Step1.am-ի զրուցակիցն է Գերմանիայի «Հայ ակադեմիականների միության» նախագահ, պատմաբան Ազատ Օրդուխանյանը։

–Պարո’ն Օրդուխանյան, կա Արդարադատության միջազգային դատարանի որոշում, բայց մինչ օրս իրացված չէ բռնի տեղահանված արցախցիների՝ Արցախ անվտանգ վերադարձի իրավունքը։ Հայաստանի իշխանությունները արցախցիների վերադարձի հարցն ընդհանրապես հանել են օրակարգից։ Ինչպե՞ս եք գնահատում այս իրավիճակը։

-Ես կարծում եմ, որ մեր իշխանություններն այդ ուղղությամբ համարյա գործ չեն անում կամ եթե անում են, մեզ հայտնի չէ։ Եվ պատասխանատվության մեծ բաժինը ես կբարդեի ՀՀ իշխանությունների վրա։ Նախ իրենք կոմպետենտ չեն, երկրորդ, չունեն ազգային մտածողություն, երրորդ, մեզ համար անբացատրելի բաներ կան, որոնց պատասխանը մինչեւ հիմա չունենք։ Բայց որ արցախցիների վիճակը վատ է, նրանց հանդեպ ճչացող անարդարություն կա, դա փաստ է բոլորիս համար։ Եվ մեղքի մեծ բաժինը նախ կրում են մեր իշխանությունները, սկսենք մեր իշխանություններից, հետո նոր անցնեք Ռուսաստանին ու Արեւմուտքին։ Մեր իշխանությունները չեն աշխատում, ի վիճակի չեն, չունեն այդ փորձն ու էթիկան՝ միջազգային կառույցներում աշխատելու։ Վախ ունեն, կծկված են, գլխիկոր են, պետք է այս իշխանություններն ուղղակի հեռանան։

–Այսինքն՝ եթե իշխանությունները հեռանան, դուք հնարավորություն տեսնո՞ւմ եք, որ այս հարցերը կլինեն օրակարգում ու լուծում կունենան։

–Ոչ միայն այդ հնարավորորությունը կա, այլ նաեւ շատ ուրիշ հնարավորություններ կան։ Եթե մենք Եվրոպայից պահանջում ենք, պետք է հայտարարենք, որ պահանջում ենք, բայց, եթե գալիս ու ասում են, որ Արցախը ճանաչում են Ադրբեջանի մաս, ի՞նչ պետք է անի եվրոպացին, պետք է ասի՝ չէ, մենք համաձա՞յն չենք Հայաստանի իշխանությունների հետ։ Եթե Հայաստանի իշխանությունները չեն ուզում, մենք ինչպե՞ս եվրոպացիներից պահանջենք, որ մեզ պաշտպանեն։ Մենք չենք ուզում այդ պաշտպանությունը։ Չեմ հասկանում այս կեցվածքը՝ ուրիշից պահանջել, բայց սեփական աշխատանքը չանել։ Նախ թող մեր կառավարությունն իր տնային աշխատանքն անի, ցուցակագրի, կորուստները գույքագրի։ Ի՞նչ հաշվարկներ ունենք, քանի՞ միլիարդի կորուստներ ունենք։

–Միջազգային իրավունքը կարո՞ղ է ուղղակի անտեսվել։

-Ես չեմ կարծում, որ միջազգային իրավունքը կարող է անտեսվել։ Միգուցե ինչ-որ ժամանակահատվածում որոշ քաղաքական հանգամանքների բերումով կարող է սառեցվել, բայց չի կարող անտեսվել։ Եվ եթե մենք պահանջենք, աշխատենք այդ ուղղությամբ, չի կարող այնպես լինել, որ մենք ամբողջությամբ պարտվենք։ Մենք Եվրոպայում ունենք իրավաբանական կրթությամբ կադրային լուրջ բազա։ Եվ եթե այս մարդկանց ներուժն օգտագործվի ի նպաստ այս գործի, պլյուս հայաստանյան մասնագիտական պոտենցիալը, բարձրաձայնվի մեր իրավունքի, արդարության մասին, ես կարծում եմ, որ մենք կարճ ժամանակում կարող ենք փոփոխություն մտցնել իրավիճակում։ Բայց այս ամենը չի արվում, ընդհանրապես ոչինչ չի արվում, երկու մանկապարտեզ այստեղից բերելով այդտեղ կառուցելով կամ երկու ջութակահար այստեղ բերելով ու համերգներ տալով, այդպես եվրոպական կամ արեւմտյան ինտեգրում չի լինում։

–Ի դեպ, իշխանությունները խոսում են եվրոպական ինտեգրման մասին, դա անկեղծ ցանկություն է, թե՞ խաբեություն։

-Իշխանությունները չունեն այդպիսի ցանկություն։ Ես այդպիսի հայտարարություններ անող իշխանավորին հարց կտամ՝ քանի՞ մարդու է պետությունն ուղարկել գերմանական ռազմական ակադեմիաներում ուսանելու։ Ոչ ոքի։ Գերմանական ռազմական ակադեմիաներն ունեն լուրջ ռազմական տեսական պատրաստվածություն։ Քանի՞ մարդ են ուղարկել Գերմանիայի հայտնի լրտեսական դպրոցներ՝ պրակտիկաների ու փորձի փոխանակում ստանալու։ Քանի՞ հոգի են Գերմանիայի տիեզերագնացության տեխնիկական համալսարաններում սովորում կամ պրակտիկա անցնում։ Չկան այդպիսի մարդիկ, մենք պատերազմի ժամանակ էլ այստեղ փնտրում էինք մի զինվորական կրթությամբ հայ, որ գնայինք խնդրեինք, ասեցինք՝ քո փորձով օգնիր, բայց չկար։ Նախկին իշխանություններն էլ այս աշխատանքը չեն արել։ Եվրոպական մյուս երկրներում եւս չի արվել այդ աշխատանքը։ Ռուսական բանակում կային հայ զինվորականներ, բայց նրանք էլ ռուսական ազդեցության տակ էին։ Ինձ համար դա է եվրոպական ինտեգրումը, որ ոչ թե մարդիկ մասնավոր ճանապարհով գան այստեղ ու փորձեն կրթություն ստանալ, այլ պետությունն ունենա ծրագիր, քաղաքական, տնտեսական, ռազմական կոնցեպտ եւ աշխատի այդ ուղղությամբ։ Ինչո՞ւ չի կարող մեր պետությունը գալ Գերմանիա, պայմանագրեր կնքել, որ փոքր համատեղ արտադրություններ հիմնվեն, ռազմական դետալների մի մասն այդտեղ արտադրվի։ Ինչքա՞ն կարելի է Հայաստանից նվագախմբեր բերել այստեղ, համերգներ տալ, ի՞նչ է տալիս դա այս պահին վտանգված Հայաստանին, ոչինչ։

-Հայաստանում Եվրամիության դեսպանն ասաց, որ Եվրամիությունը դիտարկում է աջակցել Հայաստանի զինված ուժերին ոչ մահաբեր զենքերի տեսանկյունից, որպեսզի Հայաստանի կարողություններն ուժեղանան։ Ռազմական ոլորտում ԵՄ հետ համագործակցության լայն հնարավորություններ կա՞ն։ Մասնավորապես, մենք տեսնում ենք, որ Ֆրանսիան է Հայաստանի պաշտպանության ոլորտին աջակցելու նախաձեռնություններով հանդես գալիս։

-Այս մարդիկ էլ ո՞նց ասեն, որ՝ մենք ուզում ենք ձեզ թեւ ու թիկունք լինել։ Հայաստանը դե յուրե, բոլոր փաստաթղթերով համարվում է Գերմանիային թշնամի պետություն, բայց այս մարդիկ թշնամական վերաբերմունք չունեն Հայաստանի նկատմամբ։ Էլ ի՞նչ անեն այդ մարդիկ, իրենց պատեպատ են տալիս՝ հասկացնելով, որ եկեք աշխատենք, մի խուսափեք մեզանից։ Բայց Հայաստանի իշխանությունները չեն գնում այդ քայլին, կամ Ռուսաստանը չի թողնում իրենց, կամ միջազգային աշխատանքի փորձ չունեն, կամ գաղափարապես թույլ են։

Ես պատասխանատվությամբ ասում եմ, որ եվրոպական դռները բաց են Հայաստանի համար։ Հայաստանը պետք է ուղղակի գա, թակի ու մտնի ներս։ Նույնիսկ առանց թակելու կարող են մտնել ներս, բայց պետք է գան։ Այդ նույն բանն անում են վրացիներն ու ուկրաինացիները, մերձբալթյան երկրները։ Եթե իրենք Հայաստանից չեն կարողանում այդ աշխատանքն անել, սփյուռքյան համայնքներում դա կարող են անել, տարբերակները կան։ Եթե հայրենիքում վատ վիճակ է, Սփյուռքը ցանկանում է օգնել։

Ցեղասպանության և տեղահանության ենթարկված Արցախի բռնի տեղահանված բնակիչների արտագաղթի խնդիրը աղետալի չափեր է ստանում։ Արցախի օմբուդսմեն Գեղամ Ստեփանյանի խոսքով, Արցախից Հայաստան զանգվածային արտագաղթից հետո արցախյան գրանցում ունեցող 11 հազար մարդ արդն լքել է երկիրը։ Հավելենք, որ 2020 թվականից հետո արտագաղթել է եւս 6 հազարը։ Այսինքն՝ ընդհանուր առմամբ երեք տարվա ընթացքում Արցախից փախստականների մոտ 10%-ը լքել է Հայաստանը։

Եթե ​​հաշվի առնենք, որ արցախցիների մոտ 10%-ը Երևանում և Հայաստանի այլ քաղաքներում բնակարաններ է ձեռք բերել դեռևս Արցախը վերջնականապես լքելուց առաջ, ապա ստացվում է հետևյալ պատկերը՝ բռնի տեղահանված արցախցիների 80%-ն այսօր կախված է Հայաստանի իշխանությունների քմահաճույքից, որը չունի փախստականների կարգավիճակում հայտնված մարդկանց իրավական, բնակարանային, սոցիալական խնդիրների լուծման հստակ ռազմավարություն։

Ի սկզբանե, դեռ 2020-21 թվականներին և ընդհուպ մինչև արցախցիների զանգվածային արտագաղթը, Հադրութի, Քարվաճառի և Քաշաթաղի մի շարք հասարակական կազմակերպություններ բարձրացնում էին քաղաքացիության հարցը։ Այն, որ արցախցիները ունեն ՀՀ անձնագիր, բայց չունեն ՀՀ քաղաքացիություն, այն ժամանակ էլ աբսուրդ էր, որը պիտի հետագայում գլխացավանք դառնար փախստականների համար։

Այսօր այս խնդրին ավելանում են նոր կազուսներ։ Ինչպես գիտեք, Հայաստանում միջազգայնորեն որպես փախստական ​​ճանաչված անձանց առաջարկվում է ստանալ կամ ՀՀ քաղաքացիություն կամ փախստականների կարգավիճակ, ովքեր հայտնվել են ՀՀ ժամանակավոր պաշտպանության ներքո։

Արցախցիներից շատ քչերը (մոտ 2%) ստացել են ՀՀ քաղաքացիություն, որպեսզի կարողանան ծառայել բանակում, աշխատել պետական ​​կառույցներում կամ կարողանան վարձակալել կամ գնել հող, ինչպես պահանջում է ՀՀ օրենսդրությունը:

Բայց, ինչպես պարզվեց, սա նույնպես այնքան էլ պարզ չէ։ Տեսականորեն ՀՀ քաղաքացիություն ստացած անձը  ID ստանալու իրավունք ունի, որն անհրաժեշտ է նաև որոշակի գործողություններ կատարելիս։ Սակայն այս մարդկանց մերժում են ID տրամադրել։ Պատճառը, ինչպես միշտ, չի նշվում։

Էլ ավելի մեծ խնդիրներ են առաջացել արցախցիների աշխատանքային փորձը և անցյալը հավաստող փաստաթղթերի հետ կապված։ Ինչպես պարզվեց, արցախցիների անցյալն անհետացել է տվյալների բազայից, որը տրամադրում է միայն անունը, ազգանունը և լուսանկարը։ 40 և ավելի տարվա աշխատանքային ստաժ ունեցող անձանց, ովքեր դիմում են կենսաթոշակ ստանալու համար 62 տարեկանում (օրենքով նախատեսված), մերժվում են հետևյալ ձևակերպմամբ. ձեր թոշակը հաշվարկելու հիմունքները բացակայում են։

Եվս մեկ կազուս՝ կապված 070 ծածկագրով անձնագրերի հետ։ Զվարթնոց օդանավակայանից Շենգենյան գոտի մեկնելիս հայկական ծառայությունները լրացուցիչ պահանջում են փախստականի կարգավիճակը հավաստող փաստաթուղթ։ Սակայն եվրոպական երկրներից մեկնելիս նման խնդիր չի առաջանում՝ 070 ծածկագրով հայկական անձնագիրն ընկալվում է որպես ՀՀ քաղաքացու օրինական փաստաթուղթ։ Փաստորեն, 070 ծածկագրով անձնագրերի խնդիր գոյություն ունի միայն Հայաստանի և Ռուսաստանի իշխանությունների համար, քաղաքակիրթ աշխարհում մենք ճանաչված ենք որպես ՀՀ օրինական քաղաքացիներ։

Ասվածից բխում են հետևյալ հարցերը. եթե ​​Հայաստանի իշխանություններն արցախցիներին ստիպեն բնակարանային խնդրի լուծման պայման ընդունել ՀՀ քաղաքացիությունը, կարո՞ղ են այն ընդունելուց հետո հայտարարել, որ իրենք պարտավոր չեն որևէ խնդիր լուծել, և այդ մարդիկ պետք է իրենց բոլոր հարցերը լուծեն նույն կերպ, ինչպես ՀՀ մյուս քաղաքացիները։

Ինչո՞ւ է հայկական ուժային «վերնախավը» ստիպում Արցախի ժողովրդին իր խնդիրների լուծումը փնտրել այլ պետություններում։ Ո՞ւմ հանցավոր առաքելությունն է նա իրականացնում։ Իսկապես, եթե փախստականների նկատմամբ նման քաղաքականությունը շարունակվի, ստիպված կլինենք դիմել միջազգային մեխանիզմների՝ մեր կենսական խնդիրները լուծելու համար։ Արդյո՞ք Հայաստանը հաշվարկել է իր պետականության համար ռիսկերը, որն այդքան եռանդով ցանկանում է վերացնել ռուս-թուրքական-ադրբեջանական եռյակը։

Մարգարիտա Քարամյան