Անհրաժեշտ է, որ միջազգային հանրությունն Ադրբեջանի նկատմամբ հստակ քայլեր ձեռնարկի, քանի որ վերջինիս նախագահ Ալիևի նման բռնապետները, որոնք ցեղասպանություն են իրականացնում, կանգ չեն առնի, քանի դեռ ինչ-որ մեկը չի ստիպել նրանց կանգ առնել։
«Արմենպրես»-ին տված հարցազրույցում այս մասին ասել է Լեմկինի անվան ցեղասպանության ինստիտուտի գործադիր տնօրեն Էլիզա Ֆոն Յոդեն-Ֆորգին։
Հարցազրույցում Լեմկինի ինստիտուտի գործադիր տնօրենն անդրադարձել է Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցած իրադարձություններին, հայ բնակչության՝ իրենց հայրենիք վերադառնալու հնարավորություններին և այլ հարցերի։
-Լեմկինի անվան Ցեղասպանության կանխարգելման ինստիտուտը մշտապես զգուշացրել և իր մտահոգությունն է հայտնել անցյալ տարի Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցած իրադարձությունների վերաբերյալ՝ դրանք որակելով որպես Ադրբեջանի կողմից ցեղասպանության նախապատրաստություն։ Այժմ, երբ ձեր բոլոր նախազգուշացումներն իրականություն են դարձել, և Լեռնային Ղարաբաղը փաստացի մնացել է առանց հայ բնակչության, ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ պետք է աներ միջազգային հանրությունը, որպեսզի թույլ չտար էթնիկ հայերի բռնի տեղահանումն իրենց հայրենիքից:
-Այնքան բան կար, որ կարելի էր անել։ Այնպես որ, դա շատ հիասթափեցնող է: Եվ Լեմկինի ինստիտուտի համար հիասթափեցնող ու փոքր-ինչ զարմանալի էր, որ միջազգային հանրությունը նախօրոք ավելին չարեց: Քանի որ ստեղծվել էր այնպիսի իրավիճակ, որ Ադրբեջանը պատրաստվում էր ցեղասպանություն իրականացնել, մենք ցեղասպանությունը կանխարգելելու կատարյալ լուծում համարեցինք Արևմուտքի կողմից Ադրբեջանի վրա ճնշումը՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Ադրբեջանն Արևմուտքի երկրների հետ ունի առևտրային, տնտեսական, ռազմական, ռազմավարական հարաբերություններ, ինչի շնորհիվ Արևմուտքն Ադրբեջանի վրա որոշակի լծակներ ունի։ Եվ Ադրբեջանը հասկացրել էր, որ ցեղասպանական մտադրություն ունի հայերի և մասնավորապես Արցախի հայերի նկատմամբ։ Այսպիսով, ամեն ինչ միանգամայն պարզ էր թվում: Այնուամենայնիվ, կատարվածի վերաբերյալ սարսափելի լռություն էր տիրում, և Ալիևի հրապարակային սպառնալիքներին ու ցեղասպան հայատյացությանը երբեք հակահարված չեղավ: Այսպիսով, ի՞նչ կարող էր անել աշխարհը: Նրանք կարող էին պատժամիջոցներ կիրառել Ադրբեջանի նկատմամբ։ Նրանք կարող էին բարձրաձայն խոսել Ալիևի ցեղասպան հայատյացության մասին: Նրանք կարող էին ՄԱԿ-ի մակարդակով սպառնալ մեկուսացնել Ադրբեջանին։ Նրանք կարող էին նաև օրինական մեխանիզմներ կիրառել Ադրբեջանին հետ քաշելու համար։ Եվ, հատկապես, կարող էին օգտագործել կուլիսային դիվանագիտությունն ավելի շատ, քան արել են։ Դա դիվանագիտության մի մասն է, որը մենք չենք տեսնում: Չեմ կարծում, որ Ադրբեջանի վրա մեծ ճնշում է գործադրվել, որպեսզի փոխվեն նրա ուղիները, փոխվի ճանապարհը։ Ալիևը գիտեր, որ ապրում է անպատժելիության մեջ։ Եվ, գիտեք, ինչպես մյուս ցեղասպան բռնակալները, նա մաս առ մաս ստուգում էր իրավիճակը․ նախ, պատերազմ եղավ 2020-ին, հետո, իհարկե, 2020-ից հետո Ադրբեջանը դանդաղորեն գրավում էր Հայաստանի Հանրապետության տարածքներ, որից հետո եղավ Ադրբեջանի ագրեսիվ պատերազմը 2022-ի սեպտեմբերին, հետո (խմբ․ Լեռնային Ղարաբաղի) շրջափակումը՝ 2022-ի դեկտեմբերին, այնուհետև Հակարիի անցակետի կառուցումը 2023-ի ապրիլին, և Ալիևը պարզապես ճնշում էր ու ճնշում: Եվ ամեն անգամ, երբ նա դա անում էր, միջազգային հանրությունը շարունակում էր խաղաղության բանակցությունները և շարունակում էր անձնատուր լինել նրան, իսկ դրա հետևանքը միշտ ցեղասպանությունն է, երբ գործ ունես ցեղասպան բռնապետի հետ։ Նրանք պետք է հասկանային դա:
