Արցախյան հասարակության մեջ ակտիվացել են խմորումները, որոնք կարող են հանգեցնել ինքնակազմակերպման ակտերի, եթե, իհարկե, արցախցին վերջնականապես դեն նետի փոխադարձ մեղադրանքների, մերժողականության, սնոբիզմի մթնոլորտը և հասկանա, որ խնդիրները կարող են լուծվել միայն համատեղ։

Տեղահանությունը, գույքի, իրավական կարգավիճակի կորուստը տեղի է ունեցել ոչ թե առանձին արցախցու, այլ բոլորի նկատմամբ՝ հավաքականորեն, և ՀՀ կառավարության կողմից արցախցիներին առաջարկվող սոցիալական աջակցությունն ու փախստականի իրավական կարգավիճակը նույնպես հավաքական են։ Սակայն արդեն մեկ տարի է՝ արցախցիները որպես համայնք չեն կարողանում վերականգնվել։ Ընտրված իշխանությունները մերժվում են Հայաստանի իշխանության կողմից։ Բացի այդ, իրենք՝ նախկին պաշտոնյաներն ու պատգամավորները (հազվադեպ բացառություններով) առանձնապես չեն փորձում քիթը խոթել քաղաքականության մեջ՝ ոմանք կողմնակալության, ոմանք՝ վախի ու անկարողության պատճառով, իսկ ոմանք էլ ուղղակի գործելու դաշտ չեն տեսնում։

Բացի այդ, Արցախի պաշտոնյաներն ու պատգամավորները արցախյան համայնքում հեղինակություն չեն վայելում, մարդիկ ավելի շատ կապված են համայնքային ղեկավարների հետ, բայց Հայաստանում նրանք նույնպես ենթարկվում են հետապնդումների, օրինակ՝ Ստեփանակերտի, Մարտակերտի, Հաթերքի քաղաքապետերի ձերբակալությունը ամռանը։

Կոլեգիալ կոլեկտիվ մարմնի բացակայությունը, որը կարող է հանդես գալ որպես արցախցիների հավաքական իրավունքների և շահերի հաղորդիչ, հանգեցնում է նրան, որ նույնիսկ միջազգային կազմակերպությունները, որոնք ցանկանում են կապ հաստատել Արցախի ժողովրդի հետ, չգիտեն, թե ում հետ համագործակցել։

Հայաստանի խորհրդարանը «Օսկանյանի» կոմիտեին Արցախի ժողովրդի անունից միջազգային կառույցների հետ համագործակցելու մանդատ է տվել։ Սակայն Կոմիտեն որպես առաջնահերթություն ընտրեց երկու հարց՝ «էթնիկ զտումների ճանաչումը և վերադարձի իրավունքը», որոնք ի սկզբանե չեն կարող լուրջ քաղաքական և իրավական որոշումների հիմք դառնալ։

Գնալով արդիական է դառնում այնպիսի կառույցի ստեղծումը, որը կարող է ինստիտուցիոնալ համագործակցություն հաստատել Հայաստանի կառավարության և միջազգային կառույցների հետ։

Մեխանիզմները կարող են շատ տարբեր լինել՝ նոր խորհրդարանի արտահերթ ընտրություններից մինչև հասարակական համակարգող մարմնի ստեղծում։ Ավելին, այդ մեխանիզմները կարելի է համատեղել, բայց միասնական մարմնի ստեղծումը հնարավոր կլինի միայն այն ժամանակ, երբ փոխվի արցախցիների հոգեբանությունը, որը երկար տարիներ սրված էր «շպիոնամանիայի», փոխադարձ մեղադրանքների ու սեփական անփոխարինելիության վրա։

Թերևս 2007 թվականից սկսած Արցախում ստեղծվեց ԿԳԲ-ի մի մթնոլորտ, որտեղ բոլորը կասկածում և դատում էին մյուսին, որտեղ գողական “կոծկումը” փոխարինում էր ազգային անվտանգության համակարգին:

Այս մթնոլորտը ոչ միայն թույլ տվեց, որ քիչ թե շատ կոնսոլիդացված արցախյան հասարակությունը կտոր-կտոր արվի, այլեւ ճանապարհ բացեց իսկական լրտեսների համար։

2020 թվականից հետո շատերն էին ասում, որ պատերազմական գործողություններից շատ առաջ Արցախում հայտնվել են հայկական անձնագրերով մարդիկ, ովքեր աշխատել են պետական ​​կառույցներում, նույնիսկ ծառայել են իրավապահ մարմիններում՝ քողարկված ագենտուրային աշխատանք կատարելով։ Իսկ պատերազմի ժամանակ տեղի ունեցածը ենթակա է հատուկ ուսումնասիրության։

Այս մթնոլորտը, 2022-23 թվականներին Ստեփանակերտում կազմակերպված թատերական հանրահավաք-համերգները, «չքաղաքականացնելու», ամենաստոր հաճույքներով բավարարվելու և իրավիճակը ճշմարտությունն ասողներին խարանելու ​​պետական ​​քարոզչությունը հանգեցրել է նրան, որ մեկ տարուց ավելի է արցախցիները չեն կարողանում իրար հետ խոսել և գործողությունների ծրագիր մշակել։

Արցախցիների մեծ մասը մտահոգված է սոցիալական խնդիրներով և հետաքրքրված է միայն ֆինանսական լուծումներով, թեև հասկանում է, որ առանց քաղաքական և իրավական հարցերի լուծման սոցիալական աջակցությունը հեշտությամբ կարող է վերածվել խեղդամահի։

Հասարակության մյուս հատվածը, ընդհակառակը, անմիջապես առաջ է քաշում գլոբալ լուծումներ, որոնք այս իրավիճակում ակնհայտորեն անիրատեսական են, թեեւ դրանց ձեւակերպումն ու արտաբերումը պարտադիր են։

Այս երկու ծայրահեղությունների արանքում անտեսված է այսօրվա խնդիրը՝ ձևավորել ներկայացուցչական կառույց, որի հետ պարտավորված կլինեն խոսել և՛ Հայաստանի իշխանությունը, և՛ միջազգային կառույցները, և որը կներկայացնի Արցախի ժողովրդի իրավունքները և Արցախի սուբյեկտությունը։

Ադրբեջանահայերի ասամբլեայի նախագահ Գրիգորի Այվազյանը step1.am-ի հետ զրույցում անդրադարձավ այն հարցին, որ Նիկոլ Փաշինյանն իր հայտարարություններով ու գործողություններով լեգիտիմացնում է Ալիեւի այն թեզը, որ եթե Երեւանը խոսում է Արեւմտյան Հայաստանի մասին, ապա Բաքուն պետք է խոսի «Արեւմտյան Ադրբեջանի» մասին։

Գրիգորի Այվազյանի խոսքով՝ այդ հարցերը համադրելի չեն։ Այսպես կոչված «Արեւմտյան Ադրբեջան» երբեք գոյություն չի ունեցել։ «Ավելին, պատմության ընթացքում Հարավային Կովկասի տարածքում Ադրբեջան անունով պետություն գոյություն չի ունեցել մինչեւ 1918 թվականը։ Իսկ ադրբեջանցի եզրույթն ընդհանրապես համաշխարհային պատմության մեջ ի հայտ է եկել 1936 թվականից հետո։

Աշխարհում ադրբեջանական ազգանուններ եւս գոյություն չեն ունեցել, որովհետեւ այսպես կոչված ադրբեջանական ազգանունները ստեղծվել են 20-րդ դարի երկրորդ կեսին՝ պարսկա-արաբական բառարմատների հիման վրա։ Այսինքն՝ ադրբեջանական հող տարածաշրջանում չկա, ոչ մի անկախ ադրբեջանական պետություն գոյություն չի ունեցել, չկա Արեւելյան Ադրբեջանը, որպեսզի լինի Արեւմտյան Ադրբեջանը։ Այդ ամբողջը ստախոսություն է ադրբեջանական իշխող ֆաշիստական ռեժիմի կողմից։ Ադրբեջանական խանություններ, ադրբեջանական պետություններ ու կայսրություններ չեն եղել։ Եթե նրանք վերցնում ու պարսկական տարբեր պետական կազմավորումների անվան առջեւ դնում են ադրբեջանական անուն, դրանով դրանք ադրբեջանական չեն դառնում։ Ավելին ասեմ՝ այսպես կոչված պատմական Ադրբեջանը Իրանի հյուսիսային Ատրպատական նահանգն է»,- ասաց Գրիգորի Այվազյանը։

Նա հիշեցնում է, որ Հայոց ցեղասպանության հիմնական մասը տեղի է ունեցել Արեւմտյան Հայաստանում, հետո Արեւելյան Հայաստանում դրա շարունակությունը տեղի ունեցավ՝ մինչեւ Բաքու քաղաք։ «Միայն Բաքու քաղաքում 1918 թվականին 30 հազար հայ բնակչություն է կոտորվել ու ցեղասպանության ենթարկվել։ Պատմության տեսանկյունից ներկայիս Ադրբեջանի տարածքի ճնշող մեծամասնությունն ավելի մեծ պատմական հենքեր ունի՝ կոչվելու Արեւելյան Հայաստան, քան Հայաստանը կարող է ինչ-որ կապ ունենալ  այսպես կոչված «Արեւմտյան Ադրբեջանի» հետ։ Մենք պետք է հիշենք, որ ներկայիս Ադրբեջանի տարածքի մեծամասնությունը հայկական տարածքներից է կազմված։ Այն է՝ հայկական պատմական Արցախ նահանգը, Ուտիք նահանգը, Նախիջեւանի Հանրապետությունը նույնպես հայկական է, Փայտակարան հայկական նահանգը, բուն Աղվանքը, որը կրոնական առումով սերտորեն կապված էր հայոց աշխարհի հետ եւ մեծապես կրում էր նրա մշակութային եւ լեզվական ազդեցությունը, հայկական պետականության ծիրում էր գտնվում բուն Աղվանքը։ Այնպես որ, ներկայիս Ադրբեջանը մեծ իրավունքով մենք կարող ենք կոչել Արեւելյան Հայաստան։ Պատմական տեսանկյունից ճիշտ կլինի, որ Բաքուն եւս մենք կոչենք հին հայկական քաղաք։ Պետք է հիշենք նաեւ արաբական տիրապետության ժամանակահատվածը, երբ Արմենիա նահանգ գոյություն ուներ արաբական խալիֆայության մեջ։ Եվ այդ Արմենիա նահանգի մեջ մտնում էր Բաքու քաղաքը, դա պատմական փաստ է»,- հավելեց նա։

Գրիգորի Այվազյանն ասաց, որ այսօր փորձում են արցախցիների վերադարձի օրինական իրավունքը կեղծ հիմքով շաղկապել Հայաստանից դուրս եկած ադրբեջանցիների վերադարձի հետ։ Այնինչ, ըստ Այվազյանի, պետք է հիշեցնել, որ ներկայիս Ադրբեջանում՝ Արցախի եւ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար մարզից դուրս ապրում էր ավելի քան կես միլիոն հայություն։ Նրանց ունեցվածքը, տարբեր հաշվարկներով, մոտ 100 մլրդ դոլար է գնահատվում։ «Մենք պետք է դրա մասին խոսենք։ Եթե խոսում են ՀՀ տարածք ադրբեջանցի թուրքերի հնարավոր վերադարձի մասին, ապա թող առաջին հերթին մտածեն ադրբեջանահայության մասին , որոնց թիվը ողջ աշխարհում մոտ 2 մլն մարդ է կազմում։ 1988-1992 թվականներին Ադրբեջանից հեռացած հայերն ու նրանց ժառանգները մոտ 1 մլն մարդ են կազմում ներկայում։ Այնպես որ, վերադարձի մասին խոսելիս նախ պետք է հիշել այս մարդկանց վերադարձի մասին։

Արցախ վերադարձի հարցը համեմատելի չէ ադրբեջանցի թուրքերի՝ Հայաստան վերադառնալու հարցի հետ։ Ադրբեջանը պարտավոր է նաեւ այդ մարդկանց գույքային իրավունքները պահպանել, որոնք ԽՍՀՄ փլուզումից ի վեր այդ տարածքից չեն հեռացել։ Եվ այն, ինչ կատարում է Ադրբեջանն Արցախում, ոչնչացնելով մարդկանց գույքը, բռնազավթելով ու վերաբաշխելով, նաեւ պատմամշակութային ժառանգությունը խեղելով, դա միջազգային իրավունքի տեսանկյունից հանցագործություն է»,- ասաց նա։

Մեր զրուցակից խոսքով՝ այս պայմաններում չպետք է Ադրբեջանի դեմ միջազգային ատյաններ ներկայացված հայցերը հետ կանչել, քանի որ հայկական կողմի փաստարկներն ընդդեմ ադրբեջանական հանցագործությունների շատ ուժեղ են։ Ադրբեջանը ոչ մի կերպ չի կարող արդարացնել սեփական վարվելակերպը։ «Իսկ այն, ինչ Ադրբեջանն է միջազգային դատարանում ներկայացրել Հայաստանի Հանրապետության դեմ, իրավական, պատմական եւ քաղաքական հենք չունի»,- ընդգծեց նա։

Ռոզա Հովհաննիսյան