Առաջին համաշխհարային պատերազմից 100 տարի անց աշխարհը նոր ճամփաբաժանի առաջ է հայտնվնել, եւ Հայաստանն Արցախի հետ միասին, ինչպես 100, 200, 300 տարի առաջ, “կիսելու” տարածք է հանդիսանում։ Կրկին առաջին տեղում են դատարկախոսությունը, պոպուլիզմը, ամենաստոր բնազդներին աղերսելը, որոնք կոչված են բաց թողել կուտակված գոլոշին։
Կովկասի հոշոտումը Ռուսաստանի, Թուրքիայի, Իրանի, արդեն Իսրաելի եւ Արեւմուտքի կողմից շարունակվում է։
ՀՀ ԱԳ նախարարությունը թվիթերյան իր միկրոբլոգում մտահոգություն է հայտնել Լաչինի միջանցքի՝ արդեն 6 ամիս ձգվող արգելափակման կապակցությամբ։
Գրառումը՝ ստորև․
«Արդեն 6 ամիս է՝ Լաչինի միջանցքն ապօրինի արգելափակված է՝ Լեռնային Ղարաբաղում 120.000 մարդու հիմնարար իրավունքների և ազատությունների շարունակական խիստ սահմանափակումներով, ինչը բացասական ազդեցություն ունի 30.000 երեխայի և 9000 հաշմանդամություն ունեցող անձի վրա:
Եվ այս ամենը՝ չնայած Արդարադատության միջազգային դատարանի 22.02.23 օրինականորեն պարտադիր վճռին և միջազգային հաստատությունների բազմաթիվ զանգերին»։
Կալիֆոռնիան ներկայացնող դեմոկրատ սենատոր Ալեքս Փադիլլան և Ֆլորիդայից նրա հանրապետական գործընկեր Մարկո Ռուբիոն ԱՄՆ Սենատ են ներկայացրել երկկուսակցական բանաձև, որը կոչ է անում Միացյալ Նահանգներին ուժեղացնել ճնշումն Ադրբեջանի նկատմամբ` Լաչինի միջանցքի արգելափակումը դադարեցնելու համար, հաղորդում է «Ամերիկայի ձայնը»։
Թվիթերյան գրառմամբ Փադիլլան նշել է. «Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի շրջափակումը ավելի քան 100 հազար հայերի զրկել է առաջին անհրաժեշտության ապրանքներից։ Անմարդկային է և անընդունելի: Ահա թե ինչու ես հենց նոր ներկայացրեցի երկկուսակցական բանաձև, որը դատապարտում է այս շրջափակումը և կոչ անում Միացյալ Նահանգներին անհապաղ քայլեր ձեռնարկել»: Սենատոր Մարկո Ռուբիոն ևս թվիթերյան գրառմամբ անդրադարձել է բանաձևին. «Հպարտ եմ միանալ սենատոր Ալեքս Փադելլային՝ երկկուսակցական բանաձև ներկայացնելու հարցում, որը դատապարտում է Ադրբեջանի կողմից Լաչինի միջանցքի արգելափակումը։ ԱՄՆ-ը պետք է օգնի վերջ դնել այս հումանիտար ճգնաժամին»:
Օրենսդրական նախաձեռնությունը, մասնավորապես, կոչ է անում ԱՄՆ-ին պատժամիջոցներ կիրառել Լաչինի շրջափակման և հայերի իրավունքների խախտումների մեջ պատասխանատու ադրբեջանցի պաշտոնյաների նկատմամբ, ինչպես նաև հորդորում է Բայդենի վարչակազմին դադարեցնել ամեն տեսակի ռազմական օգնությունն Ադրբեջանին՝ ամբողջապես կիրառելով 907-րդ բանաձևով նախատեսված դրույթները:
Հիշեցնենք, Հարավային Կովկասում բանակցությունների հարցերով ԱՄՆ պետքարտուղարության ավագ խորհրդական Լուիս Բոնոն այս մարտին հայտնել էր «Ազատություն» ռադիոկայանին, թե Վաշինգտոնը չի պատրաստվում պատժամիջոցներ կիրառել Բաքվի նկատմամբ՝ Լաչինի միջանցքի շրջափակման պատճառով:
«Միացյալ Նահանգները չի դիտարկում Ադրբեջանի դեմ պատժամիջոցների կիրառում Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանին կապող միակ ճանապարհի շարունակական շրջափակման համար: Հիմա պատժամիջոցների ժամանակը չէ: Այստեղ եմ, որպեսզի աշխատեմ երկու կողմների հետ` խաղաղությանը նրանց մոտեցնելու համար: Պատժամիջոցները կլինեին շատ անարդյունավետ: Այս պահին դա անգամ չի էլ քննարկվում»,- հայտարարել էր ամերիկացի դիվանագետը:
Պատմական հարուստ անցյալ ու պատմամշակութային ժառանգություն ունեցող Քարագլուխ գյուղը /Ասկերանի շրջան/ լքվել է դեռևս անցյալ դարի 80-ական թվականներին: Սակայն գյուղամիջում, կիսավեր, մինչ օրս կանգուն է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որը խորհրդային տարիներին որպես պահեստ էր ծառայում: Այն միանավ բազիլիկ է, արևելյան կողմում ունի կիսակլոր խորան, երկու ավանդատներով։ Միակ մուտքը բացվում է հարավից, որը կառուցված է մեծ սրբատաշ քարերով ։ Ունի երեք փոքր լուսամուտներ, որոնք բացվում են հարավային և արևելյան կողմերում։ Կառուցված է տեղական սպիտակավուն կոպտատաշ քարերով և կրաշաղախով; Ունի 14,5 մետր երկարություն, 6,6 մետր լայնություն։ Ծածկը փայտաշեն, ներկայումս փլված։
Քարագլուխ գյուղի Ս. Աստվածածին եկեղեցին հպանցիկ հիշատակված է Մ. Բարխուդարյանի աշխատության մեջ: Ըստ կառուցման ոճի վերաբերում է 19-րդ դարին:
Եկեղեցու տարածքում և պատերին պահպանվել են պատկերաքանդակներ և արձանագրություններ պարունակող մի քանի հետաքրքիր խաչքարեր։
Մուտքի դիմաց տեղադրված խաչքարի վրա արձանագրված է․ «Ես Ճահանս կանկ[ն]/եցի զխաչս եղբ/այր Փիրուզպա[խտին]»։
Հարավային պատին, մուտքից ձախ ագուցված խաչքարին․«Ես Սումբատ կանկ[ն]եցի զխաչս [Հ]ամ ․․․ամն/կողակից իմ Հաւանայ եւ Հեղան․․․, մուտքից ձախ․Ս[ուր]բ խ[ա]չս /փրկութ[ի]»:
Ելնելով շրջակա հուշարձանների` ժամանակագրական առանձնահատկություններից, եկեղեցու պատերին ագուցված ավելի հին շրջանի խաչքարերից ու տապանաքարերից, ինչպես նաև մերձակա տարածքի ուսումնասիրություններից, գտնում ենք, որ այն կառուցվել է այստեղ նախկինում գոյություն ունեցած եկեղեցու տեղում: Սրա օգտին է խոսում նաև 2021 թվականի դեկտեմբերին գյուղի մերձակա անտառային տարածքում ի հայտ եկած հին գերեզմանոցն ու այդ գերեզմանոցում գտնվող տապանաքարը։
Այդ գերեզմանոցի խաչքարերը վերաբերում են 12-13-րդ դարերին։ Սակայն ուշագրավն այն է, որ այստեղ հայտնաբերված տապանաքար ավելի ուշ ժամանակաշրջանի է՝ 16-րդ դար։ Արձանագրությունից պարզ է դառնում, որ դա տեր Հովնանի գերեզմանն է, թվագրված ՌԺԴ (1565)թ: Չի բացառվում, որ դեռ 16-րդ դարում գյուղում կար եկեղեցի, որի առաջնորդը ինքը Հովնանն էր։
Քարագլուխ գյուղն Ադրբեջանի կողմից բռնազավթվել է 2022 թվականի մարտի 24-ին։
Եվրախորհրդարանը հունիսյան նստաշրջանի ընթացքում կքննարկի Հայաստանի և Ադրբեջանի հարաբերությունների բարելավման թեման:
Ենթադրվում է, որ դրա վերաբերյալ պարզաբանումներով հանդես կգա Եվրոպական միության արտաքին քաղաքականության և անվտանգության հարցերի բարձր ներկայացուցիչ Ժոզեպ Բորելը: Նա կանդրադառնա այդ թվում Լաչինի միջանցքի իրավիճակին:
«Ինտերֆաքս-Ազերբայջան» լրատվական գործակալության փոխանցմամբ, այդ հարցերը նախատեսվում է քննարկել վաղը՝ հունիսի 13-ին:
Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում իրականացնող monumentwatch.org կայքը գրում է.
«Ինչպես հստակ երևում է «Կովկասի ժառանգության մշտադիտարկում» (“Caucasus Heritage Watch” ) կայքի հրապարակած տիեզերական լուսանկարից, Ադրբեջանը բունկերներ է փորել ԱՀ Մարտակերտի շրջանի Հայկաջուր (նախկին ադրբեջանական Սոֆուլլու) գյուղում գտնվող Գյավուրկալա (բառացի՝ անհավատների բերդ) հայկական վաղքրիստոնեական բնակատեղիի դամբարանադաշտի տարածքում:
Գյավուրկալան Տիգրանակերտից հետո Արցախյան տափաստանի ամենաընդարձակ վաղքրիստոնեական հայկական բնակատեղին է (մանրամասն տեˊս՝): Այն զբաղեցնում է մոտ երկու հեկտար տարածություն, ունի շուրջանակի հողապարիսպ, 5-6-րդ դարերի միասրահ եկեղեցի՝ կառուցված սրբատաշ քարերով և հարդարված խաչային հորինվածքներով: Դեռևս կանգուն էր վաղքրիստոնեական կոթողի սյունը: Ինչպես երևում է տիեզերական լուսանկարից և քաղաքի հանույթից, վաղքրիստոնեական դամբարանադաշտը գտնվում է եկեղեցուց արևելք։ Քաղաքի դամբարանադաշտում, հենց այնտեղ, որտեղ այսօր բունկերներ են փորվել, անցած դարի 50-ական թվականներին գտնվել է Արցախյան տափաստանի ամենավաղ հայերեն արձանագրություններից մեկը:
Բացառված չէ, որ հայերեն արձանագրություններով այլ սարկոֆագներ նույնպես գտնվեն այդ տարածքում:
news.am
Լեռնային Ղարաբաղում հումանիտար իրավիճակը շարունակում է լարված մնալ, ասել է Նիկոլ Փաշինյանը Սոչիում Պուտինի հետ հանդիպմանը:
«Այսօր կքննարկենք ռուսական խաղաղապահների պատասխանատվության գոտում` Լեռնային Ղարաբաղում իրավիճակը, ցավոք այնտեղ հումանիտար իրավիճակը շարունակում է լարված մնալ: Լեռնային Ղարաբաղում արդեն մի քանի ամիս չկա գազ և էլեկտրաէներգիա, Լաչինի միջանցքում իրավիճակը շարունակում է մնալ բավականին լարված: Իմիջիայլոց, պետք է ընդգծեմ, որ այժմ մթերքների մատակարարումները Լեռնային Ղարաբաղ իրականացվում է ռուսական խաղաղապահների աջակցությամբ, դա սահմանափակ քանակի մթերքներ են: Հումանիտար ճգնաժամը Լեռնային Ղարաբաղում շարունակվում է և դա նույնպես շատ կարևոր հարց է ու վստահ եմ այսօր կքննարկենք», – նշել է Փաշինյանը։
Վալդիմիր Պուտինը չի պատասխանել հարցմանն, համենայդեպս՝ պաշտոնապես։ Նա չի դատապառտել Բաքվի անցակետի տեղադրումը եւ չի գնահատել ռուս խաղաղապահների պահվածքը։ Թեկուզ 2020 թ․ պատերազմից հետո հստակ հայտնել է իր դիրքորոշումն առ այն, որ “Ղարաբաղը բոլորի կողմից Ադրբեջանի մաս է ճանաչվում”։
Բաքուն փորձում է ձեւացնել, իբր միջանցքը բաց է, ադրբեջանական անցակետում բարեհաճ եւ սիրալի ստոոգում են անձնագրերը, ուղակի ստուգում են։ Իբր մարդիկ ուզում են գնալ, բայց տեղական ազգայնականներն ու անջատողականները թույլ չեն տալիս դա անել։ Ռուս խաղաղապահներն էլ “տակից” համոզում են արցախյան հայերին “ազատ տեղաշարժվել”, ճիշտ է՝ միայն ռուսական ռազմական մեքենաներով, ասում են, որ իրենք կապահովեն անվտանգությունը, որ անձնագրերում ոչ մի նշում չի լինի եւ այլն։ Ինչ-որ մարդկանց հաջողվում է համոզել։ Սակայն արդեն անցակետի մոտ ռուսները հետ են քաշվում, Բաքվի “սահմանապահները” նկարահանում են հայերի “խաղաղ” անցումը եւ աշխարհով մեկ տարածում, ասելով, որ ոչ մի բլոկադա էլ չկա։ Եւ աստիճանաբար եվրոպական փաստաթղթերից անհետանում են “բլոկադա”, “կորիդոր” բառերը, իսկ հայերին մեղադրում են, որ ճանապարհը բաց է, իսկ իրենք չեն ուզում անցնել։
“Բաքուն տապալել է վաշինգտոնյան հանդիպում, որ ժամանակ շահի ու ապացուցի աշխարհին, իբր միջանցքը բաց է, եւ Ադրբերանը Հաագայի դատարանի որոշումը չի խախտում։ Ռուսներին էլ է ձեռնտու թուլացնել մեր դիրքերը արեւմտյան դաշտում եւ գործընթացը սեփական կողմ քաշել։ Դրա համար Մոսկվան ու Բաքուն անում են ինչ ուզում են՝ քանի մարդ թողել, ինչպես նկարահանել․․․ Իսկ Ստեփանակերտը ի վնաս սեփական շահերին հետեւում է ռուս-թուրքական ախպերության հրահանգներին։ Պետք է կանգնեցնել այս գործընթացը”, գրել է արցախյան ընդդիմադիր գործիչ Արթուր Օսիպյանը։
Այս պահին սննդամթերքն ու այլ առաջին անհրաժեշտության ապրանքները Արցախ են ներմուծվում ռուսական զորքերի միջոցով, իսկ հիվանդ կան ընտանիքի հետ միանալ ցանկացողները՝ Կարմիր խաչի մեքենաներով։ Հայաստանից Արցախ եւ հակառակը ազատ տեղաշարժն արգելված է։ Դա կոչվում է բլոկադա։
Հայաստանի փոխվարչապետ Մհեր Գրիգորյանի գրասենյակն անդրադարձել է Ադրբեջանի փոխվարչապետ Շահին Մուստաֆաևի այն հայտարարությանը, թե իբրև Նախիջևան տանող հաղորդակցության ուղիները Հայաստանի տարածքում հսկելու են Ռուսաստանի անվտանգության դաշնային ծառայության սահմանապահները։
«Արմենպրես»-ի հարցմանն ի պատասխան՝ փոխվարչապետ Մհեր Գրիգորյանի գրասենյակից պատասխանել են․ «Եռակողմ աշխատանքային խմբի քննարկումների, այդ թվում՝ վերջին հանդիպման ընթացքում, նման պայմանավորվածություն ձեռք չի բերվել: Հայաստանի դիրքորոշումը եղել է եւ շարունակում է մնալ այն, որ 2020թ. նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության 9-րդ կետով նախատեսված ճանապարհները պիտի գործեն կողմերի ինքնիշխանության եւ իրավազորության ներքո, փոխադարձության սկզբունքով»։
«Ադրբեջանի արևմտյան շրջանների և Նախիջևանի ինքնավար հանրապետության միջև բեռների, քաղաքացիների և տրանսպորտային միջոցների անխափան տեղաշարժի հանդեպ վերահսկողությունը, 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի հայտարարությանը համապատասխան, իրականացնելու են Ռուսաստանի Անվտանգության Դաշնային ծառայության (ФСБ) սահմանապահ ծառայության մարմինները», – այսօր Report.az կայքի հետ զրույցում նշել է Ադրբեջանի փոխվարչապետ, հայ-ռուս-ադրբեջանական եռակողմ հանձնաժողովի համանախագահ Շահին Մուստաֆաևը։
Հիշեցնենք, որ այս տարվա փետրվարին Բաքուն առաջարկել է Հայաստանի եւ Ադրբեջանի սահմանային կետեր տեղադրել համապատասխան Բերձորի եւ “Զանգեզուրի” միջանցքների սկզբնամասերում։ Կոպիտ ասած՝ եթե դուք րեք համաձայվում “Զանգեզուրի միջանցքին”, ապա մենք Բերձորի միջանցքում անցակետ կտեղադրենք։ Եւ տեղադրեցին։
Հայաստանը կտրուկ չի առարկել Բաքվի սահմանակետի տեղադրումը Կորնիձորից այն կողմ, քանի որ, ըստ ՀՀ պաշտոնյաների, Ադրբեջանը կպնդեր “Զանգեզուրի միջանցքը”։ Հիմա Բաքուն պնդում է, որ այդ միջանցքը վերահահսկի ռուսական ԱԴԾ-ն։
Բանակցությունները շատ ինտենսիվ են գնում, և եթե կարողանանք պահպանել այս ընթացքը, հնարավորություն կա տարեվերջին ունենալ խաղաղության պայմանագիր, ավելի վաղ Հանրայինի եթերում ասել է Անվտանգության խորհրդի քարտուղար Արմեն Գրիգորյանը։
«Մեր տրամադրվածությունն է՝ գտնենք լուծումներ, այդ լուծումների շրջանակում առաջ տանենք խաղաղության օրակարգն ու ունենանք խաղաղության համաձայագիր», – հավելել է նա։
Ըստ պաշտոնյայի՝ ապաշրջափակման մասով կարևոր բան կա, որը հստակ է բոլոր ներգրավված գործընկերների համար. – «Սահմանների ամբողջ վերահսկողությունը լինելու է հայկական կողմի վերահսկողության տակ, այսինքն`ապաշրջափակումը Հայաստանի կոնտեքստում սահմանային ամբողջ ծառայությունները իրականացնելու են միայն հայկական ծառայությունները»։
«Ես չգիտեմ, ինչ անել։ Չեմ կարողանում ինձ ստիպել մի բան ցանել բանջարանոցում, ավելացնել կովերի գլխաքանակը կամ տանը մի բան կառուցել թե վերանորոգել։ Եւ դա շրջափակման հետ է կապված։ Նորություններն եմ լսում եւ ամեն օր հայերիս համար ինչ-որ տհաճ բաներ եմ լսում։ Ամեն օր մտածում ենք, ինչ կլինի մեզ հետ»։
Արցախի Ասկերանի շրջանի բնակիչ Ասյա Պետրոսյանը կիսվել է մեզ հետ իր ամենօրյա մտորումներով։
Թոշակառու կինը պատմել է, որ մինչ Արցախյան շարժումն ապրել է իր ընտանիքի հետ Բաքվում։ Երբ 80-ների վերջում սկսվել են հայերի նկատմամբ ճնշումներն, ամուսինը որոշել է դուրս բերել իրեն 4 անչափահաս երեխաների հետ միասին Ադրբեջանից։ Դեպի Ստեփանակերտ ճանապարհն արդեն փակ էր, եւ ընտանիքը ստիպված էր Վրաստանով հասնել Հայաստան, իսկ այնուհետեւ՝ Ղարաբաղ։ Այստեղ, Ասկերանի շրջանում, նրանց ֆիննական տուն են տրամադրել՝ որպես փախստականների։
«Բաքվից ոչինչ չենք հասցրել հանել՝ պետք էր երեխաներին փրկել, մենք ուղակի հագնվել ենք, վերցրել փաստաթղթերը եւ ճանապարհ ընկել։ Այստեղ մեզ ֆիննական տուն են տրամադրել, եւ ամուսնուս հետ մենք սկսեցինք զրոյից՝ սկսած երեխաների համար հագուստից եւ վերջացրած տնային տնտեսությամբ։ Սակայն սկսվել է պատերազմը, մեր տունը ռումբ է ընկել, մենք փրկվեցինք, քանի որ թաքստոցում էինք։ Բարեկամները մեզ մի հին տուն տրամադրեցին։ Մեր տունը պետությունն այդպես էլ չվերականգնեց, իշխանություններն երկիր էին վերականգնում, ինչպես մեզ ասում էին, ավելի մեծ գործեր կաին։ Տարիներ առաջ մահացավ ամուսինս։ Ավագ երեխաներս առանձնացան, հիմա իմ հետ ապրում է կրտսեր որդիս ընտանիքի հետ, նա զբաղվում է տնտեսությամբ, ես էլ ինչքան կարող եմ՝ օգնում եմ», պատմում է տիկին Պետրոսյանը։
Նա ասում է, որ 2020 թ․ պատերազմից հետո հույս կար, որ խաղաղություն կհաստատվի, քանի որ Ռուսաստանը իրեն հայտարարել է Ղարաբաղի հայ բնակչության անվտանգության երաշխավորը, սակայն հանգստությունն այդպես էլ չեղավ, եւ հետպատերազմյան շրջանն առավել դժվար էր ինչպես ֆիզիկապես, այնպես էկ հոգեբանորեն։ «Հարեւան գյուղերի եւ տարածքների հանձնումը, մեր գյուղի մոտ ադրբեջանական պոստերի հայտնվելը, աշխատող գյուղացիների վրա կրակելը, հիմա էլ շրջափակում։ Եւ հայտնի չէ, թե որքն դա կշարունակվի։ Մենք չգիտենք, այս պայմաններում ինչպե՞ս ապրել եւ արարել», ասում է տիկին Պետրոսյանը։
Նա ասում է, որ մինչեւ պատերազմը նրանք բավական խոշոր տնտեսություն ունեին՝ մի քանի տասնյակ խոշոր եւ մանր եղջերավոր կենդանի, մեծ բանջարանոց եւ նռան այգիներ։ Պատերազմի ժամանակ անասունը կորել է, իսկ այգիները վնասվել են ռմբակոծությունից։
Պատերազմից հետո արդեն որդին ստիպված է կրկին ամեն ինչ զրոյից սկսել։ Սակայն շրջափակման մեջ ի՞նչ անես։ Համապատասխան կենդանիներ կարելի է միայն Հայաստանից բերել։ Կերը, սերմերն ու մնացած պարագաններն եւս անհնար է բերել։
Շրջափակումը արցախյան ֆերմերներին զրկել է ոչ միայն անհրաժեշտ ապրանք ներմուծելու, այլեւ տեղական ապրանքը արտահանելու հնարավորությունից։
«Տեսնում եմ, թե ինչպես է որդիս նեղվում, որ շրջափակման պատճառով չի կարողանում ընտանիքը ապահովել։ Իսկ ֆերմերական ընտանիքներ, որոնք շրջափակման պատճառով զրկվել են եկամտի իրենց միակ աղբյուրից, շատ են։ Հատկապես դժվար է բազմազավակ ընտանիքների համար։ Գազի բացակայությունը, էլեկտրամատակարարման խափանումները նոր հոգսեր են առաջացնում։ Բենզին չկա, եւ արդեն չեն կարող վաճառել մեր բանջարանոցի արտադրանքը։ Բլոկադան ամեն ինչի եւ բոլորի վրա է ազդում», ասում է Ասյա Պետրոսյանը։
2023 թ. Փետրվարին ամերիկյան կողմի նախաձեռնությամբ Մյունխենի անվտանգության խորհրդաժողովի շրջանակներում տեղի ունեցավ Փաշինյան-Ալիև հանդիպումը: Ապրիլի երկրորդ կեսին ԱՄՆ-ն մաքոքային դիվանագիտության շարք սկսեց, եւ 2023 թ. մայիսի սկզբին Վաշինգտոնում մեկնարկեցին հայ-ադրբեջանական քառօրյա բանակցություններն արտաքին գործերի նախարարների միջև, որոնք 4 օր շարունակվեցին: ԱՄՆ-ի պետքարտուղարը հայտարարել է զգալի առաջընթացի մասին, իսկ Հայաստանի և Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարություններն իրենց հայտարարություններում շատ ավելի զուսպ էին: Պաշտոնապես հաստատվեց այն տեղեկույթը, որ Վաշինգտոնում կողմերը աշխատել են կոնկրետ փաստաթղթի վրա։
2023 թ. մայիսի 14-ին Բրյուսելում Եվրամիության խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելի միջնորդությամբ կայացան Փաշինյան-Ալիև բանակցությունները: Մայիսի 14-ի հանդիպման արդյունքներով Հայաստանն առաջին անգամ ճանաչեց Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը 86600 քառակուսի կիլոմետր սահմաններով: Դրանից առաջ, 2022 թ. հոկտեմբերին, Պրահայում Հայաստանն ու Ադրբեջանը ճանաչել էին միմյանց տարածքային ամբողջականությունը 1991 թ. Ալմա-Աթայի հռչակագրի հիման վրա: Հայաստանի վարչապետը հաստատեց 2023 թ. մայիսի 17-ին Եվրոպայի Խորհրդի գագաթնաժողովում ունեցած ելույթի ժամանակ, որ «Լեռնային Ղարաբաղը մտնում է Ադրբեջանի 86600 քառակուսի կիլոմետրի մեջ»:
Հայաստանի և Արդբեջանի արտգործնախարարները մայիսի 19-ին հանդիպեցին Մոսկվայում: Ռուսաստանի մայրաքաղաքում մայիսի 25-ին կայացավ նաև Փաշինյանի և Ալիևի հերթական հանդիպումն այս անգամ նախագահ Պուտինի մասնակցությամբ: Մոսկվայում քննարկվող հիմնական հարցը հաղորդակցության ուղիների ապաշրջափակման խնդիրն էր: Պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց փոխվարչապետների մակարդակով գործող եռակողմ աշխատանքային խմբի նոր հանդիպում անցկացնելու վերաբերյալ, որը կայացավ Մոսկվայում 2023 թ. հունիսի 2-ին: Այն ոչ մի շոշափելի արդյունք չտվեց։
Մինչ այդ, 2023 թ. հունիսի 1-ին Քիշնևում տեղի ունեցած Եվրոպական քաղաքական հանրույթի երկրորդ գագաթնաժողովի շրջանակում տեղի ունեցավ Փաշինյանի և Ալիևի հանդիպումը Շառլ Միշելի, Ֆրանսիայի նախագահի և Գերմանիայի կանցլերի մասնակցությամբ: Կողմերը պայմանավորվածություն ձեռք բերեցին 2023 թ. հուլիսի 21-ին Բրյուսելում Փաշինյան-Ալիև ևս մեկ հանդիպում անցկացնելու վերաբերյալ, իսկ մինչ այդ, հունիսի 12-ին, Վաշինգտոնում կհանդիպեն Հայաստանի և Ադրբեջանի արտգործնախարարները:
Հունիսի 7-ին ԵԱՀԿ-ում ԱՄՆ եւ ԵՄ ներկայացուցիչները բավական կոշտ պահանջներ են ներկայացրել Ալիեւին՝ կապված Բերձորի միջանցքի բացման եւ այլ հարցերի հետ։ Վիեննայում ԵԱՀԿ Մշտական խորհրդի հատուկ նիստում Ադրբեջանի ԱԳ նախարար Ջեյհուն Բայրամովի ելույթին իր արձագանքում ԵԱՀԿ-ում ԱՄՆ դեսպան Մայքլ Քարփենթերն նշել է, որ «որպես անվտանգության բարելավման ելակետ՝ մենք կոչ ենք անում Ադրբեջանին քայլեր ձեռնարկել Լեռնային Ղարաբաղ գազի և էլեկտրաէներգիայի մշտական մատակարարումն ապահովելու, ինչպես նաև ապրանքների և մարդկանց ազատ հոսքն ու տեղաշարժն ապահովելու համար, այդ թվում՝ Լաչինի միջանցքով։ Այս առիթով կոչ եմ անում Ադրբեջանին հավատարիմ լինել Արդարադատության Միջազգային դատարանի փետրվարի 22-ի որոշման տառին ու ոգուն»։
ԵԱՀԿ-ում և ՄԱԿ-ի Վիեննայի կառույցներում ԵՄ ներկայացուցչությունը նույնպես հայտարարություն է տարածել եւ կոչ արել Ադրբեջանին մշակել դրական օրակարգ, «որը կպաշտպանի Լեռնային Ղարաբաղում հայ բնակչության իրավունքներն ու անվտանգությունը»։ «Մենք կոչ ենք անում Բաքվին կոնկրետ քայլեր ձեռնարկել էթնիկ հայ բնակչության սահմանափակումները վերացնելու համար՝ ապահովելով էներգիայի կայուն մատակարարում և թույլ տալով իրականացնել էլեկտրացանցի տեխնիկական սպասարկում և վերանորոգում»:
Ադրբեջանը կտրականապես մերժում է այս պահանջները և Արցախից պահանջում պետական բոլոր ինստիտուտների լուծարում՝ խոստանալով այդ դեպքում դիտարկել Արցախի պետական համակարգում ներգրավված անձանց համաներում հայտարարելու հնարավորությունը: Արդբեջանը առերեւույթ նախապատրաստվում է Արցախում ուժային գործողությունների իրականացմանը՝ դա փաթեթավորելով «հակաահաբեկչական գործողությունների», կամ «ապօրինի զինված խմբավորումների զինաթափման» պիտակներով:
Հունիսի 8-ին Բաքվի խնդրանքով հունիսի 12-ի վաշինգտոնյան հանդիպումը չեղարկվեց։ Հունիսի 9-ին Փաշինյանը կրկին հանդիպեց Պուտինին։ Եւ հասկանալի չէ, կկայանա՞ Բրյուսելի հանդիպումը։
Նիկոլ Փաշինյանի հայտարարությունն այն մասին, որ իր կառավարությունը պատրաստ է ճանաչել Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը, ներառյալ Լեռնային Ղարաբաղը, ԼՂՀ-ում բուռն բողոքի ալիք է բարձրացրել։ Նախագահ Արայիկ Հարությունյանն այն անվանել է «կարմիր գիծ», չնայած այն հանգամանքին, որ Հայաստանի վարչապետը հատուկ ընդգծել է բնակիչների իրավունքների և անվտանգության ապահովումը։
Փաշինյանի հայտարարությունից հետո տեղի քաղաքական ուժերի միջև, որոնք որոշ հարցերի շուրջ արմատապես հակադիր տեսակետներ ունեն, կոնսենսուս է ձևավորվել։ Բոլոր խմբակցությունները մեկը մյուսի հետևից հայտարարեցին, որ չեն համաձայնի ինքնորոշմանը հակասող ոևէ լուծման։
«Փաշինյանի հայտարարությանն առաջինը արձագանքեց խորհրդարանը: Մայիսի 22-ի ուշ երեկոյան հրավիրված արտահերթ նիստում պատգամավորներն ընդունեցին հայտարարություն, որում ասվում է.
«Նիկոլ Փաշինյանը, փաստորեն, իր այդ հանձնառությամբ կոպտորեն խախտում է Հայաստանի Հանրապետության Անկախության հռչակագրի և Սահմանադրության ամրագրումներն Արցախի մասին, առանձնապես, Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի 1992 թվականի հուլիսի 8-ի որոշման հրամայական հիմնադրույթն առ այն, որ «Հայաստանի Հանրապետության համար անընդունելի համարել միջազգային կամ ներպետական ցանկացած փաստաթուղթ, որտեղ ԼեռնայինՂարաբաղի Հանրապետությունը նշված կլինի Ադրբեջանի կազմում»: Եվս մեկ անգամ վերահաստատում ենք, որ Արցախի կարգավիճակն արդեն իսկ որոշվել է 1991 թ. դեկտեմբերի 10-ի համաժողովրդական կամարտահայտությամբ և որևէ իշխանություն իրավասու չէ այն բեկանելու»։
Պատգամավորները միաձայն կողմ քվեարկեցին տեքստին.
Այնուհետ նախագահ Արայիկ Հարությունյանը վերահաստատեց այս դիրքորոշումը.
«Մեզ համար անընդունելի է Արցախի Հանրապետության ինքնիշխանությունը, մեր ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը և դրա իրացման փաստն անտեսող ցանկացած հայտարարություն և փաստաթուղթ։ Արցախը չի եղել և չի լինելու Ադրբեջանի կազմում, քանի որ դա է մեր ժողովրդի կամքը, որն ունի բավարար վճռականություն՝ իր իրավունքների ու շահերի համար պայքարելու»։
Նախկին պետնախարար, միլիարդատեր Ռուբեն Վարդանյանը եւ նրա կողմից կազմակերպված «Արցախի անվտանգության և զարգացման ճակատ» հանրային շարժումը տարածել է հայտարարություն, որում ընդգծվում է «հայության բոլոր մասերը համախմբելու և Արցախի անվտանգության ու զարգացման նոր ռազմավարություն մշակելու անհրաժեշտությունը».
«Արցախում իշխանությունը մեկ վայրկյան անգամ չի կարող իր դիրքերը զիջել: Արտաքին վտանգի դիմաց մենք պետք է բացարձակ միասնական լինենք: Արցախը պատրաստ է 100 տոկոսով պայքարել»:
Պաշտպանության նախկին նախարար Սամվել Բաբայանի ղեկավարած, այժմ խորհրդարանական երկրորդ ուժ հանդիսացող «Միասնական հայրենիք» կուսակցությունը հայտարարություն է տարածել, որում ասվում է.
«Հայ–ադրբեջանական հարաբերությունների կարգավորման բանակցային գործընթացի ձեռքբերումները, որոնք ամրագրվելու են ստորագրվելիք խաղաղության համաձայնագրում, հասել են այն եզրին, որ Արցախն արդեն փրկագին է։ Նիկոլ Փաշինյանը Արցախի ճակատագիրը տնօրինելու լիազորություն չունի»:
«Միասնական հայրենիք» կուսակցությունը տեսնում է ՄԱԿ-ի կանոնադրությամբ նախատեսված ինքնապաշտպանության իրավունքի իրացման նախադրյալներ, Ղարաբաղի հարցի միջազգայնացում ինքնորոշման իրավունքի միջոցով։
Ընդդիմադիր քաղաքական գործիչ Արթուր Օսիպյանը կարծում է, որ «այսպես կոչված «խաղաղության պայմանագիրը» չի ստորագրվի, և այս ամենը դատարկ աղմուկ է։ Լեռնային Ղարաբաղը հանձնելն այնքան էլ հեշտ չէ: Շահագրգիռ ուժերի համար այս խնդիրը կարող է ավելի կարևոր լինել, քան հենց Հայաստանի համար, բայց խնդիրը, ոչ թե դրա լուծումը։ Ուրեմն պետք չէ ավելորդ աղմուկ բարձրացնել, թե մեզ հանձնել են, դավաճանել են, և ամեն ինչ վերջացած է։ Ամեն բան նոր է սկսվում, Արցախն իր անունից կխոսի ու ավելի լավ, քան մյուսները»։
Իսկ Տիգրան Պետրոսյանը հայտարարել է, որ չնայած ստեղծված ծանր իրավիճակին՝ «Արցախի ժողովուրդը վճռական է ապրել ու արարել իր հողի վրա»։
«Լեռնային Ղարաբաղում ապրող մեր հայրենակիցները պետք է ապահով ապրեն իրենց հողում և օգտվեն իրենց իրավունքներից։ Մենք այս ճանապարհը տեսնում ենք Բաքու–Ստեփանակերտ երկխոսության միջոցով, միջազգային մեխանիզմների շրջանակներում, որտեղ Արցախի ժողովուրդը, ինչպես նշում են ԼՂ խորհրդարանի պատգամավորները, կարող է իրացնել և՛ ինքնորոշումը, և՛ մյուս բոլոր իրավունքները։ Իսկ Հայաստանի Հանրապետությունն իր բոլոր դիվանագիտական խողովակներով կարող է այդ հարցում աջակցել մեր հայրենակիցներին»,- նշել է Արցախի խորհրդարանի իշխող խմբակցության քարտուղար Արթուր Հովհաննիսյանը։
«Ես Աննա-Մարիյա Աղաբալյանն եմ, ավարտել եմ Ստեփանակերտի թ․ 3 դպրոցը։ Մանկությունից երազում էի դիզայն սովորել, քանի որ դա ինձ շատ է հետաքրքրում։ Որոշել եմ ընդունվել Երեւանի Պետական ճարտարապետական համալսարանը։ Արդեն երկու տարի է պարապում են այդ ուղությամբ։ Սակայն ներկայիս պայմաններում ես չեմ կարող գնալ եւ Երեւանում հանձնել ներբուհական քննությունները՝ գծանկար եւ գծագրություն։
Ասել են, որ Արցախում հատուկ հանձնաժողով է ստեղծվել՝ Երեւանի ճարտարապետականի հետ համատեղ, որն եւ կընդունի քննությունը։ Այն կկայանա Ստեփանակերտում՝ Շուշիի տեխնոլոգիական համալսարանում։
– Ասենք՝ ընդունվեցիր, բայց ճանապարհն էլի փակ է։ Ի՞նչ ես անելու։
Առաջնայինը՝ Երեւան գնալն է, բայց եթե չստացվի, կմնամ եւ ուսումս կստանամ Արցախում»։
2022 թ․ դեկտեմբերի 12-ից շարունակվող շրջափակման պայմաններում արցաախի շրջանավարտներն, որոնք Հայաստանի բուհեր են դիմել, հայտնվել են մեծ խնդիրների առաջ։
Արցախի 50 դիմորդներ չեն հանձնել Հայաստանի բուհերի ընդունելության քննությունները, որոնք Հայաստանում մեկնարկել են է 2023 հունվարի 15-ից։
ՀՀ բուհերի արցախցի դիմորդները ստեղծված իրավիճակից ելնելով՝ ներբուհական քննությունները կհանձնեն Արցախում: Մայիսի 8-ին ավարտվել է բուհերի ընդունելության հայտագրման փուլը:
«Ես Լյուսի Պետրոսյանն եմ, երաժիշտ։ Ցանկանում են ընդունվել Երեւանի տնտեսագիտական համալսարանի կառավարման բաժին՝ հեռակա սովորելու համար։ Նաեւ ուում են ընդունվել Երեւանի Երգի պետական թատրոնը։ Տնտեսագիտականի համար պետք է հանձնեմ մաթեմաթիկայի եւ անգլերեն լեզվի քննություններ։ Իսկ Երգի պետական թտրոնում պատրաստվում եմ «երգ» հանձնել։
Ուզում են Երեւանում սովորել, քանի որ իմ կառերայի համար առաջնային եմ համարում վոկալը։ Ուզում Երեւան գնալ եւ զբաղվել իմ կառերայով, քանի որ Արցախում դա անհնար է։ Միասնական քննությունները ես կհանձնեմ այստեղ հունիսին, բայց «երգ» քննությունը օգոստոսին անպայման պետք է հանձնեմ Երեւանում։ Եթե ճանապարհը չբացվի՝ դա չի տեղավորվում իմ մտքի մեջ, ապա ես իմ կառերան խորտակված կհամարեմ»։
Նման պատմություններն, կապված թե կրթություն, թե բուժում ստանալու հետ, Արցախում բազմաթիվ են։ Վերջին 30 տարվա մեջ 3 պատերազմ տեսաց Արցախի բնակիչներն ուզում են ընդամենը ապրել իրենց հողում, զբաղվել գործարարությամբ, ստեղժագործել, սովորել, երգել։
Դիմորդների համար Հայաստանի հետ համատեղ միջանկյալ միջոց է համաձայնեցվել․ Ստեփանակերտում ստեղծվում է հանձնաժողով, որն էլ կընդունի Երեւանյան բուհերում սովորելու ցանկացողների քննությունները։
«Ես Անի Արամյանն եմ, ավարտել եմ Ստեփանակերտի թ․11 դպրոցը եւ պատրաստվում եմ Երեւանի Ճարտարապետական համալսարանն ընդունվել։ Քննությունները ներբուհական են՝ գծագրություն եւ գծանկար։ Բայց քանի որ մենք չենք կարողանում Երեւան գնալ, քննությունները կանցկացվեն Ստեփանակերտում։ Երրորդ քննությունը՝ կոմպոզիցիան մենք չենք հանձնելու, հանվել է։
Եթե հանկարծ ընդունվեմ ու չկարողանամ գնալ Երեւան, դժվար թե սովորեմ Արցախի համալսարանում։ Թեկուզ այստեղ ուսանողներն ավելի քրտնաջան են աշխատում, եւ լավ դասախոսներ շատ կան։ Եթե այս տարի չստացվի, մի տարի «տարկետում» կվերցնեմ, մի քիչ էլ կպարապեմ, եւ հաջորդ տարի կգնամ Երեւան։
Արցախում, ասում են, հանձնաժողով է ստեղծվել, որը Հայաստանում վերապատրաստում է անցել։ Ես չգիտեմ, ինչ չափանիշներով են գնահատելու մեր քննությունները, եւ թեկուզ Հայաստանից օնլայն-ռեժիմով հետեւեն, դժվար եմ պատկերացնում, ոնց են հետեւելու, ասենք, գծագրության քննությանը։ Եւ չգիտեմ, արդյո՞ք Հայաստանի եւ մեր դիմորդների համար պայմանները նույնը կլինեն»։
Արցախի երիտասարդները իրենց կրթական ապագան կապում են Հայաստանի, հայկականի հետ։
2021-2022 ուսումնական տարում Հայաստանի Հանրապետության բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում արցախցի դիմորդների համար, ընդհանուր առմամբ, 60 անվճար տեղ է նախատեսվել, 30 տեղ էլ՝ վճարովի։
Արցախի Հանրապետության Գնահատման և թեստավորման կենտրոնի տնօրեն Յուրի Քարամյանը ասել է, որ սկզբից քննությունները որոշվել էր անցկացնել Գորիս քաղաքում, «բայց բոլորին զգուշացրել էինք, որ կարող է ճանապարհը փակ լինել: Հիմա քննությունները հանձնելու են Արցախում»: «Եթե ՀՀ որևէ բուհ ընդունվեն, կմտածենք, թե երեխաներն ուսումն ինչպե՞ս շարունակեն»,- ասել է Յուրի Քարամյանը:
Ընդհանուր առմամբ 572 շրջանավարտ Արցախում ցանկանում է կրթությունը այս կամ այն բարձրագույն ուսումնական հաստատությունում շարունակել։ Արցախից Հայաստանի բուհերի համար 101 հոգի է դիմել, իսկ Հայաստանի բուհերի ոչ նպատակային տեղերի համար հայտագրվել է 97 դիմորդ։ Առավել շատ դիմել են ԵՊԲՀ՝ 46 դիմորդ։