Արցախցիները այսօր ժամը 11-ից բողոքի ակցիա են անում ՀՀ սոցիալական եւ աշխատանքի նախարարության մոտ, պահանջելով հստակեցնել իրենց սոցիալական ապահովության հետ կապված հարցերը։
Հիշեցնենք, որ ՀՀ կառավարության որոշումը՝ արցախցիներին փախստականի կարգավիճակ կամ ՀՀ քաղաքացիություն տալու մասին անորոշություն է առաջացրել։ Վերլուծաբանները նկատել են, որ այդ որոշումը թիրախավորել է ամենախոցելի խավը՝ թոշակառուներին եւ նպաստառուներին։
Ֆոտո Մարութ Վանյանի
«Եթե ուզում եք շարունակել թոշակ կամ նպաստ ստանալ, վերցրեք ՀՀ քաղաքացիություն»,- այս ասացվածքն արդեն հասել է արցախցի յուրաքանչյուր բռնագաղթի։
Բայց միևնույն ժամանակ ոչ մի իշխանության ներկայացուցիչ հստակ չի բացատրում, թե ինչ դրական և բացասական կողմեր են սպասվում շարքային մարդուն, եթե նա կայացնի այս կամ այն որոշումը։ Ինչո՞ւ թոշակառուները, հաշմանդամները և երեխաները պետք է ինչ-որ բանից հրաժարվեն, որ ստանան իրենց օրինական, երբեմն չնչին պետական վճարումները: Ինչո՞ւ է Հայաստանի կառավարությունը «դրդում» արցախցիներին հրաժարվել ժամանակավոր պաշտպանությունից և որքան հնարավոր է շուտ ընդունել ՀՀ քաղաքացիություն։
Ինչպես սոցցանցի օգտատերերից մեկն ասաց, պարզվում է, որ «իշխանությունները կամ պետք է ընդունեն, որ մեզ կեղծ փաստաթղթեր են տվել, կամ պետք է ընդունեն, որ ոտնահարում են մեր՝ որպես ՀՀ քաղաքացիների իրավունքները, եթե անձնագրերը կեղծ չեն»։
Բայց, իրոք, արցախցիների անձնագրերում «քաղաքացիություն» սյունակում հստակ գրված է «Հայաստանի Հանրապետություն»։
Ինչ-որ մեկը կարծիք հայտնեց, որ «դա արվում է, որպեսզի մարդիկ չպահանջեն գույքի կորստի փոխհատուցում» և «կարողանան դիմել միջազգային դատարան»։ Եթե բացառենք բարձր պաշտոններ զբաղեցրած թոշակառուներին, ապա հասարակ մահկանացուների ավագ սերնդի 90%-ն իր տունն ու ունեցվածքը կառուցել է աշխատանքի ու քրտինքի վրա՝ մի քանի տասնամյակ կատարելով իր նախնիների ու թոռների հանդեպ սուրբ պարտականությունները։ Բայց արտաքսման արդյունքում նրանք կորցրել են ամեն ինչ։
Ու եթե լավ մտածեք, միջազգային դատարան դիմելը ձեռնտու չէ Ադրբեջանին, և իհարկե Ռուսաստանին, որը խաղաղապահ առաքելություն էր իրականացնում, այսինքն՝ աշխարհին խոստացել էր պաշտպանել Արցախի ժողովրդին։
Ինչ-որ մեկը գրել է, որ «նոր անձնագիր ստանալով՝ կարող ես վաստակած թոշակ կամ նպաստ ստանալ, վարկ վերցնել (հետաքրքիր է՝ ո՞ր բանկերն են վարկ տալիս թոշակառուներին կամ հաշմանդամներին), բայց միևնույն ժամանակ այլևս չես ստանա բռնագաղթվածների համար նախատեսված սոցիալական օգնություն»։
Սոցցանցերի օգտատերերը չեն բացառում, որ «հաշվի առնելով բնակարանների վարձակալության գները և այլ ծախսերը՝ աղքատության շեմից ցածր ապրողների թվի աճ կարձանագրվի»։ Այս առումով հետաքրքիր է՝ ի՞նչ կտա սա Հայաստանին։ Միգուցե աղքատությունը վերացնելու համար Հայաստանին միջազգային աջակցության հոսքը կընդլայնվի՞:
Ամեն դեպքում, Հայաստանի իշխանությունը թիրախավորել է Արցախի բնակչության ամենախոցելի հատվածին։ Պաշտոնական Երևանը գոնե մինչև տարեվերջ կարող է հանգիստ թողնել նրանց, ում համար կենսաթոշակներն ու նպաստները գոյատևման անհրաժեշտ աղբյուր են։ Տարեցները և հաշմանդամություն ունեցող անձինք ցավալի շրջափակումից և բռնի տեղահանությունից հետո գոնե կարճ ժամանակ կունենան հարմարվելու, հաշտվելու և ապրելու որոշակի իմաստ գտնելու համար:
Սա կլիներ տրամաբանական մոտեցում և մարդասիրական վերաբերմունք տարեցների ու հիվանդների նկատմամբ։ Իսկ արդեն հունվարի 1-ից հնարավոր կլինի ընդունել նրանց իրավունքները սահմանափակող հրամանագրեր ու որոշումներ՝ «ապրել-չապրել» ընտրության առաջ դնելով։
Ինչո՞ւ Հայաստանի իշխանությունը չի անդրադառնում ղարաբաղյան վերնախավի խնդրին։ Նրանց իրավունքները չեն սահմանափակվում, նրանց ընտրության կամ պատասխանատվության առաջ չեն դնում: Էլիտայի ներկայացուցիչները բնակարաններ ու խնայողություններ ունեն, բայց բարոյական կարմիր գծեր ընդհանրապես չունեն։
Ալվարդ Գրիգորյան
«Մեզ մոտ՝ Սարուշեն գյուղում, բոլորը գիտեին բակի սուրբ խաչքարի մասին։ Մանուկ հասակից տեսել եմ, թե ինչպես էին մոմ ու խունկ վառում մեր բակում։ Տեղահանության օրերին եղբայրներով որոշեցինք պոկել ու բերել մեզ հետ։ Մտավախություն կար, որ կամուրջն անցնելիս կվերցնեին, բայց բարեբախտաբար այդպես չեղավ», -պատմում է Արցախի բնակիչ Դավիթ Հարությունյանը։
Անձնական իրերից շատ բան չի վերցրել՝ միայն մոր ձեռագործը և հագուստ։ 87-ամյա մայրը այդպես էլ չի հասկացել, թե ինչու են թողնում տունը, ինչու է հայտնվել Երևանում։ «Կասկածելի չէր, որ պատերազմը սկսվելու էր, քանի որ սահմանին լարվածություն կար։ Ժամանակին «Քաջ Նազարի» կինը սոցցանցերում հուշել էր փախստականի կարգավիճակի մասին։ Մեր ժողովուրդն իրոք հայտնվել էր վատ վիճակում։ Շրջափակման օրերին նույնիսկ երեխաների դեմքին ժպիտ չկար», – ասում է Դավիթը։
Նախկինում աշխատել է որպես ականազերծող ու SMM մասնագետ, իսկ վերջին տարիներին՝ հեռուստաօպերատոր։ Հիմա փորձում է այնպիսի աշխատանք գտնել, որ համատեղելի լինի մոր խնամքի հետ։
Մեսրոպ Մաշտոց համալսարանի երիտասարդ դասախոս Լիլիա Ծատրյանին Արցախում շատերը գիտեն։ Դեռ դպրոցական տարիներից Լիլիան բացահայտեց, որ իրեն դուր է գալիս անգլերեն դասավանդելը, ու սկսեց փոքր խմբեր պահել, ինչն էլ դարձավ կարիերայի հիմնաքարը։ Բարձրագույն կրթություն ստանալուց հետո իր առջև հստակ նպատակ դրեց ու հասավ։ 2018 թ. բացեց իր առաջին անգլերենի կենտրոնը։
«Սթար» կենտրոնում շնորհիվ կենսախինդ Միսս Լիլիայի մշտապես դրական մթնոլորտ էր տիրում։ Ճաշակով զարդարված սենյակում թարմ ծաղիկների պակաս չկար՝ աշակերտներն այդպես էին պատվում ուսուցչուհուն։ Կենտրոնում անցկացվում էին անգլերենի և ռուսերենի դասընթացներ մեծահասակների և դպրոցականների համար։ Կարևոր նախադրյալներից էին ճկուն գրաֆիկն ու բարձր արդյունավետությունը, ինչի մասին վկայում էր աշակերտների քանակի աճը։ Միսս Լիլիայի դասընթացներին երբեմն համատեղելի էր ժամանցը որևէ սրճարանում կամ բնության գրկում։ Խոսակցական անգլերենի համար ամեն կիրակի անցկացվում էր մեկ անվճար դաս։ «Ինչու՞ սովորել անգլերեն։ Այն ավելի քան 380 միլիոն մարդու մայրենի լեզուն է։ Աշխարհի բոլոր երկրներում գոնե անգլերենի տարրական գիտելիք է պետք աշխատանքի ընդունվելու, համակարգչային գիտելիքներին տիրապետելու և այլնի համար», – ասում է Լիլիան։
2021թ. բացվեց 2-րդ կենտրոնը, որը ևս բարձր արդյունքներ գրանցեց։ Չնայած Արցախում աճող լարվածությանը և օրեցօր ավելացող դժվարություններին, Լիլիան որոշեց 2023թ. բացել 3-րդ կենտրոնը, որը գործեց ընդամենը մի քանի ամիս։ «Մենք մինչև վերջ հավատում էինք, որ Արցախը կմնա հայկական։ Հենց այդ պատճառով էլ ես ուզում էի այնտեղ գործել ու կրթել սերունդներին։ Հանգամանքների բերումով հասցրել եմ վերցնել միայն կենտրոնի գրքերը», -պատմում է Լիլիան՝ խոստովանելով, որ բազմաթիվ նամակներ ու զանգեր է ստանում աշակերտներից վերաբացվելու խնդրանքով։
Սկզբնական շրջանում թևաթափ վիճակում էր, ինչպես բոլոր արցախցիները։ Այնուհետև վերականգնեց իր պայքարող ու արարող տեսակը և օրերս Երևանում բացեց առաջին «Սթար» կենտրոնը։ Ասել է թէ՝ վերջինը չէ…Նոր կենտրոնում կիրառելու է տարբերվող ծրագրեր առցանց և պրակտիկ վիդեո դասերի միջոցով։ Անցկացնելու է վիկտորինաներ, խաղեր և պրոգրես թեստեր։ Սովորել ցանկություն հայտնածների թիվը հուսադրող է։
Տաթև Ազիզյան
Ներքին գործերի նախարարությունը հայտարարություն է տարածել Արցախից բռնի տեղահանված արցախցիների կարգավիճակի վերաբերյալ.
Նոյեմբերի 6-ից Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված մեր հայրենակիցները, որոնց տրամադրվել է ժամանակավոր պաշտպանություն ստացած փախստականի կարգավիճակ, ՀՀ քաղաքացիություն ստանալու իրենց դիմումները կարող են ներկայացնել Երևանում՝ Զաքյան 3, 118/1 հասցեում, իսկ մարզերում դիմումներ կընդունվեն Միգրացիայի և քաղաքացիության ծառայության բոլոր անձնագրային ստորաբաժանումներում:
Քաղաքացիության դիմում ներկայացնելու համար անհրաժեշտ փաստաթղթերի ցանկը հետևյալն է.
– դիմում-հարցաթերթ,
– ծննդյան վկայական /եթե օտարալեզու է՝ սահմանված կարգով հաստատված հայերեն թարգմանությամբ/,
– ժամանակավոր պաշտպանություն ստացած փախստականի վավեր անձնագիր,
– 35 x 45 մմ չափսի 6 լուսանկար (գունավոր).
– ամուսնության վկայականը և դրա պատճենը, եթե դիմումատուն փոխել է ազգանունը,
– այն դեպքում, երբ դիմումատուն սահմանված կարգով կատարել է անձնական տվյալների փոփոխություն, ապա պահանջվող փաստաթղթերում առկա գրառումների հետ անհամապատասխանության դեպքում ներկայացվում է նաև փոփոխությունը հավաստող փաստաթուղթ,
– պետական տուրքի վճարման անդորրագիր:
Ժամանակավոր պաշտպանություն ստացած փախստականների կողմից ներկայացվող դիմումները կքննվեն առավելագույնս սեղմ ժամկետներում:
Քաղաքացիության դիմում ներկայացնելիս ժամանակավոր պաշտպանության վկայական ներկայացնելը պարտադիր չէ:
44-օրյա պատերազմի հետեւանքով Հադրութից, Շուշիից եւ Արցախի այլ օկուպացված բնակավայրերից բռնի տեղահանված եւ Հայաստան տեղափոխված արցախցիների թոշակներն ու նպաստները վերջին ամիսներին չեն վճարվել։ Երկուշաբթի օրը արցախիցները պատրաստվում են բողոքի ակցիա անել ՀՀ աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարարության շենքի մոտ՝ պահանջելով վճարել իրենց թոշակները։ Հադրութի բնակիչ Արթուր Ստեփանյանը Step1.am-ի հետ զրույցում ասաց, որ արցախցիների մի մասը երկու ամիս է՝ թոշակ չեն ստացել, ոմանց էլ երեք ամիս չի վճարվել։ Հայաստանում նոյեմբեր ամսվա թոշակներն այս օրերին վճարում են, բայց արցախցիների անունները դարձյալ ցուցակներում չկան։
«Մեկը ես երեք ամիս է՝ սեպտեմբերից սկսած թոշակ չեմ ստացել, նախկին զինվորական եմ։ Եվ ոչ ոք մեզ հստակ պատասխան չի տալիս։ Մեզ ոչ թոշակ են տալիս, ոչ էլ աջակցության գումարները։ Պահանջում ենք, որ մեր թոշակները վճարեն, պատճառը ո՞րն է, որ չեն տալիս»,- ասաց Արթուր Ստեփանյանը։
Աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարարության շենքի մոտ ակցիա անցկացնելու առաջարկն արել են Արցախի պահեստազորի սպաները։ Արթուր Ստեփանյանը կոչ է անում բոլոր արցախցիներին միանալ այս պահանջին եւ ՀՀ կառավարությունից պահանջել իրենց թոշակները։ Նա նշեց, որ այս տարվա սեպտեմբերի 19-ի հարձակման հետեւանքով բռնի տեղահանված արցախցիները նույնպես ունենալու են այս խնդիրը, քանի որ արդեն հայտարարվել է, որ նրանք Հայաստանում թոշակ չեն ստանալու, միայն աջակցության գումար է տրվում բռնի տեղահանվածներին։
Նշենք, որ հոկտեմբերի 26-ին ՀՀ կառավարությունը հաստատել է Արցախից բռնի տեղահանված անձանց ժամանակավոր պաշտպանության տակ վերցնելու, ժամանակավոր պաշտպանություն ստացած փախստականի անձը հաստատող փաստաթղթի նկարագիրը եւ դրա տրամադրման կարգը: Կառավարության անդամները հայտարարել են, որ եթե բռնի տեղահանված արցախցիներն ուզում են Հայաստանում թոշակ ստանալ, ըստ այս որոշման, կարող են դիմել եւ հեշտացված կարգով ՀՀ քաղաքացիություն ստանալ։ Արցախցիների մի մասը, սակայն, չեն ցանկանում ՀՀ քաղաքացիություն ձեռք բերել՝ հիմնավորելով, որ դրանով Արցախ իրենց վերադարձի հարցը կփակվի։
