Սոցիալական ճգնաժամի հասցված Արցախի ժողովուրդը ենթարկվում է նորանոր քաղաքական և հոգեբանական խոշտանգումների։

Ինչ-որ մարդիկ պնդում են, որ Կարմիր Խաչը, ռուս էմիսարները, ռուսներին ծառայող արցախցի քաղաքական գործիչները ցուցակներ են կազմում Արցախ մեկնելու համար։ Արցախում մնացած կնոջը նույնիսկ թույլ են տվել Բաքվի Կարմիր մահիկի ներկայությամբ զրուցել Հայաստանում գտնվող հարազատների հետ և հայտնել, որ Արցախը «պատրաստվում է» նրանց վերադարձին։

30 տարի վառոդի տակառի վրա ապրած արցախցիներին վտանգը խորթ չէ, և շատերը կվերադառնային, բայց միայն անվտանգության որոշակի երաշխիքներով։ Իսկ ռուս «խաղաղապահները» ակնհայտորեն ներառված չեն այդ երաշխիքների մեջ։ 2020 թվականի նոյեմբերից արցախցիներն իրենց աչքով են տեսել նրանց «երաշխիքները»։ Իսկ արցախցիների ցեղասպանությունից եւ զանգվածային տեղահանությունից հետո ՌԴ ղեկավարության ցինիկ հայտարարություններն ինքնին խոսուն են։ Ինչպես նաև Արցախի ղեկավարության ներկայացուցիչների հանձնումը Բաքվին՝ ռուս «խաղաղապահների» բազայից։

Սակայն համառորեն լուրեր են տարածվում (հնարավոր է, արդարացված), թե իբր Կարմիր Խաչը գրանցում է մարդկանց, ովքեր ցանկանում են այցելել Արցախում հարազատների շիրիմներին։ Մյուսներն ասում են, որ «խաղաղապահներն» իրենց արցախցի սպասարկուների միջոցով, իբր, կազմում են այն ​​մարդկանց ցուցակները, ովքեր ցանկանում են վերադառնալ, իրենց տները գրանցել ադրբեջանական կադաստրով, վաճառել, վերցնել իրերը և վերադառնալ։ Մյուսներին ասում են, որ արցախցիները կարող են վերադառնալ և ապրել իրենց տներում՝ մանաթով թոշակ ստանլ եւ այլն:

Արցախի ժողովրդի համար ՀՀ կառավարության սոցիալական ծրագրերի կարճաժամկետ բնույթը և քաշքշուկը  վկայում են այն մասին, որ Հայաստանի իշխանությունը նույնպես հույսը դնում է Արցախի ժողովրդի արագ «վերադարձի» վրա։ Ըստ երևույթին, այն հաշվարկները, թե արցախցիները զանգվածաբար մեկնելու են Ռուսաստան, ամբողջությամբ չիրականացան։

Օրերս Արցախի քաղաքական ուժերի աջակցությամբ՝ Վարդան Օսկանյանի ղեկավարությամբ ստեղծվել է հանձնախումբ, որն նույնպես խոսում է արցախցիների վերադարձի իրավունքի մասին։ Հանձնախմբի հայտարարության մեջ վկայակոչվում է Արդարադատության միջազգային դատարանի 2023 թվականի նոյեմբերի 17-ի որոշումը, որ Ադրբեջանը պետք է ապահովի Ղարաբաղի քաղաքացիների անվտանգ վերադարձը։

Պարզ է, թե դա ինչ երաշխիքներ է ենթադրում. Բաքուն կտրականապես հրաժարվում է միջազգային խաղաղապահներից և ասում, որ միջնորդ և երաշխավոր կարող է լինել միայն Ռուսաստանը։ Բաքուն չի պահանջում ռուսական զորքերի դուրսբերում Արցախից. Ալիեւը դեռ չի խելագարվել։

Մինչդեռ 2023 թվականի դեկտեմբերի 10-ին արցախյան 120 քաղաքական և հասարակական կազմակերպություններ ստորագրել են միջազգային հանրությանը ուղղված կոչ, որում նշվում է, որ վերադարձի համար անհրաժեշտ են հետևյալ պայմանները.

«Առաջինը, մենք բացառում ենք Արցախի Հանրապետության քաղաքացիների վերադարձը Ադրբեջանի իրավասության տակ։ Ադրբեջանական զինված ուժերը, ոստիկանությունը և վարչակազմը պետք է ամբողջությամբ դուրս բերվեն Արցախի Հանրապետության տարածքից, այդ թվում՝ Շահումյանի շրջանից, որտեղ Ադրբեջանը կրում է 1992 թվականին էթնիկ զտումներ իրականացնելու ողջ պատասխանատվությունը։

Երկրորդ՝ Արցախի Հանրապետության ողջ սահմանի երկայնքով պետք է տեղակայվեն ՄԱԿ-ի միջազգային բազմազգ խաղաղապահ ուժեր և ստեղծվի ապառազմականացված գոտի։

Երրորդ՝ միջազգայնորեն ճանաչված Լաչինի միջանցքը պետք է ամբողջությամբ փոխանցվի ՄԱԿ-ի վերահսկողությանը և կառավարմանը։

Չորրորդ՝ Արցախի Հանրապետության տարածքը պետք է փոխանցվի ՄԱԿ-ի կառավարմանը՝ ապահովելով բոլոր փախստականների վերադարձի, ժողովրդավարական և իրավական ինստիտուտների ստեղծման և տնտեսության վերականգնման պայմանները։ Բոլոր փախստականները պետք է ունենան հավասար կարգավիճակ, հավասար իրավունքներ և ենթարկվեն անցումային շրջանի ընդհանուր կանոններին՝ մինչև հանրաքվեի անցկացում, որը կհաստատի Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական քաղաքական կարգավիճակը, որի արդյունքը իրավաբանորեն կճանաչվի բոլոր պետությունների կողմից։

Հինգերորդ՝ պետք է լիովին բացառվի Ադրբեջանի կողմից Արցախի Հանրապետության քաղաքացիների ցանկացած մեղադրանքով քրեական հետապնդման հնարավորությունը»։

Այսպիսով, խոսքը բազմազգ խաղաղապահ ուժերի պարտադիր ներկայության եւ Արցախը ՄԱԿ-ի մանդատի տակ անցնելու մասին է։ Վերադարձի այլ պայմաններ կնշանակեն ինքնասպանություն կամ ռուս-թուրքական տանդեմի հետ համագործակցություն։

,,Թվ․ ՌՀ․ Դավիթ եպիսկոպոս․ յիշատակ է եկեղեցի վանքս որ լինի սա դամբարան և շիրիմ մերոց նախնեաց,, այս արձանագրությունը Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանցը ընթերցել է Մելիք Փաշայանների մատուռ դամբարանի ճակատակալ քարին։

Տողի Մելիք Եգանի հայտնի արձանագրության մեջ Արցախում հիշատակվում է ոչ թե 5 այլ 6 մելիքություն։ Ո՞րն է 6-րդը։ Քոչիզի մելիքությունը` մելիք Փաշայանների իշխող տոհմով։

Պատմական Քոչիզը գտնվում է այժմյան Ծովատեղ և Խերխան գյուղերից ներքև ընկած բլրալանջի վրա, որտեղ պահպանվել են տնատեղեր փոսորակների տեսքով, գերեզմանաքարեր և եկեղեցու ավերակներ։ Ծովատեղ գյուղում պահպանված կիսավեր եկեղեցին հանդիսանում էր այդ Քոչիզի մելիքների տոհմական դամբարանատունը։

Ըստ Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանցի` դամբարանատունը բաղկացած էր երեք իրար կից ստորգետնյա մատուռ-դամբարաններից։ Դամբարաններն իրար հետ հաղորդակցվում էին միջնադռներով։ Մակար եպիսկոպոսն իր աշխատության մեջ ներկայացնում է որոշ արձանագրություններ, որոնք նա ընթերցել է սարսափելի մութ ու խոնավ պայմաններում։

Արձանագրություններում հիշատակվում է մելիք Պապի, մելիք Փաշիկի անունները։ Հիշյալ տապանատունը գտնվում է Ծովատեղում մինչ օրս միայն խորանի տեսքով կանգուն Կարմիր եկեղեցու տարածքում։

Հիմք ընդունելով Մակար Բարխուդարյանցի սույն տեղեկությունը, 2022 թվականի ամռանը ԱՀ ԿԳՄՍ նախարարության “Պատմական միջավայրի պահպանության պետական ծառայություն” ՊՈԱԿ-ի նախաձեռնությամբ Վարդգես Սաֆարյանի ղեկավարությամբ հնագիտական պեղումներ են իրականացվել վերոնշյալ հուշարձանի տարածքում, նպատակ ունենալով գտնել մելիք Փաշայաններին պատկանող դամբարանը, դարձնել դիտարկելի և նոր լույս հաղորդել մոռացված այդ մելիքության ու մելիքական տոհմի պատմությանը։

Ըստ արձանագրության՝ Կարմիր եկեղեցին կառուցվել է 1621 թ.: Մինչդեռ պեղումների արդյունքում բացված արևելյան, հյուսիսային ու հարավային պատերին ագուցված էին ավելի վաղ շրջանի խաչքարեր ու տապանաքարեր, ինչը թույլ է տալիս ենթադրել, որ եկեղեցին կառուցվել է հին գերեզմանատան տեղում, իսկ գերեզմանային կոթողները ծառայել են որպես շինանյութ, ինչպես սովորաբար հանդիպում ենք։ Խորանի հարավային ու հյուսիսային կողմերում պահպանվել են խաչքարեր 1576 և 1586 թթ թվագրվող արձանագրություններով: Կարմիր եկեղեցին ունի երկու ավանդատներ, որոնք տարբերվում են սովորական ավանդատներից իրենց փոքր չափերով և հավանաբար նախատեսված էին ճգնավորի համար։ Եկեղեցու մուտքը հարավային կողմից էր։

Ինչքան էլ որ գյուղի բնակիչ տիկին Լյուսյան իր պապի (ծնված 1887 թ․) պատմածով պնդում էր, որ աջ կողմից աստիճաններ կային, որով իջնում էին ստորգետնյա դամբարան, այդուհանդերձ աջ մասում պեղումների արդյունքում հայտնաբերվեցին ոչ թե աստիճաններ, այլ թաղում։

Ստորգետնյա դամբարանի մասին հիշողություններ էր պատմում նաև ծովատեղցի, արդեն երջանկահիշատակ Իշխան Աբրահամյանը, ում կարծիքով ստորգետնյա մասի մուտքը պետք է լիներ եկեղեցու հյուսիս-արևելյան կողմից։ Նա հուզմունքով պատմում էր իր հոր հիշողությունները, թե ինչպես են կոմունիստները ավերել եկեղեցին, խաչքարերը ջարդել և օգտագործել գյուղի ակումբի, տարբեր շինությունների՝ այդ թվում Հերհեր գյուղի միջնակարգ դպրոցի շինարարության համար։

Իշխան պապը վերջում հանդիմանեց, որ մենք որպես ժողովուրդ և՛ չենք սիրում մեր պատմությունը, և՛ դասեր չենք առնում։ Գյուղացիներից մեկն էլ պատմեց իր պապի հիշողությունները, համաձայն որի ստորգետնյա մատուռները խաչաձև էին, գեղեցիկ խաչքարերով, և ավերվել են խորհրդային տարիներին։

Թերևս ամենահավանական տարբերակը սա էր, որովհետև Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանի նկարագրած խաչքարային գերեզմանակոթողներից ու արձանագրություններից թերևս միայն խորանի կողմերին կանգուն մնացած խաչքարերն էին։ Պեղումների ընթացքում շինփլատակներից ազատվել է եկեղեցու խորանն ու դահլիճը, որից հետո հուշարձանը չափագրվել է ճարտարապետներ Մանվել Սարգսյանի և Ռուզաննա Խարազյանի կողմից։

Իսկ ի՞նչ եղավ Քոչիզի մելիքությունը․ Վարանդա գավառում տեղի ունեցած իշխանափոխության մասին Լեոն գրում է “Այս տոհմը ետ մղվեց Մելիք Շահնազարյաններից, որոնք իրենց ձեռքն առան ամբողջ Վարանդան”։ Մեկ այլ հիշատակության մեջ նշվում է, որ Քոչիզի վերջին Մելիք-Մուզաֆֆարը չկարողանալով դիմակայել առավել հզոր այս տոհմին, հրաժարվել է մելիքության պաշտոնը վարելուց հօգուտ Մելիք Բաղու։ Այս դիմակայության մասին հստակ տեղեկություններ չկան, բայց սերնդեսերունդ մնացել է ծովատեղցիների ատելությունը Մելիք Շահնազարյանների հանդեպ։ Ըստ բանահյուսության՝ Մելիք Շահնազարը դավադրաբար, Մելիք Փաշիկի երաժիշտի միջոցով, մելիքը աղբյուրից ջուր խմելուց սպանել է ու տիրացել մելիքությանը։ Սա իհարկե չի հաստատվում պատմագիտության կողմից, բայց փաստն ինքը ենթակա է ուսումնասիրության։

Այժմ էլ գյուղի գերեզմանոցում հանդիպում ենք Փաշայան տոհմին պատկանող տապանաքարերի։

Step1.am