Արցախի բռնի տեղահանվածների կարգավիճակի թեման դեռ լուծված չէ: Դեռևս մարդիկ, ովքեր հայտնվել են Հայաստանում 2020-23 թվականների ցեղասպանության և Արցախի էթնիկ զտումների հետևանքով, չեն ստացել միջազգայնորեն ճանաչված կարգավիճակ, որը պետք է լուծի բոլոր խնդիրները՝ քաղաքականից և իրավականից մինչև սոցիալական։
ՄԱԿ-ը և Եվրամիությունը հայտարարել են, որ Արցախի բռնի տեղահանված բնակիչները փախստականներ են։ Այսինքն՝ իրականում մենք փախստական ենք, բայց մեր կարգավիճակը օրինական ձևակերպված չէ։
Ժամանակակից միջազգային իրավունքում փախստականների նկատմամբ կիրառվող իրավական ռեժիմը և, մասնավորապես, նրանց համապատասխան կարգավիճակը, որոշվում են համընդհանուր ձևով՝ 1951 թվականի հուլիսի 28-ի ՄԱԿ-ի Փախստականների կարգավիճակին վերաբերող կոնվենցիայի և Արձանագրության դրույթների հիման վրա, որն ընդունվել է 1967 թվականի հունվարի 31-ին։
«Փախստականների կարգավիճակի մասին կոնվենցիայի» նախաբանում, մասնավորապես, ասվում է.
քանի որ ապաստանի իրավունքի տրամադրումը կարող է անհարկի բեռ դնել որոշ երկրների վրա, և խնդրի բավարար լուծմանը, որի միջազգային շրջանակն ու բնույթը ճանաչված է Միավորված ազգերի կազմակերպության կողմից, երկիրը չի կարող հասնել առանց միջազգային համագործակցության։
Նշենք, որ Հայաստանն այս կոնվենցիային միացել է 1951թ.
1999 թվականի մարտի 3-ին ՀՀ Ազգային ժողովն ընդունեց «Փախստականների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը։
Սույն օրենքը սահմանում է փախստականի կարգավիճակ ստանալու համար դիմող անձանց Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ժամանակավոր տեղակայման, փախստականի կարգավիճակ տալու կամ մերժելու, փախստականի կարգավիճակ կորցնելու հիմքերը, կարգը և պայմանները, լիազորված պետական մարմնի իրավասությունը, փախստականի և փախստականի կարգավիճակ ստանալու համար դիմող անձի իրավունքներն ու պարտականությունները, նրանց իրավական և սոցիալական ապահովության երաշխիքները։
Իրականում կա օրենք, բայց չկա պետական մարմին, որը պետք է համակողմանիորեն լուծեր վերը նշված բոլոր խնդիրները։
Ընդ որում, խոսքը ոչ միայն ներկայիս փախստականների՝ արցախցի գաղթականների, այլեւ 90-ականների, Խորհրդային ադրբեջանի հայաբնակ քաղաքներից ու շրջաններից բռնի տեղահանված փախստականների մասին է, որոնք նույնպես ենթարկվել են ցեղասպանության ու էթնիկ զտումների։
«Փախստականների մասին» ՀՀ օրենքում նշված է.
«Փախստականը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի չհանդիսացող անձն է, որը ռասայական, ազգային, կրոնական, որոշակի սոցիալական խմբի կամ քաղաքական կարծիքին պատկանելու համար հետապնդման զոհ դառնալու հիմնավոր վախի պատճառով գտնվում է իր քաղաքացիության պետությունից դուրս և ի վիճակի չէ կամ չի ցանկանում օգտվել այս պետության պաշտպանությունից կամ, չունենալով որևէ պետության քաղաքացիություն և մնալով իր նախկին հիմնական բնակության վայրից դուրս, չի կարող կամ չի ցանկանում վերադառնալ այս պետություն, կամ եթե անձը միաժամանակ մի քանի պետությունների քաղաքացի է, բայց մտավախություն ունի, որ չի կարող օգտվել որևէ կամ այդ պետությունների պաշտպանությունից»։
Ի՞նչ է կատարվում իրականում։ Կարգավիճակի համար դիմող Արցախի բնակիչներին առաջարկում են (ստիպողաբար) ստորագրել ձևաթուղթ, որի կետերից մեկում գրված է. «Ես որևէ երկրի քաղաքացի չեմ»։ Այսինքն՝ Հայաստանի Հանրապետության անձնագիր ունեցող անձինք չունեն որևէ երկրի քաղաքացիություն, դրանով մարդիկ հաստատում են, որ իրենք ՀՀ քաղաքացի չեն։ Մյուս կողմից, Արցախի բնակիչները չեն կարող լինել ադրբեջանի քաղաքացի (ինչը բարձրաձայն շեփորում է Ալիևը), քանի դեռ չեն դիմել այս երկրի քաղաքացիություն ստանալու համար։
Նոր անձնագրի հետ մեկտեղ (ի դեպ, նույն 070 ծածկագրով, ինչ նախորդ արցախյան), մարդիկ Հայաստանից ստանում են ժամանակավոր պաշտպանության կարգավիճակ։
Ի՞նչ է «ժամանակավոր պաշտպանությունը»:
2008 թվականի նոյեմբերի 27-ին Հայաստանն ընդունել է «Փախստականների և ապաստանի մասին» ազգային օրենքը, որը կարգավորում է ապաստանի համակարգը, սահմանելով «փախստական» ճանաչվելու հինգ պատճառ.
