Արցախի Ազգային ժողովի անդամները հանդիպել են Արցախի ժողովրդի հիմնարար իրավունքների պաշտպանության կոմիտեի անդամների հետ։ Հանդիպման ժամանակ տեղեկատվություն է տրամադրվել ԱՄՆ-ի, Բելգիայի, Գերմանիայի և Շվեյցարիայի օրենսդիր և գործադիր մարմինների հետ կայացած բանակցությունների արդյունքների մասին։ Նշվել է, որ բոլոր հանդիպումների առանցքային թեման եղել է արցախցիների վերադարձը, Բաքվի բանտերից գերիների ազատումը և մշակութային ժառանգության պահպանումը Արցախում։

Վարդան Օսկանյանը ներկա չի եղել հանդիպմանը, չնայած այդ մարմինը հիմնականում հայտնի է որպես Օսկանյանի կոմիտե։ Օսկանյանի բացակայությունը տեխնիկական խնդի՞ր էր, թե՞ կոմիտեի նպատակներն ու ձևաչափը կտրուկ վերանայվում են։

Կոմիտեի ստեղծումից և Արցախի խորհրդարանի կողմից մանդատ ստանալուց հետո առաջացել են մի շարք հարցեր, որոնք առայսօր մնում են անպատասխան։

Գլխավոր հարցն այն է, թե ինչո՞ւ են որպես հանձնախմբի հիմնական հարցեր ընտրվել Արցախում էթնիկ զտումների ճանաչումը և արցախցիների վերադարձի իրավունքը, որոնք որևէ իրավական հետևանքներ չեն ենթադրում (գերիների վերադարձը և մշակութային ժառանգության պաշտպանությունը հարցեր չեն առաջացնում)։

Միջազգային փաստաթղթերը, այդ թվում՝ Միջազգային դատարանի որոշումը, հստակ նշում են, որ տեղի է ունեցել էթնիկ զտում, և որ արցախցիները իրավունք ունեն վերադառնալու։ Հայտնի է նաև, որ վերադառնալու իրավունքի իրականացման միջազգային մեխանիզմ գոյություն չունի։ Այդ դեպքում ինչո՞ւ է Հանձնախումբը կենտրոնանում այդ հարցի վրա։

Գործնական առումով սա ոչնչի չի հանգեցրել, քանի որ արցախցիների վերադարձը կախված է քաղաքական խնդիրներից, որոնցից կոմիտեն փորձում է խուսափել։ Պարզվում է, որ կոմիտեի և հայկական լոբբիի մանրակրկիտ աշխատանքը, որը արժանի է ամենայն հարգանքի, ապարդյուն է, քանի որ քաղաքական նպատակներ չի դրվում։ Ավելին՝ արցախցիների իրավունքների մասին միջազգային աշխատանքը հանգեցվում է ապաքաղաքական գործունեության։

Ըստ Արցախի հանրային հեռուստատեսության՝ վերջերս կայացած հանդիպման ժամանակ կոմիտեի անդամ Մարիո Նալպանտյանը նշել է, որ կոմիտեի, ինչպես նաև հայ համայնքի աշխատանքի արդյունքում ԱՄՆ կառավարության տարբեր ճյուղեր վերջապես արտահայտել են իրենց դիրքորոշումը արցախյան հարցի վերաբերյալ։ «Մենք դեռևս որևէ գործնական հետևանք չենք տեսել, բայց ընդհանուր առմամբ, այս դիրքորոշումները կարելի է դրական գնահատել», – ասել է նա։

Ինչպես նշել է կոմիտեի անդամ Գասպար Կարամպետյանը, Բելգիայի նոր դաշնային կառավարությունը վերջերս իր ծրագրում ներառել է արցախցիների վերադարձի հարցը՝ կոչ անելով Ադրբեջանին ապահովել դա։ Աշխարհում չկա որևէ կառավարություն, որի ծրագրում ներառված լինի նման հարց, և պետք է ասեմ, որ դրան հասնելու համար մեծ աշխատանք է կատարվել, ասաց Կարամպետյանը։

Հանձնաժողովի անդամները նաև նշեցին Շվեյցարիայի խորհրդարանի երկու պալատների կողմից ընդունված բանաձևերի կարևորությունը, որոնք կոչ են անում Շվեյցարիայի կառավարությանը մեկ տարվա ընթացքում նախաձեռնել միջազգային ֆորում՝ ղարաբաղյան հակամարտության խաղաղ կարգավորման համար։