«Մեր թոշակը չտալով՝ Հայաստանի իշխանությունները մեզ շանտաժի են ենթարկում, ստիպում են, որպեսզի մենք Հայաստանի քաղաքացիություն ձեռք բերենք։ Այսինքն՝ եթե մեր անձնագրում գրված է քաղաք Հադրութ, ուզում են, որ գնանք ՀՀ-ում ինչ-որ մի բնակարանի վրա գրանցվենք, որպեսզի մեր թոշակը տան։ Մենք պետք է հասկանանք, թե ինչ է կատարվում եւ հրաժարվենք սրանից։ Չպետք է թույլ տանք, որ մեզ ստիպեն, մեր այս հին հաշվառման հասցեն կորցնելով՝ կորցնելու ենք ամեն ինչ։ Մենք այսպես թե այնպես Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի ենք, բայց եթե մեր հասցեն փոխենք, դրանով ամեն ինչ կորցնում ենք։ Իրենք էլ դրանով Արցախի թեման փակում են, իրենց նպատակը դա է։ Իրենք իրավունք չունեն մեզ շանտաժի ենթարկել ու մեր հասանելիք թոշակից զրկել»,- ասաց Արթուր Ստեփանյանը։
Արցախի պետական ինստիտուտների պահպանման խնդրի վերաբերյալ Փաշինյանի հատուկ հանձնարարությունների գծով դեսպան Էդմոն Մարուքյանն ասաց, որ դա Հայաստանում հնարավոր չէ իրականացնել։ «Հայաստանի Հանրապետությունը չի կարող իր տարածքում հյուրընկալել այլ երկրների պետական հիմնարկներ, եթե դրանք հավատարմագրված դիվանագիտական հաստատություններ չեն։ Հայաստանի ազգային անվտանգության համատեքստում սխալ է Հայաստանի Հանրապետության տարածքում նման ձեւակերպումներով ինստիտուտներ ձեւավորելն ու պահպանելը։ Վտարանդի կառավարություններ կան, եղել են ու թող լինեն, Հայաստանը սրա հետ կապ չունի»,- եզրափակեց նա։
Հետաքրքիր է, եթե Արցախը «այլ երկիր է», ապա ինչի՞ հիման վրա է Մարուքյանի տեր Նիկոլ Փաշինյանը նոյեմբերի 9-ին ստորագրել հայտարարություն և հրաժարվել Արցախի հինգ շրջաններից, ընդ որում երեքից՝ առանց մի կրակոցի։ Ինչի՞ հիման վրա է Հայաստանի քննչական կոմիտեն կալանքի տակ պահում Արցախի նախկին հրամանատար Միքայել Արզումանյանին՝ նրան մեղադրելով «օտար» Շուշին հանձնելու մեջ։
Ավելի ճիշտ կլիներ, որ Էդմոն Մարուքյանն ասեր, թե իրականում ինչից են վախենում ինքն ու իր տերը, և ում է տրվել Արցախ բառը պատմությունից, աշխարհագրությունից ու քաղաքականությունից ջնջելու խոստումը։ Եթե, իհարկե, դա խորըներքին ցանկություն չէ։
Բաքվում արդեն ասում են, որ եթե հայերը Ղարաբաղի համար կարգավիճակ պահանջեն, ապա «Զանգեզուրի ադրբեջանցիներին» էլ պետք է ստատուս տան։
«Ադրբեջանցիները պետք է վերադառնան Հայաստան։ Նրանք ցանկանում են առանց պահանջի վերադառնալ այնտեղ։ Չեն պահանջում խաղաղապահ ուժեր և Հայաստանի մասնատում։ Մեր քաղաքացիներն ասում են, որ հայկական անձնագրեր են ուզում, ուզում են ապրել հայկական օրենքներով, պահանջում են այն տները, որտեղ ապրել են, իրենց պապերի գերեզմանոցները։ Փաշինյանը սա սպառնալիք է համարում ազգային անվտանգությանը։ Զանգեզուրում հարյուրավոր դատարկ ադրբեջանական գյուղեր կան։ Նրանք այնտեղից տեղահանեցին տեղի բնակչությանը։ Այնտեղ մոտ 100 գյուղ կա դատարկ։ Հայաստանը պետք է ապահովի նրանց վերադարձի իրավունքը։ Մենք նրանց համար նույնիսկ ինքնավարություն չենք պահանջում»,- ասում են Բաքվում։
Այսինքն՝ Երևանը համաձայնել է «մոռանալ» Ղարաբաղը պայմանով, որ Բաքուն ինքնավարություն չպահանջի Զանգեզուրի համար։ Սա՞ է «խաղաղ խաչմերուկը»։
Մի այսպիսի անեկդոտ կար. ամուսինը հպարտորեն ասում է՝ մեր տանը ես եմ ամեն ինչ որոշում։ Եւ քանի որոշել եմ, որ ես եմ լվանալու ամանները, ուրեմն ես կլվանամ։
Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարար Անալենա Բերբոքը Արարատի մարզի Արտաշատ խոշորացված համայնքի Ոստան գյուղում հանդիպել է Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված անձանց հետ։
Ինչպես հաղորդում է «Արմենպրես»-ի թղթակիցը, Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարը շփվել է Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանվածների հետ, ծանոթացել նրանց կեցության պայմաններին։
Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարար Անալենա Բերբոքը Հայաստանի արտաքին գործերի նախարար Արարատ Միրզոյանի հետ հանդիպումից հետո կայացած ասուլիսի ժամանակ հայտարարել էր, որ Գերմանիան 9․3 միլիոն եվրոյի հումանիտար օգնություն կտրամադրի Հայաստանին՝ որպես աջակցություն Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված անձանց։
Մինչ այդ Գերմանիայի ԱԳ նախարարը ժամանել էր Արարատի մարզի Երասխ համայնք, որտեղ ԵՄ դիտորդները նրան ներկայացրել էին իրավիճակը հայ-ադրբեջանական սահմանի այդ հատվածում։
Վալենտինան ծնվել և մեծացել է Հադրութի շրջանի Տումի գյուղում։ Ժպիտը դեմքին, միաժամանակ մեծ տխրությամբ հիշում է հայրենի գյուղում անցկացրած երջանիկ մանկությունը. հյուրասեր, բարեսիրտ համագյուղացիներին, ապշեցուցիչ բնությունն ու հայրենի հողի հինավուրց վանքերը։
Մանուկ հասակում նա վերապրել է Արցախյան առաջին պատերազմը և բոլորի հետ միասին կրել այդ դաժան շրջանի դժվարությունները։ Դպրոցից հետո Վալենտինան ընդունվել է Արցախի պետական բժշկական քոլեջ, որից հետո վերադարձել է հայրենի գյուղ։ 2015 թվականին նա վերապատրաստվել է Ստեփանակերտի Քերոլայն Քոքսի վերականգնողական կենտրոնում՝ ստանալով ֆիզիոթերապիստի մասնագիտություն և ուղարկվել Հադրութի հիվանդանոց, որտեղ բացվել է վերականգնողական բաժին։ Նա այնտեղ աշխատել է մինչև 2020 թվականի հոկտեմբերը, օգնելով նաեւ բժիշկներին վիրավորներին բուժելիս։
44-օրյա պատերազմի արդյունքում Հադրութի շրջանը գրավվեց։ Վալենտինայի ընտանիքը, ինչպես և շրջանի ողջ բնակչությունը, բռնագաղթել և ստիպված տեղափոխվել է Հայաստան՝ թողնելով տարիների ընթացքում ձեռք բերած տունն ու ունեցվածքը, սակայն նրանք չեն կարողացել երկար ապրել հայրենիքից հեռու։ Ռազմական գործողությունների ավարտից հետո նրանք վերադարձել են հայրենիք՝ Ստեփանակերտ։
Վալենտինան աշխատանքի ընդունվեց հայրենի Վերականգնողական կենտրոնում, և թվում էր, թե կյանքը կամաց-կամաց սկսում է լավանալ, սակայն 2023 թվականի սեպտեմբերին Արցախի ողջ բնակչության հետ մեկ անգամ ևս ենթարկվեց արտաքսման։ Այժմ ապրում է Երևանում։
Վերջերս սկսեց աշխատել «Զինվորի տուն» վերականգնողական կենտրոնում, որտեղ նրան ընդունեցին մեծ ջերմությամբ։ Չնայած երիտասարդ տարիքին՝ Վալենտինան արդեն թոռներ ունի։ Նա շատ է կարոտում հայրենիքը և հույս ունի, որ մի օր կկարողանա վերադառնալ հայրենի Արցախ։
Արսեն Աղաջանյան
«Ադրբեջանի ԱԳՆ-ի վերջին հաղորդագրությունը, որը քննադատում է Հայաստանի տարածքային ամբողջականությանն ու ինքնիշխանությանը աջակցելու ամերիկյան մոտեցումը, ցույց է տալիս, որ Բաքուն հավասարակշռված մոտեցում է փնտրում Վաշինգտոնից։ Հրապարակման տեքստը անսովոր կոշտ էր, ինչը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ քանի դեռ Միացյալ Նահանգները հստակ չի ասել, որ «Ղարաբաղը Ադրբեջան է», Վաշինգտոնի ձևաչափը կարող է տեղի չունենալ”։ Այս մասին հայտարարել է Հարավային Կովկասի հետազոտական կենտրոնի տնօրեն Ֆարհադ Մամեդովը։
Փաստորեն, Բաքուն ընդունում է, որ Վաշինգտոնը չի ճանաչում Ղարաբաղը որպես Ադրբեջանի մաս։ Բաքվի ԱԳՆ-ի վերջին դեմարշը վկայում է այն մասին, որ ԱՄՆ-ը Բաքվին ներկայացրել է որոշակի պահանջներ, որոնք չեն ենթադրում ահաբեկչական պատերազմի արդյունքների ճանաչում։ Սա կապ ունի՞ Արցախի կարգավիճակի հետ, որը նախկինում կոչվում էր «չլուծված խնդիրներ», թե՞ Բաքուն ուղակի գերադասում է ռուս-թուրքական հարթակը և թույլ չի տալիս Արևմուտքին մտնել տարածաշրջան։
Հայաստանի ղեկավարությունը, ըստ երևույթին, սպառել է «արևմտյան նախաձեռնությունները զսպելու» և միաժամանակ երկու գործիքի վրա խաղալու ռեսուրսը. ԵՄ-ն ընդլայնում է իր առաքելությունը Հայաստանում, Ֆրանսիան առաջարկում է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի “հայամետ” բանաձև, իսկ Միացյալ Նահանգները ի տարբերություն Երեւանի Ղարաբաղը չեն ճանաչում որպես ադրբեջան։
«Ֆրանսիան մնում է բացարձակ չարիք Ադրբեջանի և խաղաղ գործընթացի համար։ Ֆրանսիայի կողմից ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդում ներկայացված բանաձեւի նախագիծը հենց այս մասին է. սա երկկողմ ձեւաչափի հնարավորությունը տապալելու, ինչպես նաեւ արեւմտյան հայանպաստ միջնորդությունը պահպանելու բացահայտ ու անթաքույց նախաձեռնություն է։ Ադրբեջանական դիվանագիտության առջեւ խնդիր է դրված մարգինալացնել Ֆրանսիան արեւմտյան միջնորդության մեջ… խնդիրը բարդ է… բայց արժե փորձել», սա արդեն Հեյդար Ալիևի նախկին խորհրդական Էլդար Նամազովն է։
Ավելի վաղ Իլհամ Ալիևն ասել էր, որ «եթե Ռուսաստանի Դաշնության միջնորդությունը մերժվի հայկական կողմի կողմից, կարծում եմ, որ այլընտրանք կարող են լինել միայն Ադրբեջանի և Հայաստանի արտգործնախարարների ուղիղ բանակցությունները»։
1991թ. հոկտեմբերի 30-ին հայկական ինքնապաշտպանական ուժերը ժամերի ընթացքում հաղթանակով պսակեցին Տողի ազատագրման ռազմագործողությունը: Փառավոր անուններով համալրվեցին հայոց ռազմի պատմության էջերը։ 32 տարի անց և արդեն 3 տարի այդ օրը հիշվում է պարտության, մեր պարտության դիրքերից։ Այն Տողը, որը շատ ծանր ու կորուստներով լի օրեր է տեսել, բայց երբեք չի հայազրկվել։ Այն Տողը, որը Մելիք Եգանի պես տիրակալ ու պետական գործիչ էր տվել, ով չթողեց, որ իր Հայաստանից գերի ընկնեն, հիմա գերված է Մելիք Եգանի Տողը, նրա երկիր Հայաստանը /Արցախ/։
Լինելով մելիքական աթոռանիստ, Տողն իր կենցաղով ու ապրելակերպով տարբերվել է Դիզակի մյուս բնակավայրերից։ Այն պարսպապատ քաղաք–ամրոց է։ Տողն առանձնանում է նաև իր հարուստ պատմամշակութային միջավայրով, որը տեղեկատվական մի մեծ բազա է Տողի և շրջակա բնակավայրերի պատմության վերհանման համար։ Ստորև կանդրադառնանք մեր ժառանգության գանձարանից Տողի Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցուն։
Եկեղեցին գտնվում է գյուղի հարավ-արևմտյան մասում, Եղցու խութ կոչվող բարձունքում, ընդարձակ գերեզմանոցում։ Մակար Բարխուդարյանը նրա դռան ճակատակալ քարի վրա ժամանակին կարդացել է <<ՌՃՂԶ (1747թ.) Յիշատակ է սուրբ Ստեփանոս եկեղեցուս գլուխն, որ նորոգեց Մելիք Եգան և որդին Մելիք Եսային: Յիշատակ է հոգոյ>>: Դատելով արձանագրությունից, եկեղեցին գոյություն է ունեցել վաղուց, և Մելիք Եգանն ու որդին միայն վերանորոգել են նրա ծածկը։ Ապա շարունակելով Մակար Բարխուդարյանը գրում է, – եկեղեցիս խիստ հին է, առնվազն վեց հարյուր տարվա շենք է։
Եկեղեցին ուշ միջնադարում վերակառուցվել է կոպտատաշ քարերով և անկանոն շարվածքով, բայց ահա արևելյան, հարավային մասամբ հյուսիսային ճակատների ստորին հատվածներում պահպանված մեծածավալ սրբատաշ քարերով պատերը խոսում են կառույցի վաղեմության մասին։ Ըստ մասնագետների եկեղեցու հորինվածքը շատ նման է Գտչավանքի գավիթին։
Եկեղեցու պատերի մեջ տեղադրված են քրիստոնեական վաղ շրջանի բազմապիսի զարդաքանդակներով զարդարված ու թվագրություն ունեցող խաչքարեր։ Դրանք ոչ միայն բազմազան են ու խայտաբղետ, այլև ժամանակագրական առումով խաչքարերի մի ուշագրավ հավաքածու են կազմում, որոնք համարվում են 4-7րդ և 13-րդ դարերից մնացած կառույցների մնացորդներ։ Այստեղ կարելի է հանդիպել և պարզունակ հավասարաթև խաչքարերի և զարդաքանդակ խաչքարերի, 51 հատ։
Արտասովոր ձև ունեցող քանդակազարդ սյունը եկեղեցու դահլիճը բաժանում է երկու անհավասար մասերի (հյուսիսային մասն ավելի նեղ է): Նեղ մասում բազմաթիվ գերեզմանաքարեր կան: Կարծիք կա, որ Սուրբ Ստեփանոսը ժամանակին վանական համալիր է եղել։ Այդ է հաստատում աղոթասրահի հարավային պատի փոփոխությունը։ Աբսիդների կառուցումը չի թաքցրել երբեմնի գմբեթավոր եկեղեցու հիմնապատերը։ Դրանց հետքերը տեսանելի են ինչպես կառույցի ներսում, այնպես էլ դրսում՝ եկեղեցու հարավային ճակատային պատի շարունակությունը կազմող տարածության վրա։
Եկեղեցու շրջապատում, բլրի գագաթին ու լանջերին կան հեծյալների, զինվորների, որսորդների, երաժիշտների, գինու մատուցման տեսարաններով պատկերաքանդված հարյուրավոր հին տապանաքարեր, որոնք թեմատիկ բազմազանությամբ ու արվեստով առանձնահատուկ տեղ են գրավում համանման հուշարձանների շարքում։
Եկեղեցու և շրջակա հուշարձանների ճակատագիրն անհայտ է։
Արմինե Հայրապետյան
Եկեղեցու լուսանկարները Ալվարդ Գրիգորյանի
Արցախի Հանրապետության բռնի տեղահանվածների կարգավիճակի քննարկմանը զուգընթաց հայ հասարակությունը քննարկում է նաև այն հարցը, թե ով պետք է բարձրացնի տեղահանվածների խնդիրները և պաշտպանի նրանց իրավունքները, բացի այն հասարակական կազմակերպություններից, որոնք գործում են Երևանում 2020 թվականից, երբ բռնի տեղահանվեցին Հադրութի, Շուշիի, Քարվաճառի, Քաշաթաղի շրջանների բնակիչները։
2023 թվականի սեպտեմբերին ծագած խնդիրներն արդեն առկա էին 2020 թվականին։ Դա կարգավիճակի, սոցիալական հարցերի, տեղահանվածներին բնակարանով ապահովելու, կորցրած գույքի ու բիզնեսի փոխհատուցման խնդիրներն են:
Հասարակական կազմակերպությունները փաստաբանների հետ քննարկումների միջոցով փորձում են գտնել այն հարցի պատասխանը, թե ինչն է ձեռնտու արցախցիներին՝ Հայաստանի քաղաքացիությո՞ւնը, թե՞ փախստականի կարգավիճակը Հայաստանի Հանրապետության ժամանակավոր պաշտպանության ներքո։ Մյուս կողմից, արցախցիներից շատերը չեն ցանկանում փոխել իրենց հայկական անձնագիրը, որը պարունակում է Արցախում գրանցման նշաններ։ Բայց ֆինանսական վիճակը շատերին ստիպում է համաձայնել փոխել անձնագիրը և ընդունել ՀՀ քաղաքացիություն։
Շատերը նախատեսում են դիմել ՀՀ Սահմանադրական դատարան՝ պատասխան ստանալու այն հարցին, թե արդյո՞ք կառավարության որոշումը, որում հաշվի չի առնվում Արցախի բոլոր բնակիչների հայկական անձնագրեր ունենալու հանգամանքը, համապատասխանում է Սահմանադրությանը։
ՀՀ ՆԳՆ միգրացիայի և քաղաքացիության ծառայության պետ Արմեն Ղազարյանը Հայաստանի Հանրային հեռուստատեսությանը տված հարցազրույցում ասել է, որ ժամանակին Արցախի բնակիչներին 070 ծածկագրով հայկական անձնագրեր են տրվել՝ որպես ճամփորդական փաստաթուղթ, սակայն այս անձնագրերը չեն հաստատում Հայաստանի քաղաքացիությունը։
Այս մասին 2020 թվականի տեղահանվածներն արդեն լսել են երեք տարի առաջ, սակայն Հայաստանի կառավարությունը ոչ մի կերպ չի արձագանքել տեղահանվածների նամակներին ու կոչերին, որոնք պահանջում էին պարզաբանել, թե ո՞ր երկրի քաղաքացի են իրենց համարում ՀՀ իշխանությունները։
2021 թվականի գարնանը արցախցի տեղահանվածներին, ովքեր չեն ցանկացել վերադառնալ Արցախ, ասվել է, որ Հայաստանում նրանց համար սոցիալական ծրագրեր չեն լինելու, և Հադրութի, Շուշիի շրջանի բոլոր բնակիչները պետք է վերադառնան Արցախ, որտեղ նրանց համար բնակարանաշինություն է ընթանում, և որտեղ բոլորը կապահովվեն աշխատանքով։
Այն, ինչ տեղի ունեցավ հետո Արցախում, հայտնի է բոլորին. Տեղեկություններ չկան, թե ուր են գնացել ռուս-ադրբեջանական տանդեմի շրջափակման պատճառով կասեցված տեղահանվածների բնակարանաշինությանն ուղղված ֆինանսական ներդրումները։
Հենց այս խնդիրներն են ստիպում մի շարք արցախցիների պարտավորեցնել Արցախի խորհրդարանին շարունակել աշխատանքը, որպեսզի պաշտոնական մակարդակով հարցեր բարձրաձայնելու հնարավորություն լինի։ Բայց այստեղ մեծ դժվարություններ են առաջանում։
Նախ՝ ոչ ոք չի ուզում գործ ունենալ պատգամավորների հետ, ովքեր 3 տարի շարունակ չեն կատարել երկրի գլխավոր քաղաքական մարմնի իրենց գործառույթները։ Նրանք ձախողվեցին օրենսդիր մարմնի գործը բոլոր բնագավառներում։ Արդեն վերջին շրջանում տեղի ունեցավ անհասկանալի «իշխանափոխություն», երբ ամենապատասխանատու պահին օրինական ընտրված նախագահը հրաժարական տվեց, իսկ նրա փոխարեն 22 պատգամավոր նշանակեցին մի մարդու, ով հասկանում էր, որ պետք է ստորագրի Արցախի պետականության լուծարման մասին փաստաթուղթ։
Բայց մի կողմ թողնենք Շահրամանյանի՝ Արցախի բնակչության զանգվածային արտագաղթից մեկ ամիս անց արված պարզաբանումները, քանի որ նման «ինքնախոստովանություններով» պետք է զբաղվեն իրավապահները։
Ցավոք, վտարանդի արցախյան հասարակությունը ստիպված է ընտրություն կատարել պետականության պահպանման (այդ թվում՝ Հայաստանի) և ոչ ոքի վստահությունը չվայելող պատգամավորների աշխատանքի շարունակությունը պահանջելու միջև։
Ընտրություն պետք է կատարվի, քանի որ մենք չենք կարող կորցնել հայկական Արցախի իրավունքը 33 անձանց պատճառով, ովքեր չեն ցանկանում պատասխանատվություն ստանձնել։ Ամեն դեպքում, վերաբնակիչների իրավասության մեջ է ստիպել նրանց, գոնե հիմա, իրականացնել ժողովրդի կամքը։ Թե որքանով դա կհաջողվի, ցույց կտա ժամանակը:
Մարգարիտա Քարամյան