Մարդու իրավունքների զանգվածային խախտումներ, համատարած բռնություն, արտաքին հարձակում, ներքին բախումներ, հասարակական կարգի լուրջ խախտումներ։
Նույն օրենքում ասվում է.
«Հայաստանում ապաստան ստացած փախստականներն օգտվում են օտարերկրյա քաղաքացիների համար սահմանված իրավունքներից՝ անշարժ գույքի ձեռքբերման և սեփականաշնորհման հետ կապված իրավահարաբերություններում։
Ապաստան հայցողները և փախստականները օրենքով սահմանված իրենց իրավունքներն իրականացնելիս հարգում են Հայաստանի Հանրապետության օրենքները, Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների և այլ անձանց օրինական շահերը, իրավունքներն ու ազատությունները, պահպանում են Հայաստանի Հանրապետության հասարակական կարգն ու անվտանգությունը»:
Ուշադրություն դարձնենք առաջին կետին. Այսինքն՝ Արցախից փախստականները հավասար են օտարերկրյա քաղաքացիներին։ Սակայն եթե օտարերկրյա քաղաքացիներին անշարժ գույքի ձեռքբերման և սեփականաշնորհման հետ կապված որևէ պահանջ չի ներկայացվում, ապա արցախցի փախստականները պարտավոր են ընդունել Հայաստանի քաղաքացիություն և միայն դրանից հետո ստանալ բնակարանի իրավունք, ընդ որում՝ հիփոթեքային վարկավորման հիման վրա։
Բայց այստեղ էլ ամեն ինչ պարզ չէ։ Շատերը չեն կարողանում ստանալ Հայաստանի քաղաքացիություն։ Թե ինչի հետ է սա կապված, նույնպես անհասկանալի է։
Ո՞վ պետք է զբաղվի արցախցի փախստականների խնդիրներով՝ Արցախի օրինական ընտրված իշխանությունները, որոնց արգելվում է գործունեություն ծավալել Հայաստանում, թե՞ Հայաստանի իշխանությունները, որոնք միջազգային պարտավորություններ ունեն պաշտպանելու փախստականների իրավունքները։
Իսկ գուցե ՄԱԿ-ը ձեռնամուխ լինի արցախցիների իրավունքների պաշտպանությանը, ինչպես նախատեսված է «Փախստականների մասին» օրենքով։ Այսինքն՝ «Եթե սույն օրենքի («Փախստականների մասին» ՀՀ օրենքը) նորմերը հակասում են Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրերի նորմերին, ապա գործում են միջազգային պայմանագրերի նորմերը»։ Եթե նորմերը հակասում են, ապա պետք է գործեն միջազգային պայմանագրերը, եթե դրանք չեն հակասում, Հայաստանը պարտավոր է կատարել իր միջազգային պարտավորությունները, իսկ ՄԱԿ Գերագույն հանձնակատարը պետք է վերահսկի դրանց կատարումը։ Փաստորեն, ոչ առաջինը, ոչ երկրորդը, ոչ երրորդը չի արվում։
Այլևս գաղտնիք չէ, որ Հայաստանի իշխանությունները 36 տարվա ընթացքում, երբ Ադրբեջանից փախստականները պարբերաբար հայտնվում էին իր տարածքում, կատարում էին ռուս-թուրք-ադրբեջանական եռյակի պահանջները և ամեն ինչ արեցին, որ փախստականները կամ լքեն երկիրը, կամ ստանան ՀՀ քաղաքացիություն։ Ակնհայտ է, որ նրանք կոծկել և շարունակում են կոծկել վերոնշյալ եռյակի հանցագործությունները, քանի որ բոլոր երեք դերակատարները գործում են միասնաբար հայոց պետականության ոչնչացման հարցում։
Փախստականները մի թեմա են, որը գրագետ և նպատակային վարվելու դեպքում կարող է խաթարել նրանց բոլոր ծրագրերը և մեծ խնդիրներ ստեղծել միջազգային ասպարեզում։
Այս խնդիրները չեն կարող լուծվել հասարակական նախաձեռնություններով, իսկ փախստականների իրավական խնդիրներն ու նրանց իրավունքների պաշտպանությունը օդից կախված կլինեն ու բազմաթիվ խնդիրներ կստեղծեն Հայաստանի ներքին կյանքում։ Էլ չենք խոսում այն մասին, որ եթե Արցախից փախստականները դիմեն ՄԱԿ-ի դատարան, Հայաստանը կարող է պատժվել փախստականների իրավունքների պաշտպանության միջազգային պարտավորությունները չկատարելու համար:
Ժամանակավոր պաշտպանությունը անիմաստ արտահայտություն է, որը թույլ է տալիս խուսափել անօթևան և ապրուստի միջոց մնացած մարդկանց չլուծված խնդիրների համար պատասխանատվությունից:
Փախստականի կարգավիճակի տրամադրման հետ կապված արհեստականորեն ստեղծված խոչընդոտները դառնալու են ոչ միայն ներքաղաքական խնդիր, այլեւ սպառնալիք Հայաստանի պետականության համար։
Մարգարիտա Քարամյան
