Մի անգամ Մելիք Շահնազարը հարցնում է Պուղուն, թե մարդու տունը ինչի՞ց է քանդվում: –Ներսի թշնամուց,- պատասխանում է Պըլը Պուղին

Պըլը Պուղին, կամ Պել (խենթ, ծուռ) Պողոսը Արցախի այն եզակի կերպարներից է, որ արդեն երրորդ դար ապրում է յուրաքանչյուր արցախցու ընտանիքում իր զվարճախոսություններով և բարոյախրատական առակներով։ Թե՛ ուրախ և թե՛ տխուր առիթներին, Պուղին միշտ «օգնության է հասնում» իր խրատներով։

Պըլը Պուղին ծնվել է 1731 թվականին Վարանդայի Շոշ գյուղում, ապրել Ավետարանոցում։ Նրա զվարճախոսությունների ու սրամտությունների համբավը հասել էր նաև Վարանդայի Մելիք Շահնազարին ու փաստորեն սրամիտ զվարճախոսելու բացառիկ շնորհը բացել է Պուղու ճանապարհը դեպի մելիքական պալատ։ Ռամիկ Պողոսը Մելիքի մոտ ծառայելով, նրա ծառան չդարձավ, մի բացառիկ երևույթ, որ դժվար է հանդիպել մեր ժամանակներում։

Պըլը Պուղին հորինել է զվարճալի զրույցներ ու առակներ, որոնք, ժողովրդի մեջ տարածվելով, երբեմն վերափոխվել ու լրացվել են և նրա անունով բանավոր հասել մինչև մեր օրերը։ Նրա զվարճախոսությունների առանցքային կերպարը հիմնականում Մելիք Շահնազարն է։ Մելիքների ապարանքում Պըլը Պուղին եղել է ավելին, քան սովորական պալատական ծաղրածուն, նա ավելի շատ զվարճախոս – խորհրդատու էր և միշտ ներվում էր Մելիքի կողմից, եթե անգամ խստագույնս քննադատում էր նրան։

Պըլըպուղի, մեր մելիքությունում ինչքան հիմար մարդ կա՝ ցուցակը գրի, բեր

Ասում ա՝ աչքիս վրա

Մի քիչ հետո ցուցակը բերում ա՝ առաջինը մելիք Շահնազարի անունը գրած

_ Պըլըպուղի՛, շաշվել ես, էս ինչ ես գրել, բա ես հիմա՞ր եմ

_ Որ հիմար չլինես, պարսկաստանի շահին մի իշաբեռ ոսկի կտա՞ս

_ Դե դա վերադարձնելու ա

_ Որ վերադարձնի, քո անունը ջնջելու եմ, իրանը գրեմ։

Մելիք Շահնազար – Պըլը Պուղի հակամարտությունը կարմիր թելի պես ձգվում է զվարճապատումներում ու չնայած այդ հակամարտությանը, նրանք ժողովրդի հիշողության մեջ մնացին որպես անբաժան միասնություն։ Հատկապես հիացմունքի է արժանի ռամիկ Պողոսի տիրոջը երբեք չքծնելու  ու միշտ ճշմարտության արդարության կողմը լինելու երևույթը։

• «– Մելի՛ք, տու մինակ միլըքութիւնը պահպանելու եըրայ ըս մտծես: Հայոց Ազգը պահպանելու յըրայ իսկի մտծես չըս» (Պըլը-Պուղի 1883):

Պուղու երգիծական ժառանգությանն առաջինն անդրադարձել է բանահավաք Գալուստ Շերմազանյանն իր 1878 թվականին Թիֆլիսում լույս տեսած 198 էջանոց «Անեկդոտներ, զվարճալի զրույցներ, համառոտ դեպքեր և առակներ` մեծ մասամբ ազգային կյանքից առած» վերնագրով ժողովածուում, որտեղ ներկայացված են շուրջ 15 միավոր առակ – զվարճապատում։

Ահա թե ինչպես է ներկայացնում առակախոսին Գ․ Շերմազանյանը․ «Պըլը Պուղին սոցիալական կերպար է` իր պարզ կենցաղավարությամբ, նրա ողջ ունեցվածքը տեղավորվում է մի խուրջինում, գրաճանաչ չլինելու հանգամանքով, սակայն նրա զվարճապատումները իրենց մեջ առաքինության ու ժողովրդական շրջահայացության դասեր են պարունակում»:

Երկրորդ համապարփակ անդրադարձը կատարել է բանահավաք Մակար Բարխուդարյանը, ով 1883 թվականին հրատարակել է Պըլը-Պուղու զվարճախոսությունների ու առակների մի ամբողջական հատորյակ՝ իր մշակումներով։ Նա Ղարաբաղի ծերունիներից գրի է առել 189 զվարճախոսություն – առակ, որով և անչափ կարևորվում է ժողովածուն, որովհետև չի բացառվում, որ գրի է առել նաեւ ղարաբաղյան այն երկարակյաց ծերունիներից, ովքեր գուցե եւ հանդիպել են Պըլը-Պուղուն, կամ ում ծնողները անձնապես ճանաչել են  նրան ու զրույցները լսել են հեղինակից։ Հետագայում նոր գրառումներ են հրատարակել այլ բանահավաքներ Ս․ Իսրայելյանը, Մ․ Գրիգորյան-Սպանդարյանը, ազգագրագետ Ա․ Ղազիյանը, գրողներ Ս․ Խանզադյանը, Հ․ Բեգլարյանը և ուրիշներ։

Հայ մեծ գրող Սերո Խանզադյանն իր գրքում Պըլը-Պուղու մեջ տեսնում է հայկական Եզոպոսին․ «…Պըլը-Պուղին մնաց իմ հոգում, իմ էության մեջ, գահ դրեց իմ անձնաշխարհի ամենանվիրական տեղում։ Ես սկսեցի շատ հաճախ վերհիշել Պըլը-Պուղու առակները, զվարճաբանությունները, որ լսել էի գրեթե օրորոցից ու հիմա՝ այս պահին էլ լսում եմ։ Մի քանի անգամ գնացի նրա ծննդավայր Հայոց Ղարաբաղ աշխարհը, համբուրեցի մեր նախնիների այն հողը, որ մեզ, շատ թանկ բաների հետ, պարգեւել է նաեւ հայկական Եզոպոս՝ Պըլը-Պուղի»։

Պըլ Պուղին մահացել է 1810 թվականին` իր կտակի համաձայն թաղվել Շոշ և Մխիթարաշեն գյուղերի միջև ընկած քարայրում, որը հետագայում կոչվել է Պուղուն Կարան։ Այստեղ 1976 թվականին կանգնեցվել է Պուղու հուշաքարը, որը կանգուն էր մինչև 2023 թվականի Ադրբեջանի կողմից Արցախի բռնազավթումը։

-Պուղի աշխարհի ամենալավ շենը ո՞րն է։

Պուղին նայում է Մելիքի դեմքին եւ հասկանում, որ հարցը տրվել է միայն փառասիրական մղումով, ակնկալիքով, թե Պուղին քաղցր մի պատասխանով կշոյի Մելիքի լսողությունը՝ տալով Մելիքի ծնած շենի անունը, բայց Պուղին մնում է Պուղի։

-Մելիքն ապրած կենա,- ասում է առակախոսը,- աշխարհի ամենալավ շենն ամեն մարդու համար էն է, ուր ինքը ծնվել է։

-Պուղի, ավելի կոնկրետ չե՞ս կարող ասել,- խորամանկ ժպտում է Մելիքը։

-Կասեմ, ինչո՞ւ չեմ ասի,- կարճ կապում է Պուղին,- ամենալավ շենը աշխարհիս երեսին, Շոշն է։

-Ինչո՞ւ։

-Որովհետեւ ես ծնվել եմ այնտեղ։

-Իսկ եթե ես էլ ծնվեի Շոշո՞ւմ։

-Այդ դեպքում,- «կողքին չի ընկնում» Պուղին,- նախ քո ծնվելը կլիներ պատահական, երկրորդն էլ մեր շենը կկոչվեր ոչ թե Շոշ, այլ Մըննաշոշ» («Մըննաշոշ», դա Արցախի բարբառով նշանակում է՝ մատի թարախակալած վերք)։

Եթե մեր երկիրը զերծ լիներ Մըննաշոշերից։

Արմինե Հայրապետյան

Պըլը Պուղու մատիտով ուրվանկար, հեղինակ Հրաչյա Ռուխկյան

Ադրբեջանը՝ կրոնական ազատության խախտման առաջամարտիկ. պատասխանատվությունն անհրաժեշտ է | Արտակ Բեգլարյանի հոդվածը Newsweek-ում

Ամերիկյան հայտնի Newsweek հանդեսը հրապարակել է «Արցախ Միության» նախագահ Արտակ Բեգլարյանի հոդվածը, որն ամբողջությամբ ներկայացվում է ստորև:

«Ադրբեջանի լոբբիստները հաճախ մոլորեցնող կերպով գովաբանում են Ադրբեջանը որպես «կրոնական հանդուրժողականության փարոս»: Այդ խոսույթը պահանջում է շատ ավելի մանրակրկիտ քննություն, քանի որ իրականությունը փաստում է մեծապես տարբերվող եղելություն:

Վերջին տարիներին Ադրբեջանի բռնապետական ռեժիմը՝ Իլհամ Ալիևի գլխավորությամբ, ցեղասպանություն է իրականացրել Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախի) բնիկ հայերի նկատմամբ, ինչպես գնահատվել է միջազգային առաջատար փորձագետների, այդ թվում՝ Միջազգային քրեական դատարանի առաջին գլխավոր դատախազ Լուիս Մորենո Օկամպոյի և ՄԱԿ-ի ցեղասպանությունների կանխարգելման առաջին հատուկ խորհրդական Խուան Մենդեսի կողմից: Բացի բազմաթիվ հայկական ու քրիստոնեական հուշարձանների ավերածությունից, ադրբեջանական ցեղասպանական քաղաքականությունը հանգեցրել է մոտ 150,000 հայերի բռնի տեղահանմանը մեր հինավուրց հայրենիքից:

Ադրբեջան՝ մարդու իրավունքների դժոխք

Տարիներ շարունակ Freedom House-ը դասակարգել է Ադրբեջանը որպես «ոչ ազատ» երկիր, որն ունի քաղաքական իրավունքների և քաղաքացիական ազատությունների աշխարհի ամենավատ ցուցանիշներից մեկը՝ ինչպես ներքին խախտումների, այնպես էլ հայերի դեմ իրականացված հանցագործությունների պատճառով:

Ցեղասպանության առաջին փուլի՝ 2020թ.-ի ավարտից հետո ադրբեջանական իշխանությունները 2022թ.-ի դեկտեմբերին շրջափակման ենթարկեցին Արցախի քրիստոնյա հայերին: Ինչպես փաստում է Amnesty International-ը, շրջափակումը հանգեցրել է անհրաժեշտ մթերքների, դեղորայքի և վառելիքի խիստ պակասության՝ առաջացնելով ծանր հումանիտար ճգնաժամ:

Չնայած ՄԱԿ-ի Արդարադատության միջազգային դատարանի (ԱՄԴ)՝ 2023թ.-ի փետրվարի 22-ին և հուլիսի 6-ին ընդունված հրամաններին, որոնք պահանջում էին Ադրբեջանից վերացնելու շրջափակումը, Ալիևի ռեժիմը ոչ միայն շարունակեց շրջափակումը, այլև սեպտեմբերին սկսեց ագրեսիա, որը հանգեցրեց ամբողջ բնակչության բռնի տեղահանմանը: Հետագայում՝ 2023թ.-ի նոյեմբերի 17-ին ԱՄԴ-ը նոր հրաման ընդունեց, որը ճանաչեց բռնի տեղահանումը և պարտավորեցրեց Ադրբեջանին ապահովել Արցախի ժողովրդի անվտանգ վերադարձը, մշակութային և կրոնական ժառանգության պաշտպանությունը և մի շարք այլ քայլեր:

Բացի այդ, Ռասիզմի և անհանդուրժողականության դեմ եվրոպական հանձնաժողովը (ECRI) մտահոգություն է հայտնել Ադրբեջանում հայերի նկատմամբ ատելության խոսքի տարածման վերաբերյալ: ECRI-ի վերջին զեկույցն ընդգծել է ռասիզմի և անհանդուրժողականության հետ կապված ընթացիկ խնդիրները: ՄԱԿ-ի խոշտանգումների դեմ կոմիտեն (CAT) նույնպես ահազանգել է հայերի նկատմամբ ռազմական գործողությունների ընթացքում արտադատական սպանությունների, խոշտանգումների և վատ վերաբերմունքի մասին՝ ընդգծելով, որ այդ գործողությունները հաճախ կատարվում են էթնիկ ատելության հիման վրա:

Freedom House-ը բառացիորեն օրեր առաջ հրապարակել է զեկույց, որում ասվում է, որ «Ադրբեջանի փաստագրված գործողությունները համապատասխանում են էթնիկ զտման չափանիշներին, ինչպես դրանք հասկացվում են նախկին Հարավսլավիայի հակամարտության համատեքստում՝ արտադատական սպանությունների, խոշտանգումների, կամայական ձերբակալությունների և ազատազրկումների, սննդի և կենսապահովման դեղորայքի հասանելիության սահմանափակումների, հարկադրական վտարման, բնակչության բռնի տեղահանման և գույքի նպատակային ոչնչացման միջոցով»:

Քրիստոնյա հայերի կրոնական ազատությունը՝ Ադրբեջանի մարդու իրավունքների դժոխքի կրակներում

ԱՄՆ միջազգային կրոնական ազատության հանձնաժողովի (USCIRF) վերջին զեկույցը խորհուրդ է տվել պետքարտուղարությանը դասել Ադրբեջանը որպես «հատուկ մտահոգության երկիր»՝ Աֆղանստանի, Նիգերիայի, Հյուսիսային Կորեայի և այլ երկրների շարքում: USCIRF-ը փաստագրել է կրոնի կամ հավատքի հիման վրա ձերբակալված բանտարկյալների թվի զգալի աճ, իսկ իշխանությունները հաճախ մեղադրվում են ազատազրկված անձանց խոշտանգելու մեջ: Բացի այդ, USCIRF-ն ընդգծել է Լեռնային Ղարաբաղի մշակութային և կրոնական վայրերի ոչնչացումը, ներառյալ՝ հայկական մշակութային ժառանգության համակարգված վերացումը:

2020 թվականից ի վեր ագրեսիաների հետևանքով ավելի քան 6,000 հայկական մշակութային հուշարձաններ, այդ թվում՝ 4-րդ դարից ի վեր կառուցված ավելի քան 400 եկեղեցիներ, անցել են ադրբեջանական բռնազավթման տակ: Վանդալիզմի հարյուրավոր դեպքերի հետ մեկտեղ վերջին և ամենացավալի օրինակներից մեկը բռնազավթված Շուշիի Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ (Կանաչ ժամ) եկեղեցու ամբողջական ոչնչացումն էր, որտեղ ես պսակադրվել եմ 2017 թվականին: Վերջերս տեղի ունեցած մեկ այլ հանցագործություն էր Բերձորի Սուրբ Հարության եկեղեցու հիմնահատակ ոչնչացումը:

2021 թվականին BBC-ն հետաքննել և փաստագրել է Մեխակավանի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու ամբողջական ավիրումը: 2020 թվականի ագրեսիայի ընթացքում Շուշիի Ղազանչեցոց տաճարը երկու անգամ թիրախավորվել է ադրբեջանական ուժերի կողմից, որը փաստագրել է նաև Human Rights Watch-ը:

2021 թվականի դեկտեմբերի 7-ի հրամանով ԱՄԴ-ը պաշտոնապես հանձնարարեց, որ Ադրբեջանը «պետք է ձեռնարկի բոլոր անհրաժեշտ միջոցները՝ կանխելու և պատժելու հայկական մշակութային ժառանգությանը վնաս հասցնող և սրբապղծող գործողությունները, այդ թվում՝ եկեղեցիներ և այլ պաշտամունքի վայրեր, հուշարձաններ, տեսարժան վայրեր, գերեզմաններ և արտեֆակտներ»: Այդ վճռից հետո Եվրոպական խորհրդարանը կոչ արեց Ադրբեջանին ամբողջությամբ իրականացնել ԱՄԴ-ի հրամանը, մասնավորապես՝ «զերծ մնալ հայերեն լեզվի ճնշումից, հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացումից կամ այլ կերպ պատմական հայկական մշակութային ներկայության վերացմանը միտված գործողություններից կամ այնտեղ հայերի մուտքն ու օգտվելն արգելափակելուց» և ապահովել «հայկական մշակութային և կրոնական շենքերի ու վայրերի, արտեֆակտների կամ օբյեկտների վերականգնումը կամ վերադարձը»:

2023 թվականին մեր տներից բռնի տեղահանվելուց հետո մեզնից ոչ մեկին չի թույլատրվում վերադառնալ կամ այցելել մեր եկեղեցիները և գերեզմանները: Ավելին, մեծ ցավով և անհանգստությամբ մենք հաճախ հետևում ենք արբանյակային և ադրբեջանական լուսանկարներին, որոնք ցույց են տալիս մեր եկեղեցիների, գերեզմանների, տների և այլ ժառանգության ոչնչացումը մեր բռնազավթված հինավուրց երկրում:

Չնայած այս փաստագրված հանցագործություններին, ոչ մի միջազգային առաքելություն, այդ թվում՝ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն, մուտք չունի Լեռնային Ղարաբաղ: Այս հանցավոր սցենարի և ողբերգությունների հետևում մենք արձանագրում ենք միջազգային հանրության խորը անբարոյականությունը, երբ իմ ժողովրդի ցեղասպանությունից անմիջապես հետո որոշվեց ՄԱԿ-ի կլիմայի փոփոխության համաժողովը (COP 29) անցկացնել նավթով հարուստ, ավտորիտար և ցեղասպանական Ադրբեջանում 2024 թվականին:

Ամփոփելով՝ թեև որոշ կրոնական համայնքներ կարող են Ադրբեջանում զգալ հարաբերական և ցուցադրական ազատություն, հայ քրիստոնյաների նկատմամբ ցեղասպանության, մարդու իրավունքների և ազատությունների զանգվածային խախտումների, ինչպես նաև ներքին իրավախախտումների և բռնաճնշումների լայնածավալ ապացույցները ստեղծում են զորեղ հիմնավորումներ, թե ինչու Ադրբեջանը պետք է դասվի որպես «հատուկ մտահոգության երկիր» և պատասխանատվության ենթարկվի միջազգային հանրության կողմից: Հետևաբար, Պետքարտուղարությունը պետք է հետևի ոչ միայն Freedom House-ի խորհուրդին Միջազգային քրեական դատարան դիմելու վերաբերյալ, այլև USCIRF-ի հորդորին՝ կիրառելով պատժամիջոցներ Ադրբեջանի բռնապետական և ցեղասպանական ռեժիմի դեմ, որը ոչ թե «փարոս» է, այլ՝ մարդու իրավունքների դժոխք»:

Արտակ Բեգլարյանը «Արցախ Միություն» հասարակական կազմակերպության ղեկավարն է և Արցախի Հանրապետության մարդու իրավունքների նախկին պաշտպանը: Նա Թաֆթս համալսարանի Ֆլեթչերի իրավունքի և դիվանագիտության դպրոցի և Լոնդոնի համալսարանական քոլեջի շրջանավարտ է: Նա նաև Ադրբեջանի կողմից 2023 թվականին բռնի կերպով տեղահանվել է իր հայրենի Արցախից և ապաստան է գտել Հայաստանում: