Արցախի բռնի տեղահանվածների իրավական խնդիրներն ամեն օր «վերածնվում են» նոր լույսի ներքո: Եվ դրանք կապված են նույն կազուսի՝ Արցախի և Հայաստանի քաղաքական և իրավական հարաբերությունների անորոշության հետ։

Դեռևս 2020 թվականի աղետալի պատերազմից առաջ շատերը հարց էին բարձրացնում, թե արդյոք Հայաստանի քաղաքացիներն իրավունք ունեն ծառայելու Արցախի պաշտպանության բանակում։ Որտե՞ղ և ո՞ր դատարանը պետք է դատի Արցախում հանցագործություն կատարած զինվորականներին և Հայաստանի շարքային քաղաքացիներին։ Կամ, ընդհակառակը, ՀՀ դատարաններն իրավունք ունե՞ն դատելու Հայաստանի տարածքում իրավախախտումներ կատարած Արցախի բնակիչներին։

Այս խնդիրը հայ հասարակության մեջ երբեք քննարկման առարկա չի դարձել։ Ամենայն հավանականությամբ այն պատճառով, որ բոլոր հայերը վստահ էին, որ Արցախը Հայաստանի մի մասն է՝ հավասար Հայաստանի մյուս շրջաններին, քանի որ մենք ապրում էինք նույն իրավական, դատական, ֆինանսական, հարկային և այլ դաշտում։

Այնուամենայնիվ, թեև Արցախի բյուջեն մեծ մասամբ բաղկացած էր Հայաստանի միջպետական ​​(?!) վարկից, Արցախն ուներ իր իշխանությունը՝ նախագահ, խորհրդարան։ Արցախի օրենքները չնչին տարբերություններ ունեին Հայաստանի օրենքներից, մասնավորապես սոցիալական ոլորտում։

Միևնույն ժամանակ, Արցախի պաշտպանության բանակն անմիջականորեն գտնվում էր Հայաստանի պաշտպանության նախարարության ենթակայության տակ, քանի որ Հայաստանն Արցախի ժողովրդի անվտանգության երաշխավորն էր։ Ամեն դեպքում, այդպես էր մինչև 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ը։

Շատերը հավանաբար հիշում են, որ Գորիսում կար Սյունիքի կայազորային զինդատախազություն և դատարան, որտեղ դատում էին բանակում կատարված հանցագործություններիհամար։ Այսինքն՝ Արցախի և Հայաստանի միջև տեղակայված որոշակի մարմիններ կարող էին քննել Արցախի պաշտպանության բանակում Հայաստանի քաղաքացիների կողմից կատարված հանցագործությունները։

Հայաստանում, օրինակ, քաղաքացիական անձանց դեպքում, Հայաստանի տարածքում իրավախախտումներ կատարած Արցախի բնակիչները կարող են պատասխանատվության ենթարկվել։ Այսինքն՝ իրավական դաշտում բոլորը համարվում էին մեկ պետության բնակիչներ։

Ներկայումս Հայաստանում շարունակվում են դատավարությունները զինվորականների (այդ թվում՝ բարձրաստիճան հրամանատարների) դեմ՝ 44-օրյա պատերազմի ընթացքում իրավախախտումների մեղադրանքով։ Եվ բոլորը կարծես համաձայն են, որ Հայաստանն իրավունք ունի իրենց դատելու։

Բոլորովին այլ է վերաբերմունքը Հայաստանի Հանրապետությունում բռնի տեղահանված արցախցիների նկատմամբ, ովքեր ցանկանում են շարունակել ծառայությունը Հայաստանի տարածքում։ Այդ անձանցից պահանջվում է ստանալ Հայաստանի քաղաքացիություն, և միայն դրանից հետո նրանք իրավունք են ստանում ծառայելու ՀՀ ՊՆ ստորաբաժանումներում։

Ինչպես հայտնի է, արցախցիների մեծամասնությունը չի ցանկանում Հայաստանի քաղաքացիություն ընդունել՝ համարելով, որ արդեն ունի հայկական անձնագիր, որի հետ միասին ստանում է փախստականի կարգավիճակը հաստատող փաստաթուղթ։ Մտավախությունները հասկանալի են, քանի որ մարդիկ կարծում են, որ ստանալով Հայաստանի քաղաքացիություն՝ կկորցնեն սոցիալական նպաստները և Արցախի ցեղասպանության և էթնիկ զտումների հետևանքով իրենց շարժական և անշարժ գույքի կորստի համար հնարավոր գույքային փոխհատուցման իրավունքը։

Բայց Արցախի արական սեռի բնակչության մեծամասնությունը այն մարդիկ են, ովքեր անցել են առնվազն երկու-երեք, իսկ մյուսները նույնիսկ չորս պատերազմների միջով։ Նրանցից շատերը զինվորական պաշտոններ են զբաղեցրել ՊԲ-ի տարբեր ստորաբաժանումներում՝ շարքայիններից մինչև բարձրաստիճան զինվորականներ։ Ընդ որում, սրանք տարիներ շարունակ ռազմական գործերով զբաղված մարդիկ են, ովքեր կոփվել են իրական մարտերում կամ հակառակորդի դիվերսիոն ներթափանցման ժամանակ։

Այսինքն, ըստ էության, սա գրեթե պատրաստ ռեզերվ է, որը վերջին չափանիշներին համապատասխան անհրաժեշտ ուսուցմամբ կարող է շատ ավելի արդյունավետ լինել, քան նրանք, ում պետք է սովորեցնել «զրոյից»։

Բայց, ըստ երևույթին, Հայաստանի իշխանություններն այդքան էլ շահագրգռված չեն երկրի պաշտպանունակության և անվտանգության ամրապնդմամբ, որի վրա կանգնած է «արցախացման» վտանգը, այն է՝ ռուս-թուրք-ադրբեջանական եռյակի ծրագրերի իրականացման սպառնալիքը՝ Արցախում «փայլուն գործողությամբ» ապացուցված հայկական պետականությունը ոչնչացնելու ծրագիրը։

Ավելին, այն, որ արցախցիները չեն կարողանում պետական ​​մակարդակով ծառայել ՀՀ ՊՆ-ում, ներկայացվում է որպես բռնի տեղահանված տղամարդկանց բանակում ծառայելուց հրաժարվելու փաստը։ Սա իր հերթին պարարտ հող է ստեղծում հայ հասարակությանը մոլորեցնելու համար և ընդլայնում հասարակության պառակտումը, ինչը թույլ չի տալիս նրան համախմբվել մոտալուտ նոր աղետի պայմաններում։

Թվում է, թե ամեն ինչ պետք է հակառակը լինի։ Ստեղծված պայմաններում պետական ​​մեքենան պետք է ամեն ինչ անի բոլոր թյուրիմացություններն ու կենցաղային տարաձայնությունները վերացնելու համար հասարակությանը մեկ բռունցքի մեջ հավաքելու համար, ինչը թույլ կտա դիմակայել թշնամու նոր սպառնալիքներին։ Ավաղ, մեր երկրում ամեն ինչ ճիշտ հակառակն է արվում։

Այսօր հայ հանրության մեջ հարց է առաջանում՝ արցախցիները կպայքարե՞ն հանուն Հայաստանի, մասնավորապես, եթե ռազմական գործողություններ սկսվեն Տավուշում, որի 4 գյուղերը վարչապետ Փաշինյանը պատրաստ է առանց կռվի հանձնվել թշնամուն։

Ճանաչելով արցախցիներին՝ կարող եմ ասել, որ այո, նրանք կպայքարեն իրենց Հայրենիքի համար, որին վերամիավորվելու համար իրենց դատապարտեցին 36 տարվա դժվարությունների, անցան 4 պատերազմների միջով, կորցրին իրենց հարազատներին ու ընկերներին։

Եվ այստեղ նորից հարց է առաջանում՝ Հայաստանի իշխող վերնախավը թույլ կտա՞, որ մարդիկ ինքնակամ տեր կանգնեն հայրենիքի պաշտպանությանը, թե՞ թույլ չեն տա պաշտպանվել։

Հարցը հռետորական է, ինչպես Արցախից փախստականների իրավական և սոցիալական կարգավիճակին վերաբերող բոլոր հարցերը։

Մարգարիտա Քարամյան

Գեւորգ Գասպարյանը արցախցի է։ Նա 41 տարեկան է։

Գեւորգն Արցախում ուներ իր բիզնեսը։ Վառելիքի բացակայության պատճառով շրջափակման օրերին հարկադրված է եղել դադարեցնել իր գործունեությունը։ Հայրենիքը վտանգի տակ էր, և Գեւորգը, ինչպես բոլորը, պետք է պաշտպաներ այն։ Այսպիսով նա համալրեց աշխարհազորի շարքերը։

Մեկօրյա պատերազմի ժամանակ՝ 2023 թվականի սեպտեմբերին, նա մարտական ​​հերթապահություն էր իրականացնում իր ընկերների հետ և պատրաստ էր կռվել մինչև վերջին փամփուշտը, որպեսզի թշնամուն չմոտենա իր տանը։ Բայց ամեն ինչ այլ կերպ ստացվեց։

Ռազմական գործողությունների ավարտից հետո Գեւորգը վերադարձել է տուն, իսկ հետո շատերի նման շտապել է վառելիքի պահեստ՝ բենզին հայթհայթելու եւ ընտանիքը տարհանելու համար։ Դեպքի վայր հասնելուն պես պայթյուն է տեղի ունեցել, և նա այրվածք է ստացել։

Այդ պահին նրա գլխում մի քանի մտքեր անցան. «Միայն թե երեխաս առանց հոր չմնար։ Տեր, խնդրում եմ, եթե ինձ տանես, ապա առանց ցավի տար ինձ»։ Եվ այդ պահին լսեց անծանոթի ձայնը. «Տո՛ւր ինձ քո ձեռքը»։ Եվ, բռնելով նրա ձեռքը, տղամարդը նրան դուրս է հանել կրակի միջից։

Գևորգը չի կարողանում հիշել անծանոթի դեմքը, հիշում է միայն նրա խոսքերը. «Փախիր, պայթյունը կարող է կրկնվել»։ Այդ օրվանից Գեւորգը փորձում է հիշել իր արտաքինը, բայց ավաղ… Նա դեռ չի հիշել իրեն երկրորդ կյանք պարգեւած անծանոթին։

Իսկ անծանոթը մնացել է նույն տեղում կանգնած։ Միգուցե նա սպասում էր եղբորը կամ ընկերոջը, կամ գուցե պարզապես փորձում էր փրկել մարդկանց։

Փրկարարները Գեւորգին տեղափոխել են Ստեփանակերտի հանրապետական ​​հիվանդանոց։ Առաջին բուժօգնություն ցուցաբերելուց հետո նրան տեղափոխել են Երևանի Այրվածքների ազգային կենտրոն՝ հետագա բուժման նպատակով։ Բժիշկներին հաջողվել է փրկել Գեւորգի կյանքը, սակայն, ցավոք, չեն կարողացել փրկել նրա մատները, ինչը, իհարկե, մեծ խոչընդոտ է լիարժեք կյանքով ապրելու համար։

Գեւորգը հիշում է, թե ինչպես է ժամանակին խնամել որդուն։ Այժմ նրան խնամում է 15-ամյա որդին։ Առավոտյան նա հոր համար սուրճ է պատրաստում, հոգ է տանում նրա մասին, օգնում է առօրյա կյանքում։ Այսպիսով, դա որոշ չափով թեթեւացնում է տատիկի հոգսերը։

Գեւորգի որդին երաժիշտ է։ Նա թմբուկ է նվագում։ Գևորգը հպարտությամբ պատմում է, թե ինչպես է որդին նվագում «Արցախ» ստեղծագործությունը։ Երազում է արագ ապաքինվել, որ համերգներին ծափահարի որդուն։

Նրա վերականգնման գործում մեծ ներդրում ունեն Ստեփանակերտի վերականգնողական կենտրոնի մասնագետները, ովքեր ջանք ու եռանդ չեն խնայում նրան լիարժեք կյանքի վերադարձնելու համար։ Գևորգը անսահման երախտապարտ է վերականգնողական կենտրոնի մասնագետներին և համոզված է, որ նրանց ջանքերը շուտով կարդարանան։ Նա վստահ է, որ մոտ ապագայում իր երազանքը կիրականանա։

Արսեն Աղաջանյան

Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված անձանց բնակարանային ապահովման աջակցության ծրագրի վերաբերյալ մարտի 21-ին տեղի է ունեցել քննարկում, որին մասնակցել են ՀՀ փոխվարչապետ Տիգրան Խաչատրյանը, ՏԿԵ նախարար Գնել Սանոսյանը, Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարի տեղակալներ Աննա Ժամակոչյանը, Դավիթ Խաչատրյանը և ՆԳՆ միգրացիայի և քաղաքացիության ծառայության պետ Արմեն Ղազարյանը։

«Արմենպրես»-ի փոխանցմամբ՝ ինչպես հայտնում են Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարությունից՝ հանդիպմանը մասնակցել են նաև ՀՀ մարզպետները, Երևանի քաղաքապետի տեղակալ Արմեն Փամբուխչյանը և տեղահանվածներ ՀՀ բոլոր մարզերից, ինչպես նաև Երևանից։

Հանդիպման սկզբում Տիգրան Խաչատրյանը ներկայացրել է առաջիկայում սպասվող բնակարանային ապահովման ծրագրի մանրամասները։

Նախ փոխվարչապետը նշել է, որ աջակցությունը տրամադրվելու է անձանց բնակելի տուն կառուցելու կամ տուն կամ բնակարան ձեռք բերելու համար։

Քննարկվում է նաև սոցիալական բնակարաններ կառուցելու տարբերակը, որը, սակայն, տրամադրվելու է հատուկ խնամքի կարիք ունեցող քաղաքացիներին, ովքեր օբյեկտիվ պատճառներով չեն կարող տուն կառուցել:

Փոխվարչապետը նշել է, որ ծրագիրն իրականացվելու է փուլերով։

Առաջին փուլում առաջնահերթությունը տրվելու է երեք և ավել անչափահաս երեխա ունեցող ընտանիքներին։ Հաջորդ փուլերում աջակցությունը կստանան երկու և մեկ անչափահաս երեխաներով ընտանիքները, այնուհետև այլ խմբերի ներկայացուցիչները։

Այն ընտանիքները, որոնք առաջին փուլից հետո կշարունակեն սպասել բնակարանի իրենց հերթին, կօգտվեն պետության աջակցությունից։

Բնակապահովման նպատակով աջակցության չափը մեկ անձի հաշվով նախատեսվում է շուրջ 3 մլն դրամ (առանձին բնակավայրերի դեպքում նախատեսվածից ավել):

Բնակարանային ապահովման աջակցությունից կարող են օգտվել այն անձինք, ովքեր կդառնան ՀՀ քաղաքացի։ Իսկ տվյալ բնակարանի կամ տան սեփականության իրավունքն իրենց կանցնի միայն 10-րդ տարվա ավարտին, եթե նրանք այդ ամբողջ ժամանակահատվածում բնակվել են տվյալ տանը կամ բնակարանում։

Փոխվարչապետի կողմից ծրագրի մանրամասները ներկայացնելուց հետո տեղի է ունեցել շահագրգիռ քննարկում։ Հանդիպմանը ներկա տեղահանվածները ուղղել են իրենց հետաքրքրող բոլոր հարցերը, որոնք հիմնականում վերաբերել են հենց բնակապահովման ծրագրին, ինչպես նաև այս պահին գործող պետական աջակցության մյուս ծրագրերին։