Նայում եմ հեռախոսիս պատկերասրահը: Լուսանկարներ՝ արված Ստեփանակերտում ուղիղ մեկ տարի առաջ՝ 2023 թվականի սեպտեմբերին։ Չափից շատ իրադարձություն մեկ ամսվա ընթացքում:
Սեպտեմբեր. սկսվում է տոտալ շրջափակման 10-րդ ամիսը։ Չկա սննդամթերք, վառելիք, դեղորայք կամ հիգիենայի միջոցներ։ Մարդկանց վիճակը ծանր է, արդեն կան սովից առաջին զոհեր, աճում է վիժումների թիվը, հիվանդանոցները լեփ-լեցուն են հիվանդներով։ Գույնզգույն սննդի տալոնները այդպես էլ պետք չեկան, քանի որ երկար ամիսներ սնունդ չկար: Տրանսպորտը չի աշխատում, պլանային հոսանքազրկումներ։ Վաղուց մոռացել ենք, թե ինչ տեսք ու հոտ ունի գազը։ Մեկ անձի համար 200 գրամ սեւ հացի երկար, ժամերով հերթեր։
Հակարի գետի կամրջով անցնելն այլևս անվտանգ չէ նույնիսկ ԿԽՄԿ-ի հետ։ Ադրբեջանցիներն արգելեցին մարդասիրական ապրանքների ներմուծումը և սկսեցին խուզարկել և առևանգել խաղաղ բնակիչներին։ Սրան չհակառակվեցին ռուս խաղաղապահները։ Խոսվում էր, որ ադրբեջանցիները նույնիսկ ռուսական ուղղաթիռներով թռիչքներ են սահմանափակել, իսկ վայրէջքի ժամանակ խուզարկում էին պարունակությունը։ Բայց այս ամենը, իհարկե, հեքիաթներ էին։
Սեպտեմբերի 1-ին Ստեփանակերտի փողոցներում «տաչկաներ» են նկատվում, ինչպես 90-ականների առաջին շրջափակման ժամանակ։ Իսկ տրանսպորտի փոխարեն ձիեր են։ Ծնողները զուսպ պատրաստում են իրենց երեխաներին նոր ուսումնական տարվա համար։
Սեպտեմբերի 2-ը՝ Հանրապետության հռչակման օրը, նշվեց առավել քան համեստ, բայց հայրենասիրական։ Ննջեցյալների հիշատակին մատուցվող պատարագը և զոհված հերոսների շիրիմներին ծաղիկներ ու ծաղկեպսակներ դնելու պարտադիր արարողությունը մնում է անփոփոխ։ Ստեփանակերտի և այլ բնակավայրերի բնակիչներն այցելում են Եղբայրական գերեզմաններ։
Քաղաքական իրավիճակը հանրապետությունում թեժանում է, ինչը հանգեցնում է գործող նախագահի հրաժարականին։ Խորհրդարանն ընտրում է նորին. Խորհրդարանի շենքի դիմաց մեծ թվով ոստիկաններ և ԱԱԾ աշխատակիցներ, որոնք վախենում են խորհրդարանական ընդդիմության կողմից արմատական գործողություններից։ Նոր նախագահը հեռանում է՝ շրջապատված մեծ թվով թիկնապահներով։
Հասարակությունը բաժանված է մի քանի ճամբարների. նրանք, ովքեր հասկանում են, թե ինչ է կատարվում, բայց նրանց չեն լսում, իսկ նրանք, ովքեր ոչինչ չեն հասկանում, բայց պատրաստ են «կոկորդ կրծել» իրենց պատրոնների համար՝ նյութական օգուտը վերադարձնելու ակնկալիքով։ Նրանք, ովքեր հավատում են, որ «վտանգավոր է ԿԳԲ-ի դեմ դուրս գալը» և հավատում են ռուսների ամենազորությանը։ Դե, նաեւ նրանք, ովքեր պարզապես մարտական դիրքերում իրենց պարտքն են կատարում և տարակուսած են Ստեփանակերտում կատարվող իրադարձություններից։
Մարդիկ փորձում են շարունակել ապրել։ Վառարաններ են հայթայթում, պատրաստվում են դժվարին ձմռանը առանց գազի և էլեկտրականության։ Նրանք նվազագույնի են օգտագործում սննդի պաշարները՝ հասկանալով երկար շրջափակման հավանականությունը։
Սեպտեմբերի 19-ի պատերազմը և Արցախի գրավման սկիզբը. բնակավայրերի շարունակական գնդակոծում, դաժան մարտեր առաջնագծում։ Ռուս խաղաղապահների առկայությունը չի նպաստում հայերի շահերին։ Բացի այդ, նրանք սիստեմատիկ կերպով արցախցիներին շրջաններից տեղափոխում են կենտրոն, իսկ ադրբեջանցիների հետ միասին ցրում ԼՂՀ բանակը՝ ստիպելով Ղարաբաղի ղեկավարությանը հայտարարել Արցախի գոյության ավարտի մասին։ Հետագայում թե՛ ռուսները, թե՛ Ղարաբաղի իշխանությունները կասեն, որ իրենց բոլոր գործողություններն ուղղված են եղել խաղաղ բնակչությանը փրկելուն։ Արցախի էթնիկ զտում է տեղի ունենում։
2023 թվականի սեպտեմբերին Արցախում Ադրբեջանի կողմից սանձազերծված ռազմական գործողությունների արդյունքում զոհվել է 214 զինվորական և 21 քաղաքացիական անձ, այդ թվում՝ երեխաներ, 14 մարդ անհետ կորել է։ Բենզինի պահեստում տեղի ունեցած պայթյունի հետեւանքով զոհվել է 238 մարդ, իսկ 22-ի ճակատագիրն անհայտ է։ Բռնագաղթի ժամանակ «կյանքի ճանապարհին», չդիմանալով սովին, ցրտին և որակյալ օգնության բացակայությանը, Արցախի 64 խաղաղ բնակիչ է մահացել։
Հայաստանում մեկ տարի անց արցախցիները շարունակում են հավատալ, որ վերադառնալու են հայրենիք։ Դրա համար, նրանց կարծիքով, անհրաժեշտ են տարբեր պայմաններ ու գործողություններ։ Սկսած ազգի համախմբումից մինչև դիվանագետների և քաղաքական գործիչների պատշաճ աշխատանք: Արցախցիները չեն ցանկանում ասել, որ 2023 թվականի սեպտեմբերն իրենց վերջինն էր Արցախում։
Ալվարդ Գրիգորյան
Լուսանկարը՝ Ալվարդ Գրիգորյանի և համացանցի բաց աղբյուրներից
