Վեց տարի առաջ, երբ  ֆլորիստի մասնագիտությունը նոր–նոր ուսումնասիրող Ասյա Բաբայանը համացանցում նորարարական գաղափարներ էր փնտրում, չէր էլ պատկերացնում, որ կգա մի օր, երբ   ամենաանհավանական բաղադրիչներից հավաքված իր “Համով փնջերը” կդառնան  քննարկան առարկա ու օրինակ այլոց համար։ 

Ասյայի անհավանական փնջերից մեկը

Ինչպես սկսեց 

Ասյան  տարբեր ոլորտներում է փորձել իրեն, տիրապետում է ժեստերի լեզվին, աշխատել է աուտիզմիկ խնդիրներ ունեցող երեխաների հետ, 2020 թվականից հետո բարեգործական–կամավորական աշխատանքով է  զբաղվել՝  ֆեյսբուքում բացելով “Պարգևենք ժպիտ” հարթակը։ Ի վերջո հասկացել է, որ իրեն պետք է փորձի  ֆլորիստի մասնագիտության մեջ։ 

 

Տարվեց ֆուդ–ֆլորիստիկայով․ համացանցում մանդարինից փունջ էր տեսել։

Ասյայի առաջին փունջը՝ մանդարինից

“Պատուհանից այն կողմ դեկտեմբեր էր, Ամանորին օրեր էին մնացել, իսկը մանդարինից փունջ հավաքելու եղանակ էր, պատմում է Ասյան։  Առաջին փունջը տպավորություն թողեց ընկերների վրա և նա որոշեց ֆեյսբուքյան էջ բացել՝ “Букет со вкусом”  անունով և ցուցադրել իր աշխատանքները։ Դրանք սկզբում քաղցրավենիքներից էին, ապա սկսեց մրգեր ու այլ ուտելիքներ էլ հավաքել իր փնջերի մեջ։

Շրջափակումը և Ասյայի փնջերի «էվոլյուցիան» 

Ամենահետաքրքիր փնջերը ստեղծվել են հենց բլոկադայի ընթացքում․ Ստեփանակերտում իր փնջերի համար ապրանքներ չէին գտնվում, իսկ պահանջ կար։ Ասյայի փնջերի մեջ տեղ գտան վայրի խոտերը, դժվարությամբ  ձեռք բերված եզակի բանջարեղենն ու միրգը, ձուն, հացն ու ջուրը, ամանի հեղուկն ու օճառը, լուցկին ու էլեկտրական լամպերը, մոմերը, սննդի կտրոններն ու էլեկտրաէներգիայի հովհարային անջատումների գրաֆիկը։ Այն ամենը, ինչ կարող էր պետք գալ կենցաղում, կարելի էր գտնել Ասյայի փնջերում։

Ասյայի փնջերը ձեռքի տակ հայտնված իրերից ու մթերքներից

Ինչ են պատմում Ասյայի փնջերը 

Ասյան հիմա Երևանում է ապրում։ Զբաղվում է իր սիրած գործով։  Հարցազրույցի պահին Ասյան կիտրոնով փունջ էր հավաքում գիտելիքի օրվան ընդառաջ։

Հայաստանում Ասյան հաճախ է տարբեր ցուցահանդեսների ներկայացնում իր «Համով  փնջերը», պատմում Արցախի, այնտեղ ապրած իր օրերի, զգացմունքների մասին։

«Ես ուզում եմ , որ մարդիկ իմանան, թե ինչի միջով ենք մենք անցել, ինչ ենք ստիպված եղել հաղթահարել, բայց չենք կորցրել մեր հավատն աշխարհի նկատմամբ, հավատացել ենք, որ դժվարությունները հաղթահարելի են, եթե կա կամք ու միասնականություն։

Իմ փնջերը  գեղեցիկի մասին են․ գեղեցիկ արարքների, գեղեցիկ մարդու, զգացմունքի, կյանքի մասին»։

Սրբուհի Վանյան

Այս շարքում պատմում եմ չորս տարբեր կանանց՝ այդ թվում՝ իմ պատմությունը, Կարինեյի ու Մելինեյի պատմությունները՝ կրկնվող բլոկադայի և 1990-ականներից 2020-ականներ հասած կենցաղային փորձառությունների ու դրանց հաղթահարման մեր հնարների մասին։ 

