Երեկ Արցախցիների իրավունքների պաշտպանության խորհրդի անդամ Արտակ Մկրտչյանը Step1.am-ին հայտնել է, որ սկսվում է Արցախցիների իրավունքների պաշտպանության խորհրդի և Հայաստանի կառավարության կողմից ստեղծված աշխատանքային խմբերի համատեղ աշխատանքը։ Նրա խոսքով՝ հիմնական քննարկումները կծավալվեն սոցիալական ծրագրերի շուրջ, չնայած քաղաքական և իրավական հարցերը նույնպես չեն մոռացվի։

Հայաստանի կառավարությունը պնդում է, որ ֆինանսական խնդիրներ չունի արցախցիներին օգնելու համար։ Ինչպես նշում են մասնագետները, անհրաժեշտ գումարը հատկացված է Հայաստանի 2025 թվականի բյուջեում։ Եվ այս դեպքում հարց է առաջանում՝ ինչո՞ւ է օգնությունն անարդյունավետ, ինչո՞ւ դադարեցվեց 50 հազարի չափով աջակցությունը, գուցե կառավարությունը չունի՞ քաղաքական կամք և լավ մտածված հայեցակարգ։

Ոչ ոք այլևս չի հավատում կառավարության «հիմնավորումներին», թե իբր արցախցիները չեն ցանկանում ինտեգրվել, չեն ցանկանում ընդունել Հայաստանի քաղաքացիություն և ներկայացնում են ռուսամետ «սպառնալիք» ներկայիս կառավարության համար։ Արդեն իսկ ակնհայտ է, որ Արցախի ժողովրդի համար նախատեսված «ինտեգրման» ծրագրերը չեն գործում միայն այն պատճառով, որ ի սկզբանե մշակվել են զրոյական արդյունքով։

Ի՞նչ է ՀՀ կառավարությունը նախատեսում առաջարկել Արցախի ժողովրդին երկարաժամկետ հեռանկարում։ Այս հարցը հետաքրքրում է ոչ միայն հենց արցախցիներին, այլև միջազգային դոնորներին, ովքեր գումար են տալիս կառավարությանը և չեն հասկանում, թե ինչու է արցախցիները դժգոհ կառավարության ծրագրերից։

Երեկ փոխվարչապետ Տիգրան Խաչատրյանն ընդունել է Հայաստանում Եվրոպական միության պատվիրակության ղեկավար, դեսպան Վասիլիս Մարագոսին։

“Հանդիպման ընթացքում մանրամասն անդրադարձ է կատարվել Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված մեր հայրենակիցների կարիքների հասցեագրման ուղղությամբ Կառավարության կողմից իրականացվող աշխատանքներին: Այս համատեքստում փոխվարչապետը բարձր է գնահատել հումանիտար կարիքների հասցեագրման գործընթացում Եվրոպական միության ցուցաբերած աջակցությունը:

Անդրադառնալով առավել երկարաժամկետ կարիքների հասցեագրման ուղղությամբ անհրաժեշտ քայլերին՝ զրուցակիցները կարևորել են միջազգային գործընկերների և հասարակական կազմակերպությունների հետ սերտ համագործակցության շարունակականությունը, մասնավորապես՝ կենսակայունացման և զբաղվածության ծրագրերի արդյունավետ մեխանիզմների մշակման և իրականացման նպատակով: Այս համատեքստում մանրամասն անդրադարձ է կատարվել երկկողմ համագործակցության ներկայիս շրջանակին և դրա ընդլայնման հնարավորություններին”, ասված է պաշտոնական հաղորդակցության մեջ:

Նման հանդիպումը նշանակում է, որ ԵՄ-ն հարցեր ունի Հայաստանի կառավարությանը, և Հայաստանի կառավարությունը ԵՄ-ից գումար է խնդրում բնակապահովման ծրագրերը վերանայելու համար։

Հիշեցնենք, կառավարությունը ընդունել է, որ բնակարանային և զբաղվածության ծրագրերը ձախողվել, են և պատրաստ է կատարել «հիմնավորված ճշգրտումներ»։ Ճշգրտումներից մեկը յուրաքանչյուր արցախցու համար բնակարանային սուբսիդիայի չափի ավելացումն է, իսկ դա գումար է պահանջում։ Գումար է պետք նաև սոցիալական բնակարանաշինության դեպքում, 40 հազարի չափով բնակարանային նպաստների երկարաձգմանը գոնե մինչև տարեվերջ։

Բայց սրանք բոլորը ժամանակավոր միջոցառումներ են, և պարզ չէ, թե ինչպես է կառավարությունը պատկերացնում Արցախի ժողովրդի ապագա ճակատագիրը և արդյոք մշակվել է մոտավոր հայեցակարգ։

Հիշեցնենք, որ 2023 թվականի արտաքսումից անմիջապես հետո կառավարությունը չէր բացառում արցախցիների վերադարձի հարցը, իսկ Փաշինյանը պնդում էր՝ անհրաժեշտ է ապահովել, որ արցախցիները չլքեն Հայաստանը։ Այդ ժամանակ Արցախում դեռևս ռուսական զորքեր կային, և քննարկվում էր նրանց ներկայությունը երկարաձգելու հնարավորությունը։ Իսկ դրա համար անհրաժեշտ էր հետ ուղարկել մի քանի տասնյակ հազարավոր ղարաբաղցիների, որոնց ռուսները պետք է «պաշտպանեին»։ Այս «հայեցակարգի» շրջանակներում Հայաստանի կառավարությունը հայտարարել է, որ չի ճանաչում Արցախի բնակիչների ՀՀ անձնագրերը և նրանց տրամադրում է «ժամանակավոր պաշտպանություն»։ Սա ոչ միայն «զրոյացրեց» արցախցիների հայկական քաղաքացիությունը, այլև զրկեց նրանց փախստականի միջազգային կարգավիճակ ստանալու հնարավորությունից։

Սակայն շուտով ռուսական զորքերը լքեցին Ղարաբաղը, և Արարատ Միրզոյանը հայտարարեց, որ արցախցիների վերադարձը անիրատեսական է, ուստի միակ ճանապարհը ինտեգրումն է։ Միաժամանակ սկսվեց արցախցիների «նատուրալիզացիան» Հայաստանում, նրանց սկսեցին ստիպել մեկ կապույտ անձնագիրը փոխարինել մյուսով, մինչդեռ արցախցիների սոցիալական աջակցությունը մնաց 2023 թվականի աշնան մակարդակին։ Մարդիկ չունեն ո՛չ բնակարան, ո՛չ աշխատանք, ո՛չ հեռանկարներ, և “ինտեգրումը”նման պայմաններում անհնար է։

Հայաստանի կառավարությունն իր համար «փակել» է Արցախի հարցը և հիմա փորձում է գումար գտնել՝ ինչ-որ կերպ «արցախցիների» հարցը փակելու համար, քանի որ «աշխատեք և գոյատևեք Հայաստանի մյուս քաղաքացիների նման» ցինիկ կոչերը այլևս չեն գործում։

Նաիրա Հայրումյան

Այն, ինչ տեղի է ունենում Հայաստանի դպրոցներում, «մեծահասակների» կողմից անցկացված քրաշ-թեստերի արդյունք է։

Նիկոլ Փաշինյանի կողմից հայտարարված «բարոյահոգեբանական» հեղափոխությունը, որն ուղղված է ազգային մատրիցան քանդելուն, ամենացավոտ ազդեցությունն ունի հենց երեխաների վրա։ Ընդամենը մի քանի տարվա ընթացքում Հայաստանի փոքրիկ քաղաքացիները ստիպված են եղել մի շարք հոգեբանական աղետների բախվել։

Սկզբում նրանք ընտանեկան սեղանների շուրջ լսում էին հայրենասիրության ոգով կենացներ, ապա ինչ-որ կերպ դիմացան պարտության փլուզմանը։ Ապա նրանց սկսեցին համոզել, որ սա ամենևին էլ պարտություն չէ, քանի որ Ղարաբաղը մերը չէ, այն «հորինել» են նախկինները՝ այնտեղ հայերին սպանելու համար։

Ապա Արարատի ստորոտում մեծացող խեղճ երեխաներին սկսեցին համոզվել, որ ավելի ճիշտ է նայել Արագածին։

Հերոսներն էլ են փոխվել. լուսավոր, կապուտաչյա Աբաջյանի փոխարինելու են եկել էակներ, ովքեր խորհրդարանում հայհոյում են և հրաժարվում են արտասանել «Արցախ» բառը։ Խորհրդարանի նախագահը կոչ է անում օրինականացնել մարիխուանան, քանի որ անիմաստ է դրա դեմ պայքարել։

Ինչո՞ւ այդ դեպքում չկապել 4-րդ դասարանցիներին զուգարանի մեջ և ստիպել նրանց տնից փող գողանալ թմրանյութերի համար։

Մենք պատկերացնո՞ւմ ենք, թե ինչ է կատարվում մեր խեղճ երեխաների գլուխներում, որոնց ոչ ոք չի օգնում անցնել քրաշ-թոստը։

Արցախի շրջաններում մշակութային կյանքը միշտ էլ ակտիվ է եղել։ Անգամ 2020-ի պատերազմից հետո, երբ առաջացել էին մի շարք դժվարություններ՝ Մարտունու շրջվարչակազմի աշխատակազմի ՄԵ հարցերի բաժինը շարունակում էր իրականացնել իր առաքելությունը։

ՄԵ հարցերի բաժնի վարիչ Անի Խաչատրյանի խոսքով՝ միշտ առաջնորդվել է այն գաղափարով, որ Ազգային մշակույթը պետք է պահպանել, ինչպես երկրի պետական սահմանը: Պատերազմական իրավիճակում գտնվող Արցախում բոլոր ջանքերն ուղղված էին մշակութային արժեքների պահպանմանը, զարգացմանն ու տարածմանը, քանի որ հենց դա է պահում ազգի ոգին և ուժ տալիս ժողովրդին։

-Մարտունու շրջանում գործում էր արվեստի երկու դպրոց՝ Մարտունու՝ Արամ Խաչատրյանի անվան և Ճարտարի արվեստի դպրոցները։ Գործում էր նաև Մարտունու մշակույթի և երիտասարդության կենտրոնը և Ճարտարի մարզամշակութային պալատը, ինչպես նաև համայնքային 34 մշակույթի տներ։ Մարտունու ՄԵ կենտրոնում գործում էր «Քնար» համույթը, որն ուներ կեսդարյա պատմություն։ Տարածաշրջանում հայտնի, փառավոր ուղի անցած համույթը տարիներ շարունակ համերգային ծրագրերով հանդես էր գալիս տարբեր տեղերում։ Թե՛ Հյուսիասային Կովկասում և թե՛ Անդրկովկասում ճանաչում էր գտել իր յուրահատուկ երգացանկով ու գործիքային կատարումներով։ Խորհրդային միության փլուզումից հետո նա շարունակում էր շրջել՝ լինելով Հայաստանում, Ռուսաստանում և այլուր։ Համույթը պարգևատրվել է բազմաթիվ մեդալներով ու պատվոգրերով։ Համույթի մշակույթի տան տնօրենը Բաբկեն Մուսայելյանն էր, իսկ գեղարվեստական ղեկավարը՝ Վլադիմիր Շիրինյանը։ Երկուսն էլ արժանացել են մշակույթի վաստակավոր կոչման և մեծ ներդրում ունեցել համույթի ձեռքբերումների գործում։

Մարտունու մշակույթի շենքն ուներ նույն դիզայնը, ինչ Երևանում Թամանյանի նախագծած Օպերայի և բալետի պետական թատրոնը, որը ճարտարապետական հայտնի կոթող է: Նույն նախագծով 1962 թվականին կառուցվել է Ճարտար գյուղի Մշակույթի պալատը։ Այդտեղ հագեցած ու հետաքրքիր միջոցառումներ էին իրականացվում։ Ճարտարի մշակույթի տանն է թրծվել ԱՀ ժողովրդական արտիստ, մեր բոլորիս հպարտություն Ռաշիդ Ղարաբաղցին։

Մարտունու շրջվարչակազմի աշխատակազմի ՄԵ բաժինն իր գործունեության ընթացքում համագործակցում էր ԱՀ ԿԳՄՍ նախարարության, Մարտունու քաղաքապետարանի հետ՝  իրականացնելով բազմաբնույթ միջոցառումներ։ Դրանք շատ-շատ էին․ հիշարժան և տոն օրերին նվիրված ցերեկույթներ, ցուցահանդեսներ, տոնավաճառներ։

Ամենաակնառուն ավանդական ճաշատեսակների փառատոնն էր, որտեղ մասնակցում էին շրջանի բոլոր համայնքները։ Այդ փառատոնը միակն էր, որ կազմակերպվել էր շրջանի համայնքապետարանների ակումբավարների ջանքերով՝ առանց պետության կողմից որևէ ֆինանսկան աջակցության։ Այդ օրը շրջանի բնակչությունը վայելում էր արցախյան ավանդական և հարուստ խոհանոցի բարիքները։

Մեծ սիրով էինք մասնակցում Ստեփանակերտ քաղաքում կազմակերպված ամենամյա «Բերքի տոնին» և առատորեն ներկայացնում շրջանի բերքն ու բարիքը։

Ավանդույթ էր նռան փառատոնը, շրջանի համայնքների և մենատնտեսների մասնակցությամբ, որտեղ ցուցադրվում ու վաճառքի էր հանվում տեղական արտադրանքը։

Բաժնի նախաձեռնությամբ նշում էինք եկեղեցական բոլոր տոները և աշխատում էինք միջոցառումները կազմակերպել սահմանամերձ գյուղերում, որտեղ բնակչությունը ծարավ էր նման միջոցառումների։

«Մշակութային խաչմերուկ» մրցույթ-փառատոնի հանրապետական փուլին երեք տարի անընդմեջ մեր շրջանը զբաղեցրել է պատվավոր առաջին տեղը։

Արցախի գյուղնախարարության կողմից կազմակերպված ցուցահանդեսին Երևան քաղաքում ներկայացրել ենք Արցախյան այաներին՝ իրենց տարազով ու կոլորիտով։

Շրջանի մշակույթի տներն անմասն չէին մնում մշակութային ակտիվ կյանքից։ Գրեթե բոլոր համայնքներում գործում էին թատերական, ասմունքի, երգի ու պարի ինքանգործ խմբերը։ Միջհամայնքային կապեր հաստատելով՝ ելույթներ էինք ունենում տարբեր համայնքներում։ Հատկապես Հադրութի և Մարտունու շրջանների միջև հաստատուն մշակութային կապ էր ստեղծվել՝ փոխադարձ այցելությունների շրջանակում։

Ամուր էր կապը նաև ՊԲ շրջանների հետ։ Այցելում էինք զորամասեր և մեր ելույթներով ոգևորում զինվորներին։ Մարտունիում, ինչպես նաև համայնքներում զոհվածների հիշատակին նվիրված միջոցառումները կազմակերպվում էին պարբերաբար՝ նրանց հարազատների, ընկերների ու բնակչության մասնակցությամբ։

Արվեստի դպրոցնեում ևս կյանքը աշխույժ էր։ Մեր սաները ակտիվորեն մասնակցում էին տարբեր միջոցառումների և մեծամասամբ զբաղեցնում պատվավոր տեղեր։ Տեղահանությունից հետո մեր երեխաները, թեկուզ ապրում են տարբեր բնակավայրերում, շարունակում են հաճախել մշակութային կենտրոններ, զարգացնել իրենց ունակությունները, և ուրախությամբ ասեմ, որ կրկին հաջողություններ են արձանագրում։

Հարցին, թե Հայաստանում հաստատվելուց հետո փորձ արվե՞լ է պահպանել, կամ ստեղծել որևէ մշակութային կենտրոն, որը կներկայացնի Մարտունու շրջանը, Անի Խաչատրյանն ասաց․

-Արցախի տեղահանությունից հետո բազմիցս փորձել եմ արվեստի դպրոցների, մշակույթի տան տնօրեններին հավաքել ու հասկանալ, թե ինչպիսի քայլեր ձեռնարկենք, որ ինչ որ չափով կարողանանք պահպանել Մարտունու մշակութային կայնքը։ Սակայն չհաջողվեց, քանի որ բոլորը ցրված են աշխարհով մեկ։ Այսօր մենք չունենք կենտրոն, որն իր շուրջը կհավաքի մարտունեցիներին։ Պարբերաբար խոսում և հանդիպում եմ շրջանի ղեկավարության հետ, բոլորս էլ մտահոգ ենք մեր ապագայով, Արցախի մշակութային կյանքի պահպանման խնդրով։ Գո՞ւցե առաջիկայում հնարավոր լինի, քանի որ Մարտունու երիտասարդները պրպտումների մեջ են և ցանկանում են ունենալ Մարտունու շրջանը ներկայացնող կենտրոն։ Հուսանք, որ այդ նախաձեռնությունը կյանքի կկոչվի։

Այսօր ամենքս մտահոգ ենք, գտնվում ենք անորոշ վիճակում, սակայն ես ուզում եմ՝ լցվենք հավատով, որ կարողանանք հաղթահարել դժվարությունները՝ գիտակցելով, որ պարտավոր ենք շտկել մեր մեջքը ու վերստին ապրել։

Կարինե ԲԱԽՇԻՅԱՆ