Ինչպես նշեց Արցախի խորհրդարանի խոսնակ Աշոտ Դանիելյանը, մեկ տարվա ժամկետը լրանում է մարտ ամսին, և մենք պետք է իմանանք, թե ինչ անել հաջորդըիվ Բանաձևերում կա կետ, որը պահանջում է, որ ֆորումը անցկացվի Լեռնային Ղարաբաղի և Ադրբեջանի ներկայացուցիչների մասնակցությամբ։ Աշոտ Դանիելյանը նշեց, որ Հայաստանի մասին ընդհանրապես չի հիշատակվում։

Ինչպես նշվեց, հանձնաժողովն իր աշխատանքում բախվում է բազմաթիվ խոչընդոտների, այդ թվում՝ Հայաստանի կառավարության կողմից՝ դեսպանատների հետ համագործակցությունը խոչընդոտելով։

Արցախի խորհրդարանի կողմից ստեղծված հանձնաժողովը ակնկալում է նաև աջակցություն Արցախի իշխանություններից և պատրաստ է շարունակել համատեղ գործունեությունը։

Կշարունակվի՞ արդյոք կոմիտեի աշխատանքը՝ հաշվի առնելով ՀՀ կառավարության հայտարարությունները, որ արցախցիների վերադարձը անիրատեսական է։ Եվ ինչպե՞ս կընթանա այս աշխատանքը, եթե Գարեգին կաթողիկոսի Շվեյցարիայում արած հայտարարությունները Արցախում թողնված ժառանգության մասին դիտարկվել են որպես «խաղաղության դեմ» սադրանք, և կաթողիկոսին հետապնդում են։ Ավելին, ի՞նչ կլինի, եթե «խաղաղություն հաստատելու» գործընթացում ՀՀ կառավարությունը հետ վերցնի իր պահանջները միջազգային դատարաններից՝ դրանով իսկ չեղյալ համարելով արցախցիների իրավունքները։

Ո՛չ կոմիտեն, ո՛չ էլ Արցախի խորհրդարանը չեն պնդում 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ին ընդունված Արցախի  և Հայաստանի վերամիավորման մասին բանաձևի իրականացումը, չնայած հենց դա կարող է դառնալ արցախցիների բոլոր խնդիրների լուծումների աղբյուր։

Արցախից բռնի տեղահանված 3202 ընտանիք կամ 12 826 անձ բնակարանային ապահովման պետական ծրագրի շրջանակներում արդեն ստացել են հավաստագիր։ Նրանցից 1198 ընտանիք արդեն իրացրել են այդ հավաստագրերը եւ բնակվում են իրենց սեփական տներում։ Այս մասին Ազգային ժողովում 2026 թվականի բյուջեի նախագծի քննարկման ժամանակ աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարար Արսեն Թորոսյանը։

Նա նշեց, որ արցախցիների բնակապահովման ծրագրի ընդհանուր չափը գնահատվում է մոտ 800 մլրդ դրամ։ Թորոսյանն ասաց, որ ամենօրյա ռեժիմով աշխատում են արցախցիների հետ եւ փորձում  լուծել այն խնդիրները, որոնք ծագում են ծրագրին դիմելու ընթացքում։

«Մենք նաեւ ամենօրյա ռեժիմով մոնիտորինգի ենք ենթարկում եւ վերլուծում ենք, թե ինչպես կարող ենք ծրագիրն առավել բարելավել։ Օրինակ՝ հենց այսօր կառավարության նիստում որոշ փոփոխություններ ենք արել ծրագրում։ Սա կարեւոր է այն համատեքստում, որ հաճախ մեզ մեղադրում են, որ մենք չենք լսում մեր հայրենակիցների կողմից բարձրացված խնդիրները, ինչը հակառակն է ամբողջությամբ։ Այն, ինչ ես հիմա կարդում եմ, հենց իրենց հետ քննարկումների ու հանդիպումների ժամանակ բարձրացված խնդիրների լուծում է։

Փոփոխություններից մեկն այն է, որ ծրագրի շահառու միավորի կազմում պարտադիր լինելու պայմանը չի տարածվի ընտանիքի այն անդամների վրա, ովքեր դատարանի վճռի հիման վրա ճանաչված են անհայտ բացակայող։ Սա հնարավորություն կտա ծրագրի հիմնական պայմաններին բավարարող ընտանիքի մյուս անդամներին օգտվել ծրագրից։

Մյուս փոփոխությունը՝ շահառու ընտանիքների այն անդամները, ովքեր 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ի դրությամբ եղել են անչափահաս, սակայն դիմում-հայտարարությունը լրացնելու ժամանակ լրացել է նրանց 18 տարին, ցանկության դեպքում, հնարավորություն կունենան ստանալ հավաստագիր որպես առանձին ընտանիք։ Տվյալ դեպքում ընտանիքի միավորի կազմում պարտադիր լինելու պայմանը չի տարածվի այդ անձի վրա։

Միջգերատեսչական հանձնաժողովին դիմած ընտանիքների կողմից ներկայացվող փաստաթղթերի նվազագույն քանակը կսահմանվի 1՝ ներկայում սահմանված 2-ի փոխարեն, եթե խոսքը վերաբերվում է 2022 թվականի դեկտեմբերի 12-ից հետո մինչև տեղահանումն ընկած ժամանակահատվածին»,- ասաց Թորոսյանը։

Արսեն Թորոսյանը նշեց, որ արցախցիների բնակապահովման սերտիֆիկատների իրացումները կապված են զբաղվածության հետ, այն համայնքներում, որտեղ զբաղվածությունը հնարավոր է եւ միջին աշխատավարձը բարձր է, կան բարձր իրացումներ։ Դրանք հիմնականում երեւանամերձ մարզերն ու Երեւանն են։

«Եվ այս առումով մենք փորձելու ենք դեռեւս ձեռք չտալով այդ գումարներին՝ զբաղվածությունը խթանող ծրագրեր անել, որոնք կկապվեն բնակապահովման ծրագրի հետ»,- հավելեց նա։

Ազգային ժողով մշտական հանձնաժողովների նիստերում այս օրերին քննարկվում է 2026 թվականի բյուջեի նախագիծը, որով նախատեսվում է Արցախից բռնի տեղահանված անձանց կեցության, այդ թվում՝ բնակարանային ապահովման եւ այլ ծախսերը հոգալու համար սոցիալական աջակցության ծրագիրը շարունակել՝ 55 մլրդ դրամ ֆինանսավորման շրջանակներում։

Բյուջեի նախագծում նշվում է, որ «2026 թվականի պետական բյուջեի առանցքում նաեւ Ղարաբաղից բռնի տեղահանված մեր հայրենակիցների բարեկեցության ապահովմանն ուղղված քայլերն են: Բյուջեն ապահովում է, որ Ղարաբաղից բռնի տեղահանված մեր հայրենակիցները շարունակեն ստանալ պետության լիարժեք աջակցությունն ինտեգրման և բնակարանային ապահովման հարցում։ Կշարունակվի Ղարաբաղից ՀՀ բռնի տեղահանված անձանց կեցության, այդ թվում բնակարանային ապահովման և այլ ծախսերը հոգալու համար սոցիալական աջակցության ծրագիրը»։

Արցախից բռնի տեղահանված բնակչության համար 2026թ․ նախատեսվել են տարբեր օժանդակության ծրագրեր, այդ թվում․

Կրթության ոլորտի գծով՝ 1,228.1 մլն դրամի չափով, որից՝ 1,025.3 մլն դրամը՝ ՀՀ-ում կրթություն ստացող ուսանողների ուսման վարձի փոխհատուցման նպատակով, 202.8 մլն դրամը՝ ուսուցիչների օժանդակության ծրագրի գծով:

Աշխատանքի և սոցիալական պաշտպանության ոլորտի գծով՝ 62,686.6 մլն դրամի չափով, այդ թվում.

Արցախից բռնի տեղահանվածներին կեցության ծախսերի գծով՝ 55,000․0 մլն դրամ։

Արցախի  առանձին շրջաններից բռնի տեղահանված ընտանիքների համար բնակարանային մատչելիության ապահովման պետական աջակցության տրամադրման գծով ՝ 7,686.6 մլն դրամ։

Նշվում է, որ Արցախից բռնի տեղահանվածները ընդգրկված են նաեւ «Կենսաթոշակային ապահովություն», «Ժողովրդագրական վիճակի բարելավում», «Սոցիալական աջակցություն անաշխատունակության դեպքում», «Անապահով սոցիալական խմբերին աջակցություն», «Զբաղվածության» ծրագրերում եւ սոցիալական ոլորտի մի շարք այլ միջոցառումներում:

Միաժամանակ կառավարությունը բյուջեի նախագծում «Լրացուցիչ ֆինանսավորման պահանջ առաջացնող այլ ներքին ռիսկեր» բաժնում նշում է, որ «նման ռիսկերի շարքում են Ղարաբաղից բռնի տեղահանված անձանց՝ ՀՀ տնտեսությանը ինտեգրման դանդաղումը եւ աջակցության ծրագրերի երկարաձգումը, տարածաշրջանային անվտանգային միջավայրի վատթարացման պայմաններում անվտանգությանն ու պաշտպանությանն ուղղվող միջոցների ծավալի աճի լրացուցիչ կարիքի առաջացումը, արտահանելի հատվածի համար տնտեսական աջակցության լրացուցիչ ծրագրերի իրականացումը եւ այլ հնարավոր ծախսային ճնշումները։»։