Նյութը պատրաստված է Եվրոպական միության ֆինանսական աջակցությամբ։ Այս հրապարակման բովանդակությունը բացառապես հեղինակի պատասխանատվությունն է, եւ այն չի կարող ընկալվել որպես Եվրոպական միության տեսակետների արտացոլոում։

 

Այսօր Երևանի <<Մարիոթ>> հյուրանոցում կազմակերպված Christmas շուկա ցուցահանդես–վաճառքին իր արտադրանքն է ներկայացրել նաև արցախցի հրուշակագործ Լիանա Իսրայելյանը։

Լիանային ճանաչում են գրեթե բոլորը։ Ով գոնե մեկ անգամ համտեսել է նրա պատրաստած փխրուն բամդամբուրին ու արցախյան փախլավան, չի կարող երբեք մոռանալ դրանց անմահական համը։ Ավելի քան 24 տարի Լիանան զբաղվում է հրուշակագործությամբ և իր գործն այնքան է սիրում, որ առանց դրա չի պատկերացնում իր կյանքը։ Արցախից տեղահանվելուց հետո Լիանայի ընտանիքը հաստատվել է Էջմիածին քաղաքում։ Նա հրուշակեղենի արտադրամաս է բացել և շարունակում է իր քաղցր ու անուշահամ գործունեությունը։ Աշխատում է նաև Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի <<Ագապե>> սեղանատանը։

-Իմ պատրաստած առաջին խմորեղենը բադամբուրին էր։ Տարիներ առաջ, երբ որոշեցի զբաղվել հրուշակեղենի պատրաստմամբ, դեռևս չէի պատկերացնում, որ այն կդառնա իմ հիմնական աշխատանքը։ Իմ բադամբուրիների միջոցով հայտնի դարձա Ստեփանակերտում ու հետզհետե սկսեցի ավելացնել տեսականին։ Արցախում ունեի քաղցրավենիքի արտադրության անհատական ձեռնարկություն, որտեղ աշխատում էինք թիմով։ Ինչպես այնտեղ, այստեղ ևս ինձ ուժ են տալիս իմ հավատարիմ հաճախորդները և ընտանիքս։ Տեղահանվելուց հետո վերսկսեցի գործս, մասնակցեցի բիզնես ծրագրի ու ստացա դրամական աջակցություն, որն ինձ օգնեց բացելու հրուշակեղենի արտադրամաս։ Նպատակս Էջմիածին քաղաքում արցախյան խմորեղենը ճանաչելի դարձնելն է։  Չնայած բիզնեսս Հայաստանում նոր է, սակայն կարճ ժամկետում ես կարողացա ձեռք բերել հաճախորդներ, իհարկե, հույս ունեմ, որ այն կընդլայնվի ու ավելի կբարգավաճի։ Ունեմ երկու աշխատող՝ Զոյան և աղջիկս՝ Ռիտան։

Շատ եմ սիրում իմ գործը և ամեն անգամ ավելի եմ համոզվում, որ այն ինչ անում ես սիրով, անպայման լավ արդյունք է ունենում։ Իմ աշխատանքն ինձ կյանք է տալիս։ Մեծ սիրով մասնակցում եմ նաև փառատոնների, ցուցահանդես-վաճառքների,-ասում է Լիանան։

Լիանան համեստորեն լռում է, բայց մենք գիտենք, որ իր գործն անելուց բացի նա նաև շատ-շատերին է օգնում, խորհուրդներ տալիս։ Սրտացավ ու պատրաստակամ հրուշակագործը Արցախից տեղահանվելուց հետո շատերին է սովորեցնում խմորեղեն պատրաստելու նրբությունները և ներքուստ հպարտանում, որ իր աշակերտներն իրենից պակաս չեն թխում և, որ ամենակարևորն է, կարողանում են դրանով վաստակել օրվա հացը։

Կարինե ԲԱԽՇԻՅԱՆ

Երբ սկսվեց Արցախի շրջափակումը, Մելինեն հղիության 8-րդ ամսում էր։ Պիտի ծնվեր դուստրը, որին շատ էին սպասում երկու որդիներից հետո։ 2020 թվականի պատերազմից հետո է  որոշել՝ անպայման երրորդ բալիկ պիտի ունենա․ աղջիկ էր ուզում։ Երազանքն իրականություն էր արդեն, և Մելինեն պատրաստվում էր բալիկի ծնվելուն։ Հղիության ընթացքում արդեն ձեռք էր բերել բոլոր անհրաժեշտ իրերը, հագուստն ու հիգիենայի պարագաները։

Պատրաստվել է, չպատկերացնելով անգամ, թե ինչ դժվարություններ են սպասվում իրեն ու Արցախի բոլոր մայրիկներին ընդամենը մեկ ամիս հետո, և իր գնումները ինչքան տեղին ու անհրաժեշտ են լինելու։

Լինել սպայի կին

Մելինեն Լեռնային Ղարաբաղի Մարտունու շրջանից է։ Ամուսինը՝ Մարտակերտից։  Ռազմական բժիշկ է։  Աշխատանքի բերումով աշխատել է տարբեր վայրերում՝ ըստ նշանակման։ Մելինեն էլ ամուսնու հետ ժամանակ առ ժամանակ փոխել է հասցեն՝  երազելով մշտական բնակության վայրի ու սեփական օջախը ունենալու մասին։

2022 թվականին այդ հնարավորությունը կարծես տրվեց։ Նրանք Մարտակերտում տուն ստացան։ Ամուսինն էլ   Մարտակերտի հոսպիտալը ղեկավարելու առաջարկ։ Դեկտեմբերի 7-ին եկան Գորիս՝  նոր տան համար կահույք ընտրելու։ 2020 թվականի պատերազմի հրադադարից հետո առաջին անգամ էր դուրս գալիս Արցախից։

Ասում է՝ սթրես է ապրել, որ պիտի ադրբեջանական զինված զինվորների կողքով անցներ։  Հոգեբանորեն պատրաստ չէր։ Կահույքը պատվիրեցին, իսկ հետդարձի ճանապարհին զանգ ստացավ, որ զգույշ լինեն,  ճանապարհին ինչ որ միջադեպեր են տեղի ունենում։

Այդ միջադեպերը Լաչինի միջանցքը փակելու և Արցախի շրջափակման նախերգանքն էին։ Կահույքն առաքել, իսկ իրենք՝  նոր տուն տեղափոխվել այդպես էլ չհասցրին։ Լաչինի միջանցքը  փակվել էր։ Իհարկե, հույս կար, որ կարճ ժամանակով, դրա համար սկզբնական շրջանում շատ ուշադրություն չդարձրեց։  Հունվարին ծնվեց Սյուդեն, մեծ ուրախության հետ նոր մտահոգություններ, վախեր ու դժվարություններ բերելով երիտասարդ մայրիկին։

Շրջափակման դրական կողմը․ ինքնաճանաչում

Ցուրտ ձմեռ էր, Ստեփանակերտում անցան էլեկտրաէներգիայի հովհարային անջատումների, և Մելինեի առաջնայինն խնդիրը երեք բալիկներին ու հատկապես նորածին դստերը չհիվանդացնելն էր։

Ամուսինը տանը չէր լինում, ծնողները հեռու էին, ինքը ստիպված էր երեք երեխաների հետ միայնակ մտածել և սնունդ հայթայթելու, և կենցաղը վարելու մասին։ Չէր կարողանում հասցնել։ Հատկապես դժվար էր հերթերում  կանգնելը։

Հետծննդաբերական սթրես, վախեր ուներ, իրեն անպաշտպան էր զգում, միայնակ։ Հոգեբանական ծանր վիճակը բերեց կաթնարտադրության նվազման․ կրծքով կերակրելը խնդիր դարձավ, իսկ մանկական սնունդ գտնելը Ստեփանակերտում հեշտ չէր։ Նույնիսկ եթե բարեգործական ինչ որ խողովակներով այն տրամադրում էին, ինքը հաճախ չէր կարողանում  ձեռք բերել՝ երեխաներին մենակ թողնելու, հերթերի ու բազմաթիվ այլ պատճառներով։

Սթրեսը հաղթահարելու, սթափվելու կոչ արեց ինքն իրեն, հանուն երեխայի պետք է վերականգնել կրծքով կերակրումը։

Բլոկադան խորանում էր։ Տակդիրների, դեղերի, անհրաժեշտ այլ մանկական պարագաների համար Արցախի հեռավոր բնակավայրերի ծանոթներին էր գրում, հույսով, որ «կորած որևէ անկյունում»,  խանութներում կամ   պահեստներում կարող է անհրաժեշտ պարագաներ գտնել։ Մանկահասակ երեխաներին սնունդ, քաղցրավենիք էր պետք, իսկ խանութները դատարկ էին։

Քաղցրավենիքի հարցում օգնության եկան գյուղի հարազատները, հիշեց մայրիկի հալվան, դոշաբով կոնֆետի բաղադրատոմսը։

Դոշաբով կոնֆետ

Սկսեց պատրաստել։

Մի օր լվացք փռելուց տեսավ, որ բակում մի կին մոշ է վաճառում, իսկ տանը մածուն կար։ Ինչ որ դեսերտ պատրաստեց, սառեցրեց, տվեց երեխաներին, որպես պաղպաղակի այլընտրանք։ Հետո սկսեց ձեռքի տակ եղած մթերքներից ինչ որ  քաղցրավենիք պատրաստել երեխաների համար․ նուտելլա պատրաստեց, գյուղից արդեն չի էլ հիշում երբ ուղարկած պնդուկով, կես տուփ կակաոյով և մի քիչ կարագով, որ մնացել էր մինչբլոկադային կյանքից։

Պաղպաղակ մածունից

Շրջափակման խորացմանը զուգահեռ սոցցանցերի արցախյան տիրույթում ակտիվացավ ապրանքափոխանակումների պրակտիկան։ Հույժ անհրաժեշտ ինչ որ ապրանք գտնելու հույսով մարդիկ  դիմում էին ծանոթ անծանոթների՝ օգտագործելով  համացանցի  հնարավորությունները՝ եթե կապ լինում էր։   Այնտեղ էլ Մելինեն տեսավ, որ լվացքի հեղուկի խիստ կարիք  կա․ հատկապես հղի կամ  նորածին ունեցող մայրիկների շրջանում։  Իսկ ինքը օճառի որոշ պաշար հավաքել էր մինչ  շրջափակումը։

Մելինեի բալիկի վերջին օճառն ու իր նմաններին օգնելու ցանկությունը 

Լվացող միջոցների իր պահուստը սահմանափակ էր, կարիքը՝  շատ։ Պետք էր ելք գտնել՝ մայրիկներին այն օդ ու ջրի պես անհրաժեշտ էր։ Սկսեց բաղադրատոմսեր փնտրել։ Գտավ, սկսեց եփել ու նվիրել։

Լվացքի հեղուկ

Ներքին բավարարվածություն էր  զգում, որ այդ դժվարին պահին կարողացել է շատ մայրիկների օգտակար լինել։

Հիմա, երբ հետ է նայում, ինքն իր վրա, իր ուժի վրա զարմանում է, ապա անմիջապես տալիս է պատասխանը՝  երևի հողն էր ուժ տալիս, չգիտեմ, հիմա չունեմ այդ ուժը։

Ստեփանակերտում գազամատակարարումը խափանված էր, ստիպված էր լվացող հեղուկը եփել էլեկտրական փոքրիկ օջախի վրա, հովհարային անջատումների պայմաններում։  4 լիտր ջուր, 4 թեյի գդալ սոդա, կես քերած օճառ, կոնդիցիաներ՝  և մի քանի մայրիկ այդ օրը լվացող հեղուկ կունենան։ Յուրաքանչյուրին կես լիտր։ Առաջին անգամ հինգ տարա ստացավ, և ուրախությանը չափ չկար, որ 5 մարդ կուրախանա։

ՉՆայած նվիրում էր, առանց սպասելու փոխադարձ վերաբերմունքի, մայրիկները դատարկաձեռն չէին գալիս․  մեկն ինչ որ անհրաժեշտ իր էր բերում, մյուսը՝  ինչ ոչ միրգ կամ  կոնֆետ։

Առաջին նվիրատվությունից հետո արձագանքները շատ դրական էին, և Մելինեն շարունակեց պատրաստել։

Այդ ամենը հաղթահարելուց հետո նա չէր պատկերացնում, որ պետք է թողներ Արցախը։ Բայց Մելինեն էլ իր ընտանիքի հետ բռնեց գաղթի ճամփան։

