Սխտորաշեն գյուղը գտնվում է Մարտունու շրջանում, Կարմիր շուկայից հյուսիս արևմուտք, այժմ անմարդաբնակ։ Այս գյուղը երկու անգամ հիմնավորվել, երկու անգամ լքվել է։ 1915 թվականի մարդահամարի տվյալներով նոր Սխտորաշենն ուներ 900 շունչ։

Անմարդաբնակ այս գյուղի բնակիչների նախնիները այստեղ են տեղափոխվել Հին Սխտորաշենից, որը գտնվում էր ներկայիս գյուղից դեպի արևելք։ Նոր ու հին գյուղատեղիներից մնացել են միայն ավերակներ ու նախնիների գերեզմաններ։

Հին Սխտորաշենի տարածքում կիսավեր վիճակում պահպանվել է միանավ եկեղեցին:  Ըստ եկեղեցու բարավորի վրա առկա արձանագրության` եկեղեցին կառուցվել է 1731 թվականին («Թվին ։ՌՃՁ։»), իսկ գերեզմանատան տապանագրերից մի քանիսն ունեն ավելի վաղ շրջանի թվագրություններ:

Ս. Աստվածածին եկեղեցին գտնվում է Հին Սխտորաշենի տարածքում, նշանավոր Սոսենուց արևելք: Դահլիճն ունի միանավ հորինվածք: Կառուցված է հիմնականում խառն անտաշ կրաքարերով: Շքամուտքը, սրահի արտաքին անկյունները, լուսամուտների, խորշերի և մկրտության ավազանի պարակալները շարված են մեծ սրբատաշ քարերով։

Ընդ որում մկրտության ավազանը նույնպես ունի  արձանագրություն «… նեի իւ/ր ծնօղ/ացն՝ հ/այր իմ/ Ոհանէն, մայր իմ Ադիխանեն, կող/ակիցն իմ Մարուն, Տ[է] ր Բողոսին. օվ որ կ/արդայ՝ մէկ բերան ողորմեայ ասի»։

Ներկա վիճակով արձանագրությունը թերի է պահպանված, իսկ ամբողջական տեքստին հանդիպում ենք Աբրահամ Կիսիբեկյանի «Հուշեր» գրքի առաջին հատորում,  որը կասկածի տեղիք չի տալիս, քանի որ շարունակությունը համընկնում է արձանագրության առկա հատվածին։ ՅԻՇԱՏԱԿ Է ՍԲ ԵԳԵՂԵՑԻՍ ԳԻՍՈՒՆԵԻ ԻՒՐ ԾՆՈՂ/ԱՑՆ ՀԱՅՐ ԻՄ ՈՀԱՆԷՆ ՄԱՅՐ ԻՄ ԱԴԻԽԱՆԷՆ ԿՈՂ/ԿԻՑՆ ԻՄ ՄԱՐՈՒՆ Տ[Է]Ր ԲՈՂՈՍԻՆ ՕՎ Կ/ԱՐԴԱՅ ՄԷԿ ԲԵՐԱՆ ՈՂՈՐՄԵԱՅ ԱՍԻ։

Կիսիբեկյանի «Հուշեր»-ում հանդիպում ենք նաև երկու հետաքրքիր ավանդազրույցի կապված եկեղեցու հետ։ Ըստ ավանդության, հնում Վարանդայի գյուղերից քչերը եկեղեցի ունեին։ Կիրակի ու տոն օրերին մարդիկ գյուղերից խմբերով գնում էին Ամարասի վանքը։ Այդ ժամանակ Ամարասի վանքի տերն ու տնօրենը Ավետարանոց գյուղի Մելիք – Շահնազարյան տոհմից Սարի բաբա անունով մեկն էր։ Նա նախատում է սխտորաշենցի Գեսի բեկին, որ նա այդքան տարածություն կտրելով գալիս հասնում է Ամարաս աղոթելու, այնինչ կարող է իր գյուղում եկեղեցի կառուցել։ Գեսի բեկը վերադառնալով գյուղ հենց իր միջոցներով գյուղում եկեղեցի է կառուցում։ Կարծիք կա, որ մկրտության ավազանի պատի արձանագրության մեջ հիշատակված Գիսունին հենց Գեսի բեկն է, ով ժամանակին հայտնի է եղել իր հարստությամբ։

Հաջորդ ավանդազրույցը «Քոթան վարդապետ»-ի մասին է։ Ըստ դրա, եկեղեցու դռանը կից պատի տակ կա մի գերեզման, որտեղ թաղված է Կոստանդին-Քոթան վարդապետը։ Երբ երկար ժամանակ անձրև չէր լինում  գյուղացիք այդ գերեզմանի վրա ջուր էին լցնում, իսկ երբ երկար ժամանակ անձրև էր լինում, գերեզմանի վրա կրակ էին վառում։ Այդպես իրենց աղոթք-ցանկությունն էին հղում առ երկինք։ Ցավոք Քոթան–վարդապետի գերեզմանի հետքերն անգամ չեն պահպանվել, և ավանդազրույցի իսկությունը կհաստատվեր միայն հնագիտական ուսումնասիրությունների արդյունքում։

Ըստ Կիսիբեկյանի Հին Սխտորաշենի գերեզմանատանը կա մամռածածկ մի փոքրիկ գերեզմանաքար, որի վրա արձանագրված է “Վարանդու քլիդ Գեսիբեկ”, որը հավանական է նույն եկեղեցին կառուցող Գիսունն է։ “Վարանդու քլիդ Գեսիբեկ”, դարձվածքը երկար տարիներ հոլովվում էր մեծահասակ գյուղացիների կողմից։

Դե իսկ Հին ու Նոր Սխտորաշենների զարդը շարունակում է մնալ երկհազարամյա Սոսենին, կամ Տնջրին։ Ու մեկ էլ հավերժ է Ռաշիդ Ղարաբաղցու հայտնի թևավոր խոսքը․ ՍԽՏՈՐԱՇԵՆ, համդ ու հոտդ կտրվե․․․

Արմինե Հայրապետյան

Վերջին ամիսներին ցամաքային և օդային ճանապարհով Հայաստանից հեռացել է ավելի քան 40 հազար մարդ։

Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային ժողովի առաջին և երկրորդ գումարման պատգամավոր Աշոտ Սարգսյանի տվյալներով, նրանցից մոտ 30 հազարը կարող են լինել արցախցիներ։ Նա հավելեց, որ ՀՀ կառավարության ներկայացրած պաշտոնական վիճակագրությունը ներառում է միայն գնված ավիատոմսերի քանակը։

«Այն, որ արցախցիները զանգվածաբար լքում են Հայաստանը, Հայաստանի իշխանությունների ապակառուցողական քաղաքականության արդյունքն է։ Նրանք ամեն ինչ անում են, որ արցախցիները հեռանան Հայաստանից՝ դրանով իսկ փակելու համար Արցախի հարցը։ Հայաստանի իշխանությունները հասարակության մեջ կոնֆլիկտ են ստեղծում՝ օգտագործելով սոցիալական խնդիրները»։

Սարգսյանն ասաց, որ կառավարության որոշումները վկայում են այն մասին, որ պետական ​​շահերը չեն նույնացվում ազգայինի հետ։

«Ազգը ստեղծարար է այնտեղ, որտեղ համընկնում են պետական ​​և ազգային շահերը։ Իսկ այստեղ ազգային շահերի հաշվին փորձում են պահպանել պետական ​​շահերը։ Ազգային ունեցվածքը Հայաստանի իշխանության ձեռքում է՝ պատմական հայկական հողերն ու ժողովուրդը։ Եվ դրանք պահպանելու փոխարեն հեշտությամբ հրաժարվում են իրենց տարածքներից՝ միաժամանակ ոչնչացնելով գենոֆոնդը։ Միաժամանակ բոլոր ջանքերը գործադրելով կեղծ թեզերով ու շանտաժով ժողովրդին մոլորեցնելու համար՝ ազդում են նրա հոգեկանի վրա»։

Ալվարդ Գրիգորյան

Step1.am-ի զրուցակիցն է քաղաքագետ Սարո Սարոյանը։

-Դուք բարձրաձայնել եք հարցը, որ պաշտոնական Երեւանի եւ Բաքվի միջեւ կա օպերատիվ կապ, որի միջոցով տեղի են ունենում պաշտոնական առաջարկների փոխանցումները, գերիների եւ այլ հարցերով տեղեկատվության փոխանակումները, ականապատ դաշտերի քարտեզների հանձնումը։ Արձանագրել եք, որ արդեն իսկ բավարար փաստեր կան՝ պնդելու, որ օպերատիվ կապի միջոցով տեղի են ունենում պաշտոնական Բաքվի ուղղակի ցուցումների փոխանցումները Հայաստանի բարձրագույն ղեկավարությանը, որոնք վերջինները լուռ կատարում են։ Այդ օրինակները շատ են՝ Հայաստանում Սահմանադրության փոփոխության մասին հայտարարությունները, ՀՀ ԱԳՆ կայքից Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության մասին տեղեկատվության հեռացումը եւ այլն։ Ի՞նչ մեխանիզմ է գործում։

-Այն, ինչ անում է գործող վարչախումբը, բոլոր ողջամիտ քաղաքացիների համար պարզ է, որ դրանք ՀՀ պետական շահերի դեմ քայլեր են եւ ոտնահարում են մեր ինքնիշխանությունը, տարածքային ամբողջականությունը եւ այլն։ Այստեղ խնդիր կա իրավական տեսանկյունից հասկանալու՝ այդ մարդիկ ինչո՞վ են զբաղված։ Այն փաստերը, որոնք երեւան են գալիս, այդ թվում՝ ՀՀ ԱԳՆ կայքից վերոնշյալ տեղեկատվությունը հեռացնելը, պետք է իրավական գնահատականի արժանան։ Պարզ է, որ այդ ամենը կոնկրետ ցուցումով է կատարվում։ Խնդիրն այն է, թե այդ ցուցումն ո՞վ է տալիս։ Բնականաբար, բարձրագույն ղեկավարությունն է այդ ամենի հետեւում կանգնած։ Վաղուց կան բազում օրինակներ, երբ Ադրբեջանը մի բան է հայտարարում, հետո Հայաստանի բարձրագույն ղեկավարությունը դա իրագործում է։ Ես բերեցի ԱԳՆ կայքից Արցախի մասին բաժինը հեռացնելու օրինակը, դուք էլ բերեցիք Սահմանդրության փոփոխության օրինակը։ Բազմաթիվ այլ օրինակներ էլ կան։

Ակնհայտ է, որ կա փոխկապակցվածություն՝ մի կողմից Ադրբեջանի բարձրագույն ղեկավարության՝ Հայաստանին ուղղված պահանջների, մյուս կողմից Հայաստանի բարձրագույն ղեկավարության կողմից դրանք կատարելու միջեւ։ Մի քանի տարի է՝ Երեւանի եւ Բաքվի միջեւ գոյություն ունի օպերատիվ կապ։ Դա Ազգային անվտանգության ծառայության միջոցով է իրականացվում։ Եվ մեզ հրամցրել են, որ այդ օպերատիվ կապը տեղեկատվության փոխանակման, քարտեզների փոխանցման հարցերի համար է։ Գիտենք, որ Հայաստանը միակողմանի եւ իր պետական շահը ոտնահարելով՝ Բաքվին է հանձնում ականապատ տարածքների որոշ քարտեզներ։ Երբ հասկանում ենք, որ գործնականում այդ կապը կոնկրետ մարդիկ են, կոնկրետ տեխնիկական միջոցներ են, պարզ է դառնում, որ այդ օպերատիվ կապի միջոցով տեղի է ունենում իմ ասածը։ Նկատի ունեմ՝ ցուցումներ Ադրբեջանի կողմից, որոնք Հայաստանի բարձրագույն ղեկավարությունը կատարում է։ Այդ ցուցումները Հայաստանի պետական շահերի դեմ են ուղղված եւ ոտնահարում են մեր իրավունքներն ու օրենսդրությունը, Սահմանադրությունը։ Հետեւաբար, դա պետք է քրեաիրավական գնահատականի արժանանա։ Այդ ցուցումները գալիս են թշնամի պետության կողմից։

Ասում են՝ մենք գնում ենք դեպի «խաղաղության պայմանագիր», բայց ակնհայտ է՝ քանի դեռ խաղաղություն չկա, Հայաստանի բարձրագույն ղեկավարությունն էլ ընդունում է, որ այն ռազմական գործողությունները, որոնք եղել են, թշնամական պետության կողմից են եղել։ Եվ մեծ հաշվով հիմա իրենք իրականացնում են թշնամու պարտադրանքները։ Մենք չունենք որեւէ դիվանագիտական հարաբերություն տվյալ երկրի հետ, տասնամյակներ շարունակ այդ երկրի հետ գտնվել ենք պատերազմական իրավիճակի մեջ, եւ ներկայում էլ չկա որեւէ իրավական փաստաթուղթ, որը կապացուցի, որ այդ երկիրը թշնամի չէ։ Եվ այդ տեսանկյունից այն ցուցումները, որոնք կան թշնամու կողմից եւ որոնք կատարվում են Հայաստանի ղեկավարության կողմից, փաստում են, որ Հայաստանի բարձրագույն ղեկավարությունը Քրեական օրենսգրքում եղած «Պետական դավաճանության» մասին հոդվածի դիսպոզիցիայով անցել է թշնամու կողմը։ Թշնամու ցուցումներն է կատարում, թշնամու շահերն է սպասարում։

Հայաստանի դատախազությունն այս տեսանկյունից անելիք ունի։ Բնականաբար, դատախազությունը, գտնվելով քաղաքական իշխանության վերահսկողության տակ, հիմա ոչինչ չի կարող անել։ Բայց այն խոսույթը, որը հիմա եմ ես զարգացնում, եթե դրա շրջանակում դեպքը չապացուցվի, մեծ հաշվով պարզ կդառնա, որ դատախազությունը նույն այդ իշխանության հետ մեկ ամբողջության մեջ է գտնվում եւ կատարում է նրա ցուցումները։ Հանրության մեջ կա նաեւ այնպիսի պահանջ, որ Հայաստանի ինստիտուտներն իրենց գործով չեն զբաղվում, օգտվում են այն իրավիճակից, որ բարձրաձայումներ չկան, ջայլամային վարք են դրսեւորում, որ իբր թե իրենց շուրջը ոչինչ էլ չի կատարվում։ Բայց իմ նշած փաստը հենց այն մասին է, որ այնպես չէ, որ այդ բարձրաձայնումները չկան։ Սա լրիվ բավարար է, որ իրենք հիմա էլ զբաղվեն եւ գոնե հերքմամբ հանդես գան, մենք էլ իմանանք՝ դատախազությունն ինչով է զբաղվում՝ արդյոք հասկանո՞ւմ է, որ այն, ինչ կատարվում է, կոնկրետ պետական շահերի դեմ ուղղված քայլեր են։

-Այսինքն՝ նաեւ հասարակությո՞ւնը պետք է այս հարցերը բարձրաձայնի, օրակարգ բերի։

-Այո, իհարկե։ Եթե երբեւէ դատախազությանը հարց տրվի, եւ իրենք ասեն՝ մենք հաղորդում չենք ստացել, նման փաստերի մասին տեղյակ չենք, իմ այս գրառումը նաեւ այդ խնդիրն է լուծում, որ այդ ինստիտուտն ընդհանրապես խուսանավելու տեղ չունենա։ Մի կողմից կա փաստ, որը Ադրբեջանի բարձրագույն ղեկավարության  հայտարարություններն են, մյուս կողմից կա Հայաստանի ղեկավարության կամակատարությունը։ Եվ այդ տեսանկյունից առաջ է գալիս հետեւյալ հարցը՝ արդյոք այդ օպերատիվ կապն ընդամենն օպերատիվ կապ է, որտեղ ընդամենը տեղեկատվության կամ փաստաթղթերի փոխանակում է տեղի ունենում, թե՞ այդ «օպերատիվ կապ» ասածի տակ մենք իրականում գործ ունենք թշնամի պետության կողմից որոշակի ցանցի միջոցով իր հանձնարարությունների փոխանցում, եւ մյուս կողմից դրանց իրագործում։

Սա նորություն չէ, որ Հայաստանի իշխանությունները չեն սպասարկում Հայաստանի Հանրապետության շահը։ Հայաստանի շահն սպասարկելն այն է, որ Հայաստանի օրեսնդրությամբ, Անկախության հռչակագրով, Սահմանադրությամբ դրված են դրույթներ, բանաձեւեր, որոշումներ, որոնք պետք է կատարվեն։ Օրինակ՝ 1992 թվականի հուլիսի 8-ին Հայաստանի Գերագույն խորհրդի ընդունած որոշման մեջ նշվում է՝ «Հայաստանի համար անընդունելի համարել միջազգային կամ ներպետական ամեն փաստաթուղթ, որտեղ ԼՂՀ–ն նշված կլինի Ադրբեջանի կազմում»: Այդ ամենը չի արվել, հակառակը, ամբողջությամբ ոտնահարվել են ՀՀ օրենքները։ Հիմա դա Հայաստանի պետական շահերի՞ց է բխում, թե՞ ոչ։ Բնականաբար, այս մարդիկ վաղուց ոտնահարել ու ոտնահարում են Հայաստանի պետական շահը։

Ես ուրախ կլինեի, որ ԶԼՄ-ները հարցում ուղարկեին դատախազությանը՝ կա՞ որոշում, որով Հայաստանի համար անընդունելի է միջազգային կամ ներպետական որեւէ փաստաթուղթ, որտեղ ԼՂՀ-ն նշված կլինի Ադրբեջանի կազմում, դատախազությունն ի՞նչ գնահատական է տալիս իշխանության գործողություններին, իրենք խախտե՞լ են ՀՀ Սահմանադրությունը, օրենքներն ու որոշումները, թե՞ ոչ։ Այս բարձրաձայնումներն ամենակարեւոր հիմքերն են, որոնք, այդ թվում, վերաբերում են հետագայում նույն այդ մարդկանց պատասխանատվության կանչելուն։ Բարձրագույն ղեկավարությունն այս ամենն այսօր անում է, պետական շահերը ոտնահարում է, թշնամի պետության հետ մտնում է գործարքի մեջ՝ օգտվելով Հայաստանի պետական ինստիտուտների անգործությունից։