է գործարքի մեջ՝ իրենց հետ համապատասխանեցնելով արտաքին քաղաքական որոշ քայլեր։ Եվ նրանք չեն էլ թաքցնում, որ հայկական քաղաքականության մեջ իրենց գլխավոր նպատակը Փաշինյանի իշխանության պահպանումն է, որովհետեւ նա երանելի ու երազելի հայ վարչապետ է, որը գնում է բոլոր այն զիջումներին, որոնք նրանք առաջարկում են։

Հաջորդ զիջումը փաստորեն արդեն հայտարարված է, դա այպես կոչված «անկալվների» զիջումն է։ Եվ հենց սա էր Արցախի գլխավոր առաքելությունը Հայաստանի համար՝ Արցախը պահում ու պաշտպանում էր Հայաստանի անվտանգությունը։ Զիջելով Արցախը, զիջելով արցախցիների իրավունքները, հրաժարվելով Ալիեւի հանցագործությունները հրեշացնելուց՝ Փաշինյանը փաստորեն մերկացրեց Հայաստանի սահմանները։ Իսկ «անկլավների» զիջումը կբերի արդեն Հայաստանի պետականության խարխլմանը։

-Դուք ավելի վաղ հայտարարել էիք, որ «Հանուն ժողովրդավար պետականության» եւ Հայաստանի Եվրոպական կուսակցությունները սկսում են քաղաքական արշավ՝ Ադրբեջանին եւ նրա բռնապետ Ալիեւին միջազգային ատյաններում ռազմական հանցագործ ճանաչելու նպատակով՝ նոր Հայոց Ցեղասպանության եւ Արցախի հայաթափման, հնագույն քրիստոնեական համայնքի ոչնչացման համար։ Նաեւ այս գործի շուրջ համախմբվելու կոչ էիք արել։ Աշխատանք տանո՞ւմ եք այս ուղղությամբ, հաջողվո՞ւմ է համախմբում ապահովել։

-Այո, աշխատանք ընթանում է, մենք հիմա զբաղված ենք արցախցիների ինքնակազմակերպմամբ։ Մեզ համար շատ կարեւոր է, որ վտարանդի խորհրդարանը եւ կառավարությունը ստեղծվեն կուսակցությունների եւ ոչ թե նախկին իշխանությունների կազմից։ Եվ անպայման նրանք պետք է լինեն այն հասարակական կառույցները եւ գործիչները, որոնք ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Արցախում չեն համագործակցել նախկին իշխանությունների հետ։ Մենք դա պայմանական անվանում ենք «նոյեմբերի 17» նախագիծ, որովհետեւ 2023 թվականի նոյեմբերի 17-ին ՄԱԿ-ի Արդարադատության միջազգային դատարանը վճիռ ընդունեց, համաձայն որի՝ արցախցիները միջազգայնորեն ընդունված օրենքներով ունեն ազատ ու անվտանգ վերադառնալու իրավունք՝ միջազգային երաշխիքների ներքո։

Բայց դրա համար առաջինը Հայաստանի իշխանությունները պետք է չխոչընդոտեն, այլ խրախուսեն արցախցիների ինքնակազմակերպմանը, երկրորդը, արդեն հենց արցախցիները պետք է իրենց մեջ ուժ ու քաղաքական հասունություն գտնեն՝ այդ ինքնակազմակերպումն իրագործելու միջոցով։ Այն, ինչ վերաբերում է Ալիեւի հրեշացմանը եւ նրան դատի տալուն, պետք է անի հայ հասարակությունը՝ արցախցիների հետ միասին միավորվելով այդ հարցի շուրջ։ Եվ մենք դա անում ենք, դրա համար մեզ պետք են օրենսդրական լծակներ, ահա, թե ինչու ենք մենք պայքարում Ազգային ժողով մտնելու համար, որեպեսզի այդ նախաձեռնությունները դառնան օրենք եւ քաղաքականություն, ինչպես մենք եվրաինտեգրումը դարձրինք օրենք։

Ռոզա Հովհաննիսյան

Թուրքիայի խորհրդարանում բավականին բուռն քննարկում է տեղի ունեցել Թուրքիայի և Հայաստանի հարաբերությունների և դրանց հայ-ադրբեջանական «կարգավորման» հետ կապի վերաբերյալ: Ըստ հաղորդագրությունների՝ թուրք պատգամավորները փորձում էին հասկանալ, թե ինչն է ներկայումս խանգարում Թուրքիային բարելավել հարաբերությունները Հայաստանի հետ, եթե նախկինում ասվում էր, որ խնդիրը Ղարաբաղն ու Հայաստանի պահանջներն են: Եվ ի՞նչն էր խանգարում Թուրքիային ավելի ակտիվանալ այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքում»:

Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար Հաքան Ֆիդանը պատասխանել է, որ Թուրքիան կարող է բացել իր սահմանը Հայաստանի հետ միայն այն բանից հետո, երբ Հայաստանի և Ադրբեջանի հարաբերությունները լիովին կարգավորվեն, ներառյալ «Զանգեզուրի միջանցքի» կարգավիճակի վերաբերյալ որոշումը և Հայաստանի Սահմանադրության մեջ փոփոխություններ կատարելը:

Սա չափազանց կարևոր արձանագրում է, որը ցույց է տալիս, որ չնայած Արցախի օկուպացիային, նրա բոլոր բնիկ բնակիչների տեղահանմանը, Հայաստանի կառավարության կողմից իր ազգային իրավունքներից «հրաժարվելուն» և Վաշինգտոնում «խաղաղության համաձայնագրի» նախաստորագրմանը, տարածաշրջանում իրավական առումով ոչինչ չի փոխվել: Հայաստանի Սահմանադրությունը դեռևս ուժի մեջ է, խորհրդային սահմաններով դեռևս «խաղաղության պայմանագիր» չկա, Սյունիքը դեռևս Հայաստանի մաս է, և Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև ուղիղ կապը դեռևս ոչ մեկին ձեռնտու չեն:

Ֆիդանը խորհրդարանում անկեղծորեն հայտարարեց, որ «Զանգեզուրի միջանցքի» վերաբերյալ ոչինչ պարզ չէ՝ ո՛չ դրա կարգավիճակը, ո՛չ էլ թե ով է շահագործելու: Փաստորեն, օգոստոսի 8-ին Վաշինգտոնում ստորագրված համաձայնագիրը խափանեց Թուրքիայի և Ռուսաստանի փորձերը՝ ապահովելու Հայաստանի «կամավոր հրաժարումը» Սյունիքի հարավից՝ համաձայն 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի հայտարարության 9-րդ կետի: Ավելին, Վաշինգտոնի համաձայնագրերը նաև լուրջ խոչընդոտ դարձան Հայաստանի հարավի բռնակցման հնարավոր ռազմական գործողության համար։

Թուրքիան անկարող է հիմա ուժ կիրառել Հայաստանի դեմ կամ ստիպել նրան «կամավոր հրաժարվել» իր վերահսկողությունից, քանի որ կբախվի Միացյալ Նահանգներին։

Վաշինգտոնը, իհարկե, ուներ իր սեփական նպատակները, բայց Ֆիդանի հայտարարությունները թուրքական խորհրդարանում նշանակում են, որ անհաղթահարելի խոչընդոտներ են ի հայտ եկել «հայ-թուրքական» հաշտեցման ճանապարհին։

Սա հաստատվում է նաև Բաքվի արտգործնախարարի կողմից ԱՄՆ պետքարտուղարի տեղակալի հետ հանդիպման ժամանակ արված հայտարարությամբ. Բայրամովը նշել է Բաքվի շահագրգռվածությունը Զանգեզուրի միջանցքի բացումը արագացնելու հարցում: Փոխնախարարի պատասխանը հայտնի չէ, բայց պարզ է, որ Բաքուն նույնպես հիասթափված է։

Ուկրաինան պետք է Ռուսաստանին զիջի երկրի արևելքի տարածքները, կրճատի իր զինված ուժերի թվաքանակը և հրաժարվի որոշակի զինատեսակներից. այս պահանջները ներառված են Թրամփի վարչակազմի՝ Ուկրաինայի դեմ Ռուսաստանի պատերազմը դադարեցնելու նոր ծրագրում: Այս մասին չորեքշաբթի՝ նոյեմբերի 19-ին, հայտնել են մի շարք արևմտյան լրատվամիջոցներ, այդ թվում՝ Reuters-ը և Axios-ը՝ հղում անելով աղբյուրներին։

ԱՄՆ-ն իր նոր ծրագրին «ուղեկցում է» ճնշումներով ինչպես Ռուսաստանի, այնպես էլ Ուկրաինայի վրա: Կոնգրեսը պատրաստում է Ռուսաստանի դեմ խիստ պատժամիջոցների օրինագիծ, բայց մյուս կողմից, ԱՄՆ-ն չի «առարկում» Ռուսաստանի ներկայիս ռազմական հաջողությունները Ուկրաինայում: Պատահական չէ նաև, որ Կիևում կոռուպցիոն սկանդալ է հասունանում, որը խալխլում է Վլադիմիր Զելենսկու իշխանությունը։

Այս ֆոնին Ուկրաինայի նախագահը մեկնել է Թուրքիա՝ բանակցությունների և արդեն հանդիպել է Էրդողանի հետ: Ուկրաինան դեռևս չի հայտարարել «խաղաղության» պայմանների ընդունման մասին, բայց Զելենսկին չափազանց խոցելի է ևս մեկ մերժման համար:

Թրամփի նոր ծրագիրը նախատեսում է ամբողջ Դոնբասը հանձնել Ռուսաստանին, չնայած Ուկրաինան դեռևս վերահսկում է տարածաշրջանի տարածքի մոտ 14.5%-ը: Դրա դիմաց Կիևը կարող է հույս դնել ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի անվտանգության երաշխիքների վրա: Axios-ի աղբյուրի փոխանցմամբ՝ Սպիտակ տունը կարծում է, որ Ուկրաինան կկորցնի քննարկվող տարածքները՝ անկախ պատերազմի շարունակությունից, «այնպես որ Ուկրաինայի շահերից է բխում համաձայնության գալ հիմա»: Թրամփի ծրագիրը նաև նախատեսում է սառեցնել ներկայիս առաջնագծերը Խերսոնի և Զապորոժյեի մարզերում:

Ֆայնենշլ Թայմսի տվյալներով՝ Թրամփի ծրագիրը նաև նախատեսում է կիսով չափ կրճատել Ուկրաինայի զինված ուժերի չափը և սահմանափակել Կիևի կողմից Ռուսաստանի խորքը հարվածելու ունակ հեռահար զենքի օգտագործումը:

Վերլուծաբանները նշում են, որ այս ծրագիրը շատ նման է Գազայի վերաբերյալ վերջերս ընդունված ԱՄՆ ծրագրին: Այնուամենայնիվ, հենց Հայաստանը պետք է համարվի նման ծրագրի նախադեպ: Օգոստոսի 8-ին Վաշինգտոնում նախաստորագրված Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև «խաղաղության համաձայնագիրը» փաստացիորեն նշանակում է հրաժարվել Արցախից և «խաղաղ ուղի»: «Ապառազմականացման» շրջանակներում Հայաստանն արդեն հայտարարել է պաշտպանական ծախսերի և զինվորական ծառայության տևողությունը 2-ից 1.5 տարի կրճատման մասին։

Ուկրաինայի ներկայիս ղեկավարությունը, որը բազմիցս շնորհավորել է Ալիևին «հաղթանակի» և տարածքների վերադարձի կապակցությամբ՝ Էրդողանին և Ալիևին անվանելով լավագույն ընկերներ, այժմ հայտնվել է ավելի վատ վիճակում, քան Հայաստանը կամ նույնիսկ Գազան։ Արցախում ռազմական «կարգավորման» հավանությունը չէր կարող չանդրադառնալ Ուկրաինայի և անձամբ Զելենսկու դեմ, ովքեր այժմ հայտնվել են վտանգավոր շեմին։

Կկարողանա՞ Զելենսկին պահպանել իշխանությունը։ Մասնագետներն արդեն քննարկում են նրան փոխարինելու առնվազն երկու թեկնածու՝ Զալուժնիին և Բուդանովին։ Սակայն երկուսի համար էլ հեշտ չի լինի բացատրել չորս տարի կռվող ուկրաինացիներին, թե ինչու էին նման զոհողությունները անհրաժեշտ, եթե նրանք, ի վերջո, ստիպված կլինեն հրաժարվել իրենց տարածքներից, քանի որ Ռուսաստանը ուժեղ է։

Քաղաքագետները համեմատում են Հայաստանի և Ուկրաինայի անցած ուղիները։ 2020 թվականի պատերազմից հետո Հայաստանի ղեկավարությունը հրաժարվեց ուժային դիմադրությունից՝ հավատալով, որ միայն տարածք զոհաբերելով կարելի է պահպանել պետականությունը։ Ուկրաինայի ղեկավարությունը և նրա ժողովուրդը ընտրել են դիմադրության ուղին՝ անցնելով ավերիչ պատերազմիմիջով, բայց, ի վերջո, ևս կհանգեն այն եզրակացության, որ պետականությունը պահպանելու համար տարածքներ պետք է զոհաբերեն։