Վերջին օճառը հիշատակ էր բերել Արցախից։ Պահում էր որպես իր դժվար, բայց հիշարժան օրերի հուշ։ Հենց դրանով էլ եփեց վերջին լվացող հեղուկը Էջմիածնի իր վարձակալած բնակարանում՝ պրոցեսը մեզ ցույց տալու համար, հույսով, որ այս բաղադրատոմսը էլ երբեք պետք չի գա։  Ոչ մի մայրիկի։

 

Սրբուհի Վանյան

Այս շարքում պատմում եմ չորս տարբեր կանանց՝ այդ թվում՝ իմ պատմությունը եւ Կարինեյի՝ կրկնվող բլոկադայի և 1990-ականներից 2020-ականներ հասած կենցաղային փորձառությունների ու դրանց հաղթահարման մեր հնարների մասին։ 

 

Նյութը պատրաստված է Եվրոպական միության ֆինանսական աջակցությամբ։ Այս հրապարակման բովանդակությունը բացառապես հեղինակի պատասխանատվությունն է, եւ այն չի կարող ընկալվել որպես Եվրոպական միության տեսակետների արտացոլոում։

 

Իրավաբան Սիրանուշ Սահակյան․ “ՀՀ քաղաքացիություն ձեռք բերած անձինք չեն զրկվում գույքային իրավունքներից, վերադառնալու, իրենց գույքը տիրապետելու իրավունքը պահպանելու է, եւ այստեղ մենք շարունակական իրավունքի խախտման հետ գործ ունենք, ինչը նշանակում է, որ վաղեմության ժամկետներն այլ կանոններով են գործում։ Բայց քաղաքացիության ձեռք բերումը նշանակում է, որ նրանք կորցնում են փախստականի կարգավիճակը, եւ եթե վերադառնան Արցախ որպես ՀՀ քաղաքացիներ, հասկանալի է, որ քաղաքական իրավունքների կրող չեն կարող լինել։ Իսկ ինքնորոշման իրավունքը պահանջում է, որ այն իրացվի բնիկ, այլ ոչ թե օտարերկրյա ժողովրդի կողմից։ Այս առումով եթե ՀՀ քաղաքացիները վերադառնանան Արցախ, պետք է գիտակցեն, որ նրանք ինքնորոշման իրավունքի կոլեկտիվ իրացման մասնիկներ չեն եւ բացառապես օգտվելու են իրենց քաղաքացիական իրավունքներից, ինչպիսին է, օրինակ, սեփականության իրավունքը”։

Հարցին, որ ՀՀ քաղաքացիություն ձեռք բերելու դեպքում արցախցիները կզրկվե՞ն վերադարձի իրավունքից, ՆԳ փոխնախարար Արմեն Ղազարյանը պատասխանեց այլ կերպ․ «Քաղաքացիության ձեռքբերումն արդյոք որեւէ կերպ անդրադառնո՞ւմ է վերադարձի իրավունքի վրա՝ ես հակված եմ այն մտքին, որ, ոչ, որեւէ կերպ չի անդրադառնում։ Նաեւ գոյություն ունի Արդարադատության միջազգային դատարանի միջանկյալ վճիռը, որտեղ դրա մասին խոսվում է»։

Ամեն ինչ պարզ է․ ՀՀ կառավարությունը միանգամից չի ճանաչել արցախցիներին որպես ՀՀ քաղաքացիներ, աջակցությունից զրկելու սպառնալիքի տակ ստիպելով փախստականի կարգավիճակ ստանալ եւ «քաղաքացիություն չունենալու» մասին թուղթ ստորագրել։ Հիմա, երբ արցախցիները իրենք են ստորագրել, որ «որեւէ երկրի քաղաքացի չեն», կարելի է արդեն «ինտեգրել» կարգավիճակ չունեցող անձանց՝ հիմա էլ բնակապահովման ծրագրին չմասնակցելու սպառնալիքի տակ։

Մեկ տարի առաջ ցեղասպանությունից եւ տարհանումից փրկված եւ Հայաստանում ապաստանած արցախցիները ամենաքիչը Հայաստանի կառավարությունից էին սպասում իրավական խարդախություն։ Բայց պարզվեց, որ իզուր։