Այն օրը, երբ Հայաստանը հարգանքի տուրք էր մատուցեց 1988 թվականի Սպիտակի երկրաշարժի 25 հազար զոհերի հիշատակին, Երևանն ու Բաքուն անսպասելիորեն հրապարակեցին համատեղ հայտարարության տեքստը՝ գրեթե առաջինը 1988 թվականից ի վեր։ Լրագրողների ուշադրության կենտրոնում 32 հայ ռազմագերիների մոտալուտ ազատ արձակումն էր, իսկ կոնկրետ քայլեր պարունակող հայտարարության իրական իմաստը մնաց մշուշի մեջ։

Հայաստանի կառավարությունն ու ԱԳՆ-ն չեն մեկնաբանել հայտարարությունը եւ չեն թվարկել, թե ինչ քայլեր են հաջորդելու դրան: Բայց Ալիեւը, ինչպես միշտ, անկեղծորեն խոսեց, թե ինչ է լինելու։ Եվ սա առաջին հերթին վերաբերում է արցախցիներին։

Ալիևը Euronews-ին տված հարցազրույցում ասել է, որ «երկրի իշխանությունները մտադիր են Լեռնային Ղարաբաղում վերաբնակեցնել մոտ 140 հազար մարդու, այդ թվում՝ աշնանը իրենց հայրենիքը լքած հայ փախստականներին»։ Նրա խոսքով, նպատակին նախատեսվում է հասնել մինչև 2026թ.։

Ավելին, ինչպես նա նշում է, հայերը հատուկ իրավունքներ չեն ունենա, այսինքն՝ հայերի երեխաները կգնան այսպես կոչված ադրբեջանական դպրոցներ, կսովորեն Զիյա Բունիյաթովի գրած պատմությունը, ցանկության դեպքում կարող են մկրտվել ալբանական եկեղեցիներում, ծառայել ադրբեջանական բանակում և սպանել հայերին և այլն:

Պարզ է, որ ոչ մի արցախահայ կամավոր չի համաձայնի նման պայմաններին։ Եվ անհրաժեշտ կլինի ստեղծել հատուկ «պայմաններ», որպեսզի արցախցիները չկարողանան ապրել Հայաստանում, բայց նաև չկարողանան գնալ Արևմուտք։ Արդեն ասում են, որ Մոսկվան կարող է ստիպողաբար Արցախ վերադարձնել ռուսաստանաբնակ արցախցիներին, ովքեր դեռ պաշտում են ռուսական սապոգը։ Բայց սա բավարար չէ։ Հայաստանը պետք է «օգնի»։

Արցախցիները, ցեղասպանությունից և տեղահանությունից ավելի քան երկու ամիս անց (որը Ալիևն անվանում է կամավոր գաղթ, իսկ Հայաստանի կառավարությունը՝ աղետ), Հայաստանում ապրում են անիրավ վիճակում։ Արցախի պետական ​​մարմինները, թեև դեռ լուծարված չեն, բայց նրանց թույլ չեն տալիս աշխատել, Արցախի ղեկավարությունը մուտք չունի բյուջեին, Հայաստանի մայրաքաղաքում հայկական Արցախի խորհրդարանի նիստն անցնում է խոր ընդհատակում։ Արցախցիները չունեն որոշակի կարգավիճակ (միայն մեկ տարվա ժամանակավոր պաշտպանություն), դեռ չեն ստացել օրինական պետական ​​վճարումներ (միայն դեկտեմբերի 11-ից հնարավոր կլինի գրանցվել կենսաթոշակ ստանալու համար, որը դժվար թե հասանելի լինի մինչև ս.թ. տարեվերջ), և դժվարանում են աշխատանք գտնել: Հայաստանի կառավարության անդամները (բացառությամբ սոցիալական գերատեսչությունների) չեն հանդիպում արցախցիների հետ և խոսում են բացառապես մարդասիրական օգնության մասին։

Բոլորն անհամբեր սպասում են 2024 թվականի հունվարի 1-ին՝ հայտարարելու Արցախի Հանրապետության ամբողջական կազմալուծման մասին, որից հետո արցախցիները քաղաքական և իրավական առումներով կդառնան լիակատար բոմժեր։ Իսկ նրանց ճակատագիրն այլեւս իրենք չեն որոշելու ու իրենց ընտրած ղեկավարությունը, այլ Ալիեւն ու Փաշինյանը։ Եվ եթե այս երկուսը պայմանագիր կնքեն, որ Արցախի ժողովուրդը պետք է վերադառնա, ապա «ժամանակավոր պաշտպանությունը» կարող է հանվել, և նրանք, ովքեր չեն հասցնի ընդունել ՀՀ քաղաքացիություն, կհայտնվեն Հայաստանում օրենքից դուրս։

Ալիևի խոսքով, մնում է համաձայնեցնել միայն մեկ կետ՝ Հայաստանը կա՛մ պետք է հրաժարվի պայմանագրի տեքստում արցախահայության հիշատակումը ներառելու մտադրությունից, կամ համաձայնի ադրբեջանցիների Հայաստան վերադարձին։ Երեւանն, իհարկե, կհամաձայնի առաջինին։

Ահա թե ինչ է նշանակում համատեղ հայտարարությունն ու ապագա պայմանագիրը Արցախի ժողովրդի համար։

Նաիրա Հայրումյան

Step1.am-ի զրուցակիցն է արցախցի փաստաբան Ռաֆայել Մարտիրոսյանը։

–Պարոն Մարտիրոսյան, արցախցիների գույքի գույքագրման ուղղությամբ ի՞նչ աշխատանք պետք է տարվի եւ ի՞նչ իրավական հնարավորություններ կան։ Ես նկատի ունեմ եւ անհատների գույքը, եւ կոլեկտիվ։

-Կարծում եմ, որ այդ հարցով Հայաստանի Հանրապետությունը պետք է դիմի միջազգային դատարան։ Արցախը միջազգային իրավունքի սուբյեկտ չէ, չի կարող միջազգային դատական ատյաններում իր իրավունքները պաշտպանել։ Այդպիսի իրավունքով օժտված է Հայաստանը եւ Հայաստանը պետք է հայց ներկայացնի Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան՝ քննարկման առարկա դարձնելու գույքի փոխհատուցման հարցը։ Եվ ոչ միայն այդ հարցը։ Ակնհայտ է, որ Արցախում տեղի է ունեցել ցեղասպանություն, եւ պետք է հասնել նրան, որպեսզի քրեական պատասխանատվության ենթարկվեն Ադրբեջանի այն պաշտոնատար անձինք, ովքեր Արցախի Հանրապետությունում ցեղասպանական գործողություններ են իրականացրել։

–Բայց կարծես թե այս հարցը դիտավորյալ հետին պլան է մղվում, ինչո՞ւ։

-Ես կարծում եմ, որ անհրաժեշտ ջանքեր չեն գործադրվում այդ ուղղությամբ։ Հստակ տեղեկություններ չունեմ, այդ հարցը կարող է նաեւ գաղտնի ռեժիմ ունենալ։ Բայց ցանկալի է, որ այդ ուղղությամբ շատ արագ տեմպերով աշխատանք տարվի։ Տեղի է ունեցել ցեղասպանություն, որը զուգորդված է եղել մարդկայնության դեմ ուղղված հանցագործություններով։ Մարդկայնության դեմ ուղղված հանցագործությունների հիմքում ընկած են մի քանի պարամետրեր, որոնց թվում նաեւ ռազմական հանցագործություններն են։

-Հնարավորություններ տեսնո՞ւմ եք, որ միջազգային դատական ատյաններում կարող են պատիժներ սահմանվել Արցախում տեղի ունեցած այս հանցագործությունների դեպքերով։

-Իհարկե, դա ակնհայտ է, որեւէ կասկած չկա, որ ցեղասպանություն է իրականացվել արցախցիների նկատմամբ։ Ընդհանրապես կասկածելի որեւէ բան չկա, ընդհակառակը, բոլոր հիմքերը կան՝ Ադրբեջանին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու համար։ Թե ի՞նչ են մտածում Արցախի իշխանությունները, ինչո՞ւ չեն միջնորդում Հայաստանի իշխանություններին, որպեսզի այդ գործընթացն իրականացվի, չգիտեմ, չեմ կարողանում պատասխանել այդ հարցին։

-Արցախացիների վերադարձի հարցն ինչպե՞ս պետք է լուծվի։

-Փախստականների կարգավիճակի վերաբերյալ կոնվենցիա գոյություն ունի, Հայաստանի Հանրապետության «Փախստականների և ապաստանի մասին» օրենքը հիմնված է հենց այս կոնվենցիոն դրույթների վրա, որտեղ կա նաեւ վերադարձելիության սկզբունք։ Իսկ այդ վերադարձելիության սկզբունքը տվյալ տարածքից բռնի տեղահանվածներին է վերաբերում։ Հիմա հարց է առաջացնում՝ արդյոք Արցախի իշխանությունների կողմի՞ց են էթնիկական ու քաղաքական հետապնդումներ իրականացվել, որպեսզի վերադարձելիության սկզբունքի հիմքն առաջանա։ Այնտեղ նորմի մեջ որոշակի հարցեր կան, որոնք ենթակա են կարգավորման, որպեսզի արցախցիների վերադարձելիությունը համապատասխանեցվի 1951 թվականի Փախստականների կարգավիճակի վերաբերյալ կոնվենցիայի դրույթների պահանջներին։

Ես կարծում եմ, որ Ադրբեջանի համար ցանկալի կլինի ինչ-որ թվաքանակով արցախցիների վերադարձ, բայց մեզ դա ձեռնտու չէ։ Մեզ համար ձեռնտու է բոլոր արցախցների վերադարձի ապահովումը, ընդ որում, այդ վերադարձի ընթացակարգը պետք է զուգորդված լինի միջազգային խաղաղարար ուժերի կողմից իրավունքի պաշտպանության միջոցով։ Այլ ճանապարհ ես չեմ տեսնում, որովհետեւ նախորդող ժամանակահատվածը վկայում է Ադրբեջանի կողմից ցեղասպանական ակնհայտ գործողություններ կատարելու մասին։

–Եթե Հայաստանի իշխանությունը հայտարարում է, որ Արցախը ճանաչում է Ադրբեջանի կազմում, իրավական հիմք չունեցող այս հայտարարությունն ի՞նչ նշանակություն ունի։

-Ինձ համար անընդունելի են նմանատիպ հայտարարությունները, քանի որ չկա որեւէ իրավական փաստաթուղթ, որի վրա հիմնվելով՝ կարող են հայտարարել, որ Արցախն Ադրբեջանի կազմում է գտնվում։ Այդպիսի փաստաթուղթ գոյություն չունի, ոչ Ալմա-Աթայի հռչակագրում կա նման կետ, ոչ էլ այլ իրավական փաստաթղթում։ Ընդհակառակը, բոլոր փաստաթղթերը հօգուտ Հայաստանի են, առ այն, որ Արցախը մշտապես Հայաստանի կազմի մեջ է եղել։ Ընդ որում, պետք է հիմնվենք այն փաստի վրա, որ Արցախը հայտնվել է խորհրդային Ադրբեջանի կազմում այն ժամանակ, երբ Ռուսաստանն ու Ադրբեջանը միջազգային իրավունքի սուբյեկտներ չեն հանդիսացել։ Իսկ քանի դեռ նրանք միջազգային իրավունքի սուբյեկտներ չեն, նրանց կողմից կնքված փաստաթղթերն իրավական ուժ չունեն՝ հակասելով միջազգային իրավունքի նորմերի պահանջներին։

-Արցախի նախագահ Սամվել Շահրամանյանի հրամանագիրը, որում նշվում է, որ հուվարի 1-ից Արցախի Հանրապետությունը պետք է լուծարվի, եւս չունի իրավական ուժ։ Այս իրավիճակում ի՞նչ պետք է անել։

– Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին օրենքի համաձայն՝ իրավական փաստաթուղթն ուժի մեջ է մտնում այն բանից հետո, երբ դա պաշտոնապես հրապարակվում է։ Այսինքն՝ մենք գործ ունենք մի այնպիսի նորմատիվ իրավական ակտի գոյության հետ, որ ինքնին օրենքի ուժով առ ոչինչ է, քանի որ այն չի հրապարակվել պաշտոնապես։ Երկրորդ, նախագահի հրամանագիրը չի կարող իրավաչափ համարվել, քանի որ Արցախի Հանրապետությունը ստեղծվել է Սահմանադրության վրա, եւ միայն Սահմանադրությամբ կարող է լուծարվել Արցախի Հանրապետությունը։ Հետեւաբար, անկախ նրանից, թե որքանով են անիրավաչափ նրանց գործողությունները, ես գտնում եմ, որ դա պետք է Սահմանադրական դատարանի քննության առարկա դառնա։ Տվյալ դեպքում պետք է Արցախի Գերագույն դատարանի քննության առարկա դառնա։ Գերագույն դատարանի որոշումն իրավական տեսանկյունից ավելի մեծ նշանակություն ու արժեք ունի, քան ինքնին այդ փաստաթուղթը առ ոչինչ ճանաչելը, որովեհետեւ Ադրբեջանը կարող է դա չճանաչել։

–Այսինքն՝ Գերագույն դատարանը պետք է իր որոշմա՞մբ ամրագրի, որ առ ոչինչ է այս հրամանագիրը։

-Միանշանակ այո։ Եվ նույնիսկ զարմանալի է, որ մեր Ազգային ժողովի պատգամավորներն այդ ուղղությամբ ոչինչ չեն ձեռնարկում փաստորեն։ Նրանք այսօրվա դրությամբ զբաղված են Արցախի ապագայի կործանմամբ՝ չկատարելով անհրաժեշտ գործողություններ։