Հայաստանում քաղաքագետներն ու վերլուծաբաններն ավելի ու ավելի հաճախ են խոսում այն մասին, որ Ադրբեջանը մինչև նոյեմբեր, այսինքն՝ մինչև Բաքվում COP-29 համաժողովի անցկացումը, չի սրի իրավիճակը և ռազմական գործողություններ չի սկսի, քանի որ պետք է «ժողովրդավարի դեմքը պահի» բազմաթիվ հյուրերի առջև։

Ի՞նչ է COP համաժողովը (Կլիմայի համաժողով):

Սա կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ ՄԱԿ-ի ամենամյա համաժողովն է։ COP-ը միակ միջազգային հարթակն է կլիմայի փոփոխության գլոբալ խնդրի կենտրոնացված գլոբալ քննարկման համար: Համաժողովը հյուրընկալում է կոնվենցիային մասնակցող երկրների պաշտոնական հանդիպումները՝ գնահատելու առաջընթացը կլիմայի գլոբալ փոփոխության հետևանքների դեմ պայքարում:

Ինչպես գիտեք, մթնոլորտում ջերմոցային գազերի կոնցենտրացիան տագնապալի է՝ արդեն ռեկորդային մակարդակներ են գրանցվել։ Իր հերթին, ջերմոցային գազերը ձևավորվում են մեծ քանակությամբ ածխածնային գազերի արտադրության արդյունքում, որի զգալի մասը բաժին է ընկնում նավթ և գազ արտահանող երկրներին, որոնք հիմնական վտանգ են ներկայացնում կլիմայի կայունության համար։

COP ամենամյա համաժողովների մեկ այլ կարևոր թեմա է խմելու ջրի սակավության խնդիրը, դրա մաքրության և ջրային ռեսուրսների կայունության հարցերը, որոնք հատկապես սուր են զարգացող երկրներում:

Մենք բազմիցս ասել ենք, որ ադրբեջանն այն երկրներից է, որտեղ գյուղատնտեսական աշխատանքների համար հողերի պակաս կա։ Պատճառը նավթի հանքերն են, որոնց առկայությունը ստեղծում է աղի հողեր և աղտոտում նավթի հսկայական տարածքներ։ Ադրբեջանը բազմիցս բարձրացրել է խմելու ջրի և ոռոգման ջրի սակավության հարցեր։

Ահա այս խնդիրներն են, որոնք երկար տարիներ հիմնականում փորձել է լուծել Ալիևի կլանի ահաբեկչական ռեժիմը՝ «տարածքային ամբողջականությունը վերականգնելու» և համաշխարհային հանրությանը մոլորեցնելու քողի տակ։

2015 թվականից ի վեր այս ֆաշիստական ​​երկիրը օգտագործում է համաշխարհային հարթակներ, մասնավորապես ԵԽԽՎ-ն՝ առաջ մղելու իր հեռահար էքսպանսիոնիստական ​​նպատակները։ Ինչպես հայտնի է, 2016թ. փետրվարին ԵԽԽՎ նստաշրջանում Ադրբեջանը ներկայացրել և ընդունել է տվել մի բանաձև, ըստ որի, իբր, ԼՂՀ-Արցախի իշխանությունները բնապահպանական դիվերսիա են իրականացնում՝ թույլ չտալով Սարսանգի ջրամբարից այն կողմ գտնվող ադրբեջանցի բնակիչներին օգտվել ջրից ոռոգման համար, ինչը հանգեցրեց գյուղատնտեսական հողերը ջրելու անհնարինությանը։

Սա, ինչպես հայտնի է, պատճառ է դարձել 2016 թվականին տեղի ունեցած ագրեսիայի, որի արդյունքում անեքսիայի են ենթարկվել հյուսիսում՝ Թալիշ և Մատագիս գյուղերի և Արցախի հարավում՝ Արաքս գետի հովտում գտնվող տարածքները։

2020 թվականի պատերազմի արդյունքում ադրբեջանին հաջողվեց օկուպացնել Հադրութի, Շուշիի, Քարվաճառի և Քաշաթաղի ողջ շրջանները, որոնք հարուստ են ինչպես խոշոր գետերի, այնպես էլ արտեզյան ու ջրհորների ջրային ռեսուրսներով։ Այստեղ կան նաեւ հարուստ արոտավայրեր և վարելահողեր։

Բոլորին է հայտնի 2022 թվականի վերջին իրադարձությունները, երբ թուրքական ահաբեկչական «գորշ գայլերը» «էկոակտիվիստների» անվան տակ մի քանի ամիս Շուշիի մոտ փակեցին Արցախը Հայաստանին և արտաքին աշխարհին կապող միակ ճանապարհը։ Այս «գործողության» շարունակությունը Կաշենի և Դրմբոնի ոսկու հանքավայրերի փակման իբր «բնապահպանական» պահանջն էր։ Սակայն «ակցիան» ավարտվեց Արցախի ամբողջական շրջափակմամբ, որը տևեց 10 ամիս։ Իսկ հանքերը պարզապես փոխեցին սեփականատերերին։

Ընդհանուր առմամբ, Ալիևների կլանի քաղաքականությունն առանձնանում է իր հեռատեսությամբ և համաշխարհային գործընթացների, միջազգային իրավունքի ու օրենքների մանրազնին ուսումնասիրությամբ։

Ողջ համաշխարհային հանրությանը «մատի շուրջ ֆռռացնելու» թուրքական նուրբ քաղաքականությունը, որը սկիզբ է առնում Աթաթուրքի ժամանակներից, այսօր իր ամբողջ տգեղ կերպարանքով մարմնավորվում է Ալիևների կլանի կողմից։ Եթե ​​20-րդ դարի սկզբին ռուս-թուրքական տանդեմն օգտվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո ստեղծված քաոսից և իրականացրեց Հայոց ցեղասպանությունը` բաժանելով հայկական հողերը միմյանց միջև, ապա այսօր ռուս-թուրքական-ադրբեջանական եռյակը կիրառում է “տարածքային ամբողջականության» սկզբունքը, կլիմայի փոփոխության գլոբալ խնդիրները, աճող «կանաչ» էներգիան»՝ արդարացնելու և հիմնավորելու նոր տարածքային զավթումները, երկրների տարածքային ամբողջականության, հարևանների պետականության ոչնչացումը և այլն։

Օրինակները շատ են։

Դրանցից առաջինը՝ Ադրբեջանի նախագահ Ալիևը Արցախի օկուպացված տարածքները հայտարարեց որպես «կանաչ էներգիայի գոտի»։ Մինչև 2050 թվականը նախատեսվում է այդ տարածքները վերածել «զուտ զրոյական արտանետումների» տարածքների:

Այսինքն՝ Արցախը իր կուսական բնությամբ, նրա տարածքում արդյունաբերական ձեռնարկությունների և ածխաջրածինների հանքավայրերի բացակայությամբ եղել և մնում է էկոլոգիապես մաքուր տարածք՝ հարուստ անտառներով, որոնք արտադրում են մեծ քանակությամբ թթվածին, այլապես մաքուր օդ։ Բազմաթիվ բնական աղբյուրները ապահովում են բարձրորակ խմելու ջրի աղբյուր։ Առատ լեռնային գետերը ապահովում են ոռոգման ջուր, ինչպես նաև էկոլոգիապես մաքուր ձուկ։ Արցախի կուսական անտառները էկոլոգիապես մաքուր փայտանյութի և շինանյութի աղբյուր են։ Իսկ հանքային աղբյուրներն ու տաք գեյզերները կարող են բուժիչ ռեսուրսներ ծառայել առողջարանային պանսիոնատների համար։

Ահա թե ինչու էր ադրբեջանին պետք Արցախը, ահա թե ինչու Արցախը օկուպացվեց, իսկ նրա բնակչությունը տարագրվեց նոր ցեղասպանության և ֆիզիկական բնաջնջման վախի ներքո։ Ահա թե ինչու ադրբեջանն այնքան է գնահատում COP համաժողովը, որը ահաբեկիչներին անհրաժեշտ է համաշխարհային հանրության հերթական խաբեության համար։

Էլ որտե՞ղ կարող էր նավթով ներկված Ադրբեջանը՝ հազարավոր կիլոմետրանոց անապատներով ու աղի ճահիճներով, անցկացնել այս համաժողովը:

Բավական է նայել Ադրբեջանի քարտեզը՝ հասկանալու համար, որ 1988 թվականից սկսած հայերին վտարել են բոլոր այն տարածքներից, որտեղ կային արոտներ, վարելահողեր, գետեր։ Այս պետությանը պետական ​​մակարդակով  հայատյացությունը պետք է միայն մեկ նպատակով՝ գրավել բարենպաստ տարածքներ, հայաթափել այդ տարածքները, տիրանալ բնական ռեսուրսներին և հայկական հարմարավետ տներին ու ունեցվածքին։

Դրան հասնելու համար ֆաշիստական ​​ռեժիմը ոչինչ չի խնայում, բայց ամենակարևորը՝ օգտագործում է միջազգային կառույցների պոպուլիզմը, միջազգային կոնֆերանսների և գագաթնաժողովների ֆորմալ բնույթը, որոնք հաճախ ոչնչով են ավարտվում՝ միջազգային կորպորացիաների և պետությունների միջև տնտեսական տարաձայնությունների պատճառով:

Ըստ ամենայնի, սրանից չեն խորշում նաեւ գերտերությունները։ Եվ գուցե սա ձեռնտու է նրանց։ Նայելով, թե ինչպես է այսպես կոչված համաշխարհային հանրությունը, ինչպես արևմուտքում, այնպես էլ արևելքում, հյուսիսում և հարավում, աչք փակում Արցախում տեղի ունեցած ցեղասպանության և տեղահանության և ֆաշիստական ​​ադրբեջանի ամենաթողության վրա, աշխարհը սահում է վայրի միջնադար՝ գեղեցիկ բառերի քողի տակ։

Մարգարիտա Քարամյան

Կառավարության շենքի մոտ են հավաքվել 2023 թվականի սեպտեմբերին Արցախում վառելիքի պահեստի պայթյունի հետեւանքով անհետ կորածների հարազատները։ Ակցիայի մասնակիցներից մեկը լրագրողների հետ զրույցում ասաց, որ պայթյունի հետեւանքով անհետ կորած է համարվում 21 անձ։

«Մենք խնդրում ու պահանջում ենք իշխանություններից, որ որեւէ տեղեկություն տան մեր հարազատների մասին։ Դիմել ենք ՄԱԿ, ԵՄ, ՌԴ դեսպանատանը, Արցախի իշխանություններին, Կարմիր խաչին, եւ ոչ մի տեղից ինչ-որ դրական կամ բացասական պատասխան չունենք։ Կարծես թե ոչ ոք չի ուզում զբաղվել այդ հարցով, բոլորի համար միեւնույն է, որ կան անհետ կորածներ։ Հոկտեմբերի 7-ին ունենք գրանցված զանգ, զանգը եղել է Շուշիից, անհետ կորածներից Կարենը զանգել է իր ընկերուհուն, ընկերուհին այդ փաստը ներկայացրել է ԱԱԾ-ին, Կարմիր խաչին, բայց մինչ օրս այդ զանգի մասին որեւէ տեղեկություն չկա։ Մինչեւ հիմա Կարենի մայրիկի հեռախոսը գտնվում է ԱԱԾ-ում, բայց ոչ թե չեն կարողանում, այլ չեն ուզում այդ զանգը բացահայտել։ Մենք վստահ ենք, որ մեր տղաները ողջ են, գտնվում են ադրբեջանցիների մոտ»,- ասաց նա։

Ակցիայի մեկ այլ մասնակից էլ ասաց․ «Բոլորը հանձնել են ԴՆԹ թեստ, 21-ից որեւէ մեկի վերաբերյալ համընկնում չի եղել։ Այդտեղից հետեւություն՝ որտեղ են նրանք, ուրեմն ողջ են։ Քանի որ մենք անընդհատ կապի մեջ ենք եղել մեր փրկարար ծառայության աշխատակիցների հետ, մոտեցել են տարածքին, այնտեղ ոչ մի մասունք չի մնացել։ Ուրեմն, այդ տղաները ողջ են, նրանց տարել են։ Շատերն են տեսել, թե ինչպես են ադրբեջանցի զինծառայողները մարդիկ տանում տեղանքից, վիրավորներին ռուսական բազա են տարել՝ բուժելու նպատակով, բայց մարդիկ ասում են, տեսել են, թե ինչպես են այնտեղից նրանց մեծ մեքենաներով տանում ադրբեջանցիները։ Մարդիկ հենց այնպես չեն ասում, ինչ-որ հիմք կա, որ ասում են»։

«Կան փաստեր, որ դեպքից հետո Ադրբեջանի փրկարար ծառայության ծառայողները եղել են դեպքի վայրում։ Արցախի փրկարար ծառայության վարորդը ինձ պատմել է, որ մեկօրյա պատերազմից հետո որոնողական աշխատանքներ կատարելիս Մարտակերտի շրջանում ընդհարումներ են տեղի ունեցել Ադրբեջանի զինված ուժերի հետ, ընդարումներին խառնվել է թուրք պաշտոնյան, որն իրենց հետ որպես ուղեկցող էր եւ չի թողել, որ ընդհարում լինի։ Ադրբեջանցի պաշտոնյայի ու վարորդի միջեւ խոսակցություն է եղել, ադրբեջանցի պաշտոնյան ասել է՝ ինչո՞ւ եք գնում, մնացեք մեզ հետ ապրեք, եթե մենք ձեր վատն ուզենք, պայթյունի տեղից վիրավորներ չէինք տանի բուժման նպատակով։ Սա գրավոր ներկայացրել ենք ԱԱԾ-ին, ՄԻՊ-ին, Քննչական կոմիտեին, բայց չկա պատասխան»,- պատմեց արցախցիներից մեկը։

Ռուսական կողմը չափազանց ափսոսում է Հայաստանի մասնակցության համար Վաշինգտոնում կայանալիք ՆԱՏՕ-ի գագաթնաժողովին, «ՌԻԱ Նովոստիին» ասել է ՌԴ փոխարտգործնախարար Միխայիլ Գալուզինը։

«Հայաստանը գերադասում է մեծացնել փոխգործակցությունը ՆԱՏՕ-ի կամ դաշինքի առանձին անդամների հետ, հատկապես ՆԱՏՕ-ի չափանիշների ներդրման, զենքի գնման կամ համատեղ մարտական ​​պատրաստության միջոցառումներ իրականացնելու առումով, էլ չեմ խոսում Վաշինգտոնում ընթացող այս ռազմաքաղաքական դաշինքի գագաթնաժողովին մասնակցելու մասին։ Այս ամենը չի կարող այլ բան չառաջացնել, բացի ծայրահեղ ափսոսանքից»,- ընդգծել է Գալուզինը։

Նրա խոսքով, «այդպիսի տեմպերով համագործակցությունը խորացնելով նրանց հետ, ում նպատակը Ռուսաստանի «ռազմավարական պարտությունն է», Երևանն իր ձեռքով վտանգում է լրջորեն ապակայունացնել իրավիճակը Հարավային Կովկասում՝ ի վնաս սեփական անվտանգության»։

«Կարծում եմ՝ Հայաստանի բանիմաց մասնագետներն ու քաղաքական գործիչները հասկանում են նման անխոհեմ քայլերի հնարավոր վնասները»,- հավելել է նա։

«Իմ կարծիքով, «երկու աթոռի վրա նստելու» փորձերի անիրականությունը, թեկուզ մեկ այլ՝ տնտեսական ոլորտում, շատ հստակ արտահայտվեց Ռուսաստանի փոխվարչապետ Ալեքսեյ Օվերչուկի կողմից՝ Մոսկվայում «Պրիմակովյան ընթերցումներ» ֆորումում ունեցած ելույթում, որտեղ նա խոսել է Երևանի եվրոպական նկրտումների մասին՝ կապված ԵԱՏՄ-ում ստանձնած պարտավորությունների հետ»,- եզրափակել է Գալուզինը։

Ի՞նչ «տնտեսական հետևանքների» մասին է խոսում Գալուզինը։ Կարո՞ղ է ուզում են անջատել Հայաստանի գազը։ Չէ որ, ըստ «1991 թվականի քարտեզների», ՌԴ-ից եկող գազատարն արդեն հայտնվել է այն տարածքում, որը Հայաստանը հանձնել է Ադրբեջանին։

Սա մեծ գործարքի մի մասն է. Մոսկվան կշարունակի իր գազը վաճառել Եվրոպային Բաքվի և Թուրքիայի միջոցով՝ համալրելով իր ռազմական բյուջեն, իսկ դրա դիմաց ադրբեջանական գազը կմատակարարվի Հայաստան։ Հայաստանի իշխանությունն արդեն ասում է՝ ինչու ոչ։

Բայց հարցը կայանում է նրանում, որ Ռուսաստանը Հայաստանի համար ոչ միայն գազ մատակարարող է, այլեւ Հայաստանի ողջ գազային ենթակառուցվածքի սեփականատերն է՝ մինչեւ 2044 թ․․։ Ավելին, հայ սպառողների համար գազի գինը մեկ երրորդով կազմված է ռուսական գազի՝ մինչեւ  Հայաստանի սահմանի «միութենական» գնից  և երկու երրորդով՝ Հայաստանում «Գազպրոմի» ներքին մատակարարումների վճարից։

«Գազպրոմը» կփոխանցի՞ իր հայաստանյան «տիրույթները» Ադրբեջանին, ինչպես փոխանցեց արցախյան ամբողջ ենթակառուցվածքը։ Դե, հո Հայաստանին չի փոխանցելու։

Երեկ Վաշինգտոնում Միրզոյան-Բայրամով հանդիպումից հետո հայտարարություններ եղան, որ «խաղաղության պայմանագիրը» համարյա պատրաստ է, և մնացել է մի քիչ։ Այդ մասին հայտարարել է նույնիսկ պայմանագրի «կնքահայրը»՝ Բլինկենը։

Ի՞նչ քիչ բան է մնացել և ինչպե՞ս են «հաղթահարելու» այդ “փոքր” խոչնդոտը։ Ըստ հայ իշխանամետ փորձագետների՝ խոսքը Հայաստանի Սահմանադրությունը փոխելու և Հայաստանի և Արցախի վերամիավորման մասին 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի որոշման մասին հղումը չեղարկելու Բաքվի պահանջի մասին է։ Այսինքն՝ Բաքուն մի փոքր բան է պահանջում՝ վերացնել Հայկական պետության իրավական ժողովրդավարական հիմքը և լուծարել այն։ Իշխանամետ փորձագետները նշում են, որ ԱՄՆ-ն, իբր, ցանկանում է Ալիևին «համոզել» հետ կանչել այդ պահանջը՝ լռելով այն մասին, որ միանգամայն հնարավոր է, որ ԱՄՆ-ն համոզում է հենց Հայաստանին ընդունել այդ պահանջը։

Վաշինգտոնը բացահայտորեն կոչ չի արել Երեւանին փոխել Սահմանադրությունը, ավելին, ամերիկյան լրատվամիջոցներում հոդվածներ են հայտնվում, որոնք ակնարկում են, որ Արցախն ու Հայաստանը վերամիավորելու որոշումը ԽՍՀՄ-ում առաջին դեմոկրատական ​​ազդակն էր։ Մայքլ Ռուբինը washingtonexaminer.com-ում գրում է, որ «մեկ տարուց էլ քիչ է անցել այն օրվանից, երբ ադրբեջանական զորքերը մտան Լեռնային Ղարաբաղ՝ հնագույն հայկական նահանգ, որը Իոսիֆ Ստալինը հանձնեց Ադրբեջանին, երբ այն հայտնվեց Կովկասում: Ղարաբաղը ժողովրդավարության ինկուբատոր է։ Իսկապես, ժողովրդավարական շարժումը, որը հասավ իր եռման կետին և ի վերջո հանգեցրեց Խորհրդային Միության փլուզմանը, սկիզբ առավ Լեռնային Ղարաբաղի մայրաքաղաք Ստեփանակերտից»:

Արցախցի քաղաքագետ Դավիթ Կարաբեկյանը նշում է, որ ուժի մեջ է Հայաստանի և Արցախի վերամիավորման որոշումը։ Այն ժամանակ ԽՍՀՄ-ը դեռ կար, իսկ հայությունը միջազգային ամենաբարձր չափանիշներին համապատասխան որոշում կայացրեցին, ու ԽՍՀՄ-ը չէր կարող առարկել այն։

Այս որոշումը կայացվել է ի հեճուկս Ռուսաստանի կամքի, որն ամեն ինչ արեց 30 տարի դրա իրականացումը կանխելու համար՝ հանդես գալով «անկախ Արցախի» նախագիծով։ Այժմ ԱՄՆ-ն օգնում է ապահովել, որ 1989 թվականի որոշումը, որը փլուզեց ԽՍՀՄ-ը, չեղարկվի։ Է՞լ ինչպես է ԱՄՆ-ն կարող է ապացուցել, որ մեղսակից է Ռուսաստանին։

Հուլիսին Gallup-ի հարցման համաձայն՝ Հայաստանում հարցվածների 80,3%-ը կարծում է, որ Սահմանադրությունը պետք է մնա անփոփոխ, եւ միայն 3,3%-ն է ասում, որ Հայաստանին անհրաժեշտ է նոր Սահմանադրություն: Տարեսկզբին հարցվածների միայն 38%-ն էր կարծում, որ Սահմանադրությունը պետք է մնա անփոփոխ։ Սա խոսում է այն մասին, որ հայ հասարակությունը գիտակցում է Ալիևի «պահանջի» գոյաբանական վտանգը։

Բայց արդեն նշաններ կան, որ Հայաստանին ստիպելու են փոխել Սահմանադրությունը եւ, փաստորեն, լուծարել պետությունը։ Երեկ Փաշինյանի ինքնակամ հակասահմանադրական որոշմամբ հակառակորդին փոխանցված Կիրանց գյուղում խզվել է Հայաստանի ինտերնետ կապը։ Երեկոյան այն վերականգնվեց, ավելի ճիշտ՝ նոր գիծ անցկացրին, բայց հասարակական խիստ կարծիք ձեւավորվեց, որ Հայաստանի նկատմամբ այժմ կիրառվում են նույն մեթոդները, ինչ Արցախի նկատմամբ՝ սկսած 2022 թվականի դեկտեմբերից, երբ սկսվեց շրջափակումը․ անջատեցին կապը, էլեկտրականությունը, գազը, մարդկանց դատապարտվել են սովի, արդյունքում՝ ստիպել ստորագրել պետական ​​հիմնարկների «լուծարման» ապօրինի հրամանագիր։

Կասկածից վեր է, որ հաջորդ քայլը լինելու է Հայաստանի համար ռուսական գազը դադարեցնելը և Բաքվի գազը «առաջարկելը». իզուր չէ, որ իրանական լրատվամիջոցներն արդեն ասում են, որ Թեհրանը կարող է բավարարել Հայաստանի գազի կարիքը, եթե իհարկե, Երեւանը «չնախընտրի» ադրբեջանական գազը։

Միևնույն ժամանակ, Հայաստանի կառավարությունը չի միանում միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպություններին և չի դիմում միջազգային ատյաններ՝ պահանջելով Ալիևի գործողությունները, հանցագործությունները և վերջնագրերը ոչ լեգիտիմ ճանաչել եւ դատապարտել։ Հայաստանի շահերն ու իրավունքները պաշտպանելուց հրաժարվելը վկայում է պետականության վերացման ծրագրերում Հայաստանի կառավարության մեղսակցության մասին։ Իսկ ծախսերը կփակի Սամանթա Փաուերը, կարեւորը՝ կարեկցող դեմքն է։

Նաիրա Հայրումյան