Հայկական Արցախի սրտում ցեղասպան բռնապետ Ալիևի լուսանկարներն ինքնին խոսուն են՝ դատարկ քաղաք, որտեղ կյանք չկա, թեև լքված օջախներում փայլում է հայ մեծ հոգին, որը չի ճանաչել իր հողը ոտք դրած քոչվոր զավթիչին:

10 ամիս տոտալ շրջափակում, որն արցախցիներին դատապարտեց սովի, հերթերի, մեկուսացման, դեղերի, վառելիքի բացակայության, իսկ սեպտեմբերի 19-20-ը՝ Արցախի լայնածավալ ագրեսիա և օկուպացիա, սադրանք գազի պահեստի պայթյունով և արտաքսման «դժոխային շաբաթ» ռուս «դաշնակիցների» աչալուրջ աչքով. ահա թե ինչպես անարմատ Ալիևն ու Պուտինը փորձեցին պոկել Արցախն իր արմատներից։ Արմատ չունեցող ազգերը ինտուիտիվ կերպով ցանկանում են ջնջել նրանց հետքերը, ովքեր ապրել են իրենց հողի վրա հազարավոր տարիներ:

Բայց “տակռեն” չի կորել, այն խորն արմատացած են հողի մեջ, և նույնիսկ Ռուսաստանը, միջազգային կոնսենսուսը, նոր պատերազմի մեջ մտած Իսրայելը չեն կարողանում պոկել այդ արմատները, ինչպես Թուրքիան չի կարող «արմատախիլ անել» հայկական ոգին Վանից, Կարսից և Կիլիկիայից։ Այս հողը միշտ հայկական է լինելու։

Մահ բերողը չի կարող երկար կյանք ունենալ։ Ստեփանակերտի, Մարտունու, Հադրութի փողոցներում դեռ կլինի հայկական երգը, արցախցիների ծիծաղն ու ժենգյալով հացի հոտը…

Մինչև 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմը Հադրութի շրջանի Տյաք գյուղը հանդիսանում էր տարածաշրջանի ամենահետաքրքիր և ճարտարապետա- գեղարվեստական տեսակետից մեծ արժեք ներկայացնող բնակավայրերից մեկը և 2017 թվականից ներառված էր <<Տյաք>> պետական պատմամշակութային արգելոցի մեջ: Գյուղի աղբյուրն ու կողքի Տնջրին /սոսենի/ սիրված վայր էր ոչ միայն հադրութցիների համար։

Պատմական աղբյուրները, սակայն, սահմանափակ տեղեկություններ են հաղորդում Տյաք գյուղի մասին: Առաջին անգամ հանդիպում ենք 1563 թ. տեղում արտագրված ձեռագիր մի Ավետարանի հիշատակարանում: Տյաքի մասին համառոտ տեղեկություններ է հաղորդում Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանցը:

Տյաք տեղանունն առայժմ ստուգաբանված չէ:  Աղբյուրներում այն հանդիպում է Տաք, Դաք, Տյաք, Տագ ձևերով: Ըստ տեղանունների բառարանի, Տյաքը հավանաբար առաջացել է <<տյարք>> բառից: Սլավա Սարգսյանի կարծիքով Տյաքը Թաղքի, կամ Թաղիքի աղավաղումն է։

Գյուղի շրջակայքում պահպանված երկու փոքրիկ մատուռի ու գերեզմանատան առկայությունից կարելի է եզրակացնել, որ գյուղը գոյություն է ունեցել դեռևս միջնադարում: Մատուռներից մեկը՝ տեղադրված գյուղի հյուսիս – արևելյան եզրին, երբեմնի մեծ գերեզմանատան կենտրոնում, ըստ ճարտարապետական առանձնահատկությունների թվագրվում է 9-10-րդ դարերով: Սրբավայրը հայտնի է Սուրբ Հակոբ (Սուրկուփ) անվամբ:

1828 թվականի Ռուսաստանի ու Պարսկաստանի միջև կնքված պայմանագրով, Պարսկաստանում ապրող հայերին հնարավորություն տրվեց ներգաղթել Արևելյան Հայաստան, այդ թվում նաև Արցախ: Արցախ ներգաղթած բնակչության զգալի մասը հաստատվեց Դիզակում, նրանք հիմնականում Պարսկաստանի Ղարադաղ գավառից էին: Ըստ վկայությունների, Տյաք գյուղի բնակիչների մի մասը նույնպես Ղարադաղից էին:

Տյաք գյուղն ունի Արցախի բնակավայրերի մեծ մասին բնորոշ տեղադրություն: Գյուղի հատակագծային կառուցվածքը բաղկացած է երեք թաղից՝ Վերին, Ներքին և Դամանց: Ունի արևմուտքից արևելք ձգվող հստակ արտահայտված գլխավոր փողոց, որը տանում է գյուղի արևելյան մասում գտնվող, բնակավայրի կենտրոնը հանդիսացող աղբյուրը: Տյաք գյուղի աղբյուրն իր համալիրով Արցախի ամենաընդարձակ ու ճարտարապետորեն ձևավորված աղբյուրներից մեկն է, որը մեծ դեր է ունեցել գյուղի հասարակական կյանքում և ծառայել է որպես հավաքատեղի: Աղբյուրը միաժամանակ սրբավայր է: Ողջ համալիրը, սրբազան համարվող սոսիների հետ, գյուղացիների համար ունեցել է պաշտամունքային նշանակություն:

Բնակավայրի արևմտյան ծայրամասում, կառուցապատված տարածքից դուրս գյուղի գերեզմանատան կենտրոնում Սբ. Մեսրոպ եկեղեցին է, որը 19-րդ դարի համանման կառույցներին բնորոշ միանավ թաղածածկ բազիլիկ է՝ խորանի երկու կողմերի ավանդատներով։ Շարված է հիմնականում կոպտատաշ քարից, կրաշաղախով:

Վիճակագրական տվյալների համաձայն, Տյաք գյուղում 19-րդ դարի սկզբին բնակվում էր 9 ընտանիք, 43 մարդ, դարավերջին 35 ընտանիք 300 մարդ:

Խորհրդային շրջանում գյուղում գործում էր տարրական դպրոց, ակումբ-գրադարան: 1974 թվականին ուներ 102 հայ բնակիչ: 1998 թվականից ընդգրկվել է Հադրութի քաղաքային համայնքի կազմում: 2014 թվականի տվյալներով ուներ 32 տնտեսություն, 69 բնակիչ:

Տյաքն այսօր օկուպացված է Ադրբեջանի կողմից։

Արմինե Հայրապետյան

 

Ստիպված հեռանալով իր նախնիների հազարամյա հայրենիքից՝ արցախցիները տագնապով են լսում լուրերն ու պաշտոնական տեղեկություններն առ այն, որ Բաքուն Թուրքիայի և Ռուսաստանի աջակցությամբ կարող է ներխուժել Հայաստան և կտրել ոչ միայն Սյունիքն ու Վայոց ձորը, այլեւ Տավուշի ու Գեղարքունիքի մի մասը։

Փաշինյանը վերջերս տված հարցազրույցում ասել էր, որ «մեր ընդդիմախոսներն ասում են՝ ոչ, Հայաստանի Հանրապետությունը 29800 քառ. կմ չէ։ Նրանք կարծում են, որ, ասենք, Հայաստանի տարածքը 5000 քառակուսի կմ է, բայց այս նրբությունների մեջ շատ դեպքերում ոչ ոք չի խորանում»։

Այսինքն՝ Փաշինյանն ակնարկում է, որ Հայաստանի տարածքը կարող է սահմանափակվել 5000 հազար քառակուսի կիլոմետրով, եւ այս ուղղությամբ “աշխատանքներ են տարվում”։

Իր հերթին «Ամերիկայի Ձայն»-ի հայկական ծառայությունը պարզաբանում է խնդրել Պետդեպարտամենտից Politico-ի այն հոդվածի առնչությամբ, որ պետքարտուղար Բլինքենը կոնգրեսականներին զգուշացրել է Բաքվի կողմից հայկական տարածք մոտալուտ ներխուժման մասին։

Ի պատասխան՝ Պետդեպարտամենտը նշել է, որ «Միացյալ Նահանգները շարունակում է աշխատել Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների հետ ամենաբարձր մակարդակներում՝ ձգտելու արժանապատիվ և տեւական խաղաղության, որտեղ հարգվում են բոլորի իրավունքները։ Ուժի կիրառումն անընդունելի է, իսկ ուղղակի երկխոսությունը էական է հակամարտության երկարաժամկետ լուծման համար»։

«Ադրբեջանը նաև պատասխանատվություն է կրում ապահովելու, որ իր զինված ուժերը պահպանեն միջազգային իրավունքը, ներառյալ միջազգային մարդասիրական իրավունքը, որը կարգավորում է ռազմական գործողությունների ընթացքը, խաղաղ բնակչության պաշտպանությունը և մարտիկների նկատմամբ մարդասիրական վերաբերմունքը», – ասվում է Պետդեպարտամենտի պատասխանում:

Այսինքն՝ Պետդեպարտամենտը չի հերքում, որ պետքարտուղար Բլինքենը նախազգուշացրել է մի խումբ օրենսդիրների՝ «առաջիկա շաբաթներին» ադրբեջանական Հայաստան հարավ ներխուժման մասին։ Պետքարտուղարությունը միայն հորդորում է Բաքվին պահպանել «ներխուժման միջազգային կանոնները»։

Բաքուն չի թաքցնում «սահմանազատումից» առաջ իրեն անհրաժեշտ սահմանները գծելու մտադրությունները։ «Ինչպես ցույց է տալիս փորձը, սահմանազատման գործընթացն իրականացվում է ոչ միայն քարտեզների հիման վրա»,- ասել է Ադրբեջանի ԱԳՆ-ը՝ պատասխանելով Ալմա-Աթայի հռչակագրի և 1975 թվականի քարտեզների մասին հարցին, որոնք Փաշինյանն առաջարկում է որպես 29.8 հազար քառ. կմ Հայաստանի սահմանազատման հիմք:

Ռուսաստանը Բաքվին խոստանում է «Զանգեզուրի» հարցերը լուծել նույնքան «խաղաղ», ինչպես Արցախում՝ իր օկուպացիոն ուժերի միջոցով, բայց պայմանով, որ հենց Մոսկվան «միջնորդ» կլինի Թուրքիայի հետ միասին «խաղաղության պայմանագրի» ստորագրման հարցում, իհարկե՝ 5000քմ. կմ սահմաններում։ Ալիեւը նույնպես պնդում է միայն ռուսական միջնորդությունը։ Բայց քանի որ Արևմուտքը պնդում է իր միջնորդությունը (արդեն պայմանավորվածություն կա Փաշինյան-Ալիև ամսվա վերջին Բրյուսելում հանդիպման մասին), “ոչ խաղաղ” ներխուժումն անխուսափելի է դառնում։

«Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի հայտարարությունները հիշեցնում են այն հռետորաբանությունը, որը կիրառում էր Մոսկվան Ուկրաինա ներխուժելուց առաջ, երբ [Մոսկվան] խոսում էր Արևմուտքի ռազմական օգնության մասին [Կիևին]»,- գրում է ամերիկյան հեղինակավոր Stratfor վերլուծական կենտրոնը՝ նշելով, որ Ադրբեջանը «ցանկանում է դանդաղեցնել կամ կանխել Հայաստանին արևմտյան օգնության ընդլայնումը` միաժամանակ պահպանելով կարճաժամկետ և երկարաժամկետ հեռանկարում հայկական տարածք հնարավոր ներխուժման կենսունակությունը»: Stratfor-ի վերլուծաբանները նաև մեջբերում են Բրյուսելում Հայաստանի դեսպան Տիգրան Բալայանի վերջին հայտարարություններն այն մասին, որ ադրբեջանական ներխուժումը կարող է տեղի ունենալ առաջիկա շաբաթներին:

Շատ բան, իհարկե, կախված է նրանից, թե ինչպես կզարգանան իրադարձությունները Մերձավոր Արևելքում: Բայց ամեն դեպքում, Հայաստանը պետք է պատրաստվի Ռուսաստանի «խաղաղ» ներխուժմանը կամ Թուրքիայի ռազմական ներխուժմանը։ Արևմուտքը միայն պահանջում է «մարդկային վերաբերմունք» պահպանել։