-Դուք տեսնու՞մ եք որևէ հնարավորություն, որ Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչությունը հստակ և ամուր միջազգային երաշխիքներ ունենալու դեպքում կկարողանա վերադառնալ հայրենիք։ Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ կարող է կամ պետք է անի միջազգային հանրությունն այս առնչությամբ։
-Տեղահանված բնակչության համար շատ դժվար է տուն վերադառնալը: Եթե նայեք ռոհինջաներին, եթե նայեք դարֆուրացիներին, եթե նայեք քրիստոնյաներին, եզդիներին և Իրաքի մյուս փոքրամասնություններին, ապա, չնայած այն հանգամանքին, որ ԴԱԻՇ-ը արդեն իշխանություն չունի, նրանք դեռ չեն կարողացել ամբողջությամբ վերադառնալ իրենց նախնիների տները։ Դա շատ դժվար է, բայց Լեմկինի ինստիտուտում մենք տեսնում ենք այն փաստը, որ Արցախի բնակչության մեծամասնությունը, ճնշող մեծամասնությունը դեռ ողջ է։ Դա օրհնություն է: Հազվադեպ է պատահում, որ ինչ-որ մեկը հնարավորություն ունենա չեղարկել ցեղասպանության հետևանքները, բայց մենք ունենք այդ հնարավորությունը և պետք է օգտվենք դրանից՝ նրանց տուն վերադարձնելու և անվտանգություն ապահովելու համար, քանի որ այս քաղաքակրթությունը 4000 տարեկան է: Համոզված չեմ, որ արևմտյան աշխարհը բարձր է գնահատում, թե ինչ է նշանակում ունենալ 4000 տարվա շարունակական քաղաքակրթություն, բայց դա մի բան է, որը հնարավոր չէ փոխարինել: Երբ այն անհետանա, այն ընդմիշտ կվերանա: Այն կառուցելու համար պահանջվել է 4000 տարի, և աշխարհին բացարձակապես անհրաժեշտ է այս բազմազանությունը: Այսպիսով, մենք այլևս չենք կարող կորցնել այս հնագույն համայնքները: Մարդիկ պետք է իրավունք ունենան ապրել իրենց նախնիների տներում: Սա ծանր է Հայաստանի համար, քանի որ Հայաստանը նման բարդ աշխարհաքաղաքական իրավիճակում է։ Այսպիսով, այն ամենը, ինչ հարկավոր է ձեզ, դա այն է, որ արևմտյան աշխարհը դա առաջ մղի, քանի որ, հակառակ դեպքում դա կհանգեցնի նրան, որ նման ցեղասպանությունը կարող է պարզապես տեղի ունենալ առանց որևէ հակազդեցության և լիակատար անպատժելիության մթնոլորտում, իսկ Ադրբեջանը դրանից օգուտ է քաղում։ Այդ դեպքում բոլորը 21-րդ դարում կօգտագործեն ցեղասպանությունը։ Ով ցանկանա օգտագործել դա, կօգտագործի այսկերպ: Նրանք կօգտագործեն այս ձևը, քանի որ այն աշխատեց Ադրբեջանի պարագայում: Նրանք տեսնում են, որ այդպես լինում է, և այդ ձևով հնարավոր է շահել։ Բանն այն է, որ պետությունները կարող են տարաձայնություններ ունենալ որոշակի հարցերի շուրջ, նույնիսկ տարածքի վերաբերյալ, սակայն դուք ունեք այնպիսի բնակչություն, ինչպիսին արցախցիներն են, որոնք ունեն ինքնորոշման բոլոր հիմքերը, նրանք միշտ եղել են Լեռնային Ղարաբաղում։ Պատմության իմ ընկալմամբ՝ նրանք երբեք չեն եղել ուղիղ օտարերկրյա տիրապետության տակ՝ առանց ինքնավարության և տեղական վերահսկողության որոշակի մակարդակի: Արցախը կառավարող բոլոր կայսրությունների ընթացքում նրանք պահանջել են անկախություն և ինքնավարություն՝ մինչև Հայաստանի Հանրապետության և Ադրբեջանի Հանրապետության կազմավորումը: Խորհրդային Միությունում Արցախը ինքնավար մարզ էր։ Երբ Խորհրդային Միությունը սկսեց փլուզվել, Արցախը կրկին պահանջեց կա’մ անկախություն, կա’մ միացում Հայաստանին։ Արցախցիներն այս մասին վաղուց են հայտարարում, և աշխարհը պետք է լուրջ վերաբերվի նման հայտարարություններին։ Մենք այլևս գաղութային ժամանակաշրջանում չենք ապրում, որ կառավարությունները կարողանան պարզապես վտարել մարդկանց այն պատճառով, որ իրենց հող է պետք: Բանն այն է, որ կանոնների վրա հիմնված աշխարհում ամեն ինչ այդպես չի աշխատում: Եթե արևմտյան աշխարհը ցանկանում է ապրել կանոնների վրա հիմնված աշխարհում, ապա պետք է նաև ուղիներ գտնի այդ կանոնների վրա հիմնված կարգը պարտադրելու համար: Եվ հիմա էլ տեղի է ունենում նույնը, ինչ տեղի էր ունենում մինչև 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ը, երբ Ադրբեջանը ցեղասպանություն իրականացրեց: Եվ դա նշանակում է, որ Ադրբեջանին պետք է իսկապես ստիպել նստել բանակցությունների սեղանի շուրջ, որպեսզի ինչ-որ լուծում մշակվի արցախցիների հետ, որպեսզի նրանք կարողանան ապրել իրենց նախնիների տներում՝ խաղաղ և անվտանգ ինքնակառավարմամբ։ Կարծում եմ, որ միջազգային հանրությունը պետք է պնդի, որ լուծվի արցախցիների ինքնորոշման հարցը։
– 2023 թվականի սեպտեմբերին հայերի բռնի տեղահանումից հետո Լեմկինի ինստիտուտը նաև իր մտահոգությունը հայտնեց Լեռնային Ղարաբաղի նախկին ղեկավարների անօրինական ձերբակալությունների առնչությամբ՝ ահազանգելով նրանց կյանքին սպառնացող վտանգների մասին։ Այս առումով աշխարհն ի՞նչ քայլեր պետք է ձեռնարկի նրանց ազատելու համար և ի՞նչ միջոցներ կարող են կիրառվել այս պարագայում։
-Կարծում եմ, որ մենք այստեղ պետք է փոխենք օգտագործվող լեզուն: Դա վերաբերում է միջազգային հանրությանը, և հատկապես Միավորված ազգերի կազմակերպության դիվանագետներին։ Ադրբեջանի դեմ բավարար պատասխան միջոցներ չկան այն ձևակերպումների համար, որոնք նա օգտագործում է։ Ադրբեջանը պնդում է, որ Լեռնային Ղարաբաղի նախկին ղեկավարները օրինական բանտարկյալներ են, քանզի նրանք ահաբեկիչներ և անջատողականներ են: Սա չափազանց քաղաքականացված լեզու է, և դա պարզապես ճիշտ չէ այն պատճառներով, որոնք ես քիչ առաջ ընդգծեցի: Նրանց մեծ մասը ժողովրդավարական ճանապարհով ընտրված քաղաքական գործիչներ են Արցախում, որը` համաձայն Freedom House-ի, իսկապես լավ ժողովրդավարության վարկանիշ ուներ այս տարածաշրջանում, այն իսկապես լավ ազատության վարկանիշ ուներ, շատ ավելի լավ, քան Ադրբեջանը: Համենայնդեպս, տարբերությունը հսկայական էր: Խոսքը մեծամասամբ ժողովրդավարության մասին է, բայց նաև ինքնորոշման իրավունքի, ապագաղութացման և այս բոլոր բաների մասին է: Մենք պետք է փոխենք ձևակերպումները և Ադրբեջանին հասկացնենք, որ նրանք պատանդներ են, նրանք գերիներ են, ոչ թե օրինական բանտարկյալներ։ Եվ իրականում նրանց նույնիսկ չեն մեղադրում որևէ իրական հանցագործության մեջ։ Նրանց մեղադրում են ինքնորոշման ձգտելու համար։ Ի՞նչ է, դա հանցագործությու՞ն է: Այս ամենը պատիժ է այն փաստի համար, որ հայերն ինքնիշխանություն են ցանկանում։
– Ադրբեջանի իշխանությունները շարունակում են Լեռնային Ղարաբաղի հայկական պատմական ժառանգության ոչնչացումն ու վանդալիզմը։ Ադրբեջանցի զինվորները պղծում և ավերում են հայկական պատմամշակութային հուշարձանները և նույնիսկ հայկական գերեզմանները։ Վանդալիզմի վերջին արտահայտումը Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային ժողովի շենքի ավերումն էր։ Դոկտոր Էլիզա, ի՞նչ քայլեր պետք է ձեռնարկի միջազգային հանրությունը՝ վերջ դնելու Ադրբեջանի այս վայրագություններին ու վանդալիզմին, քանի որ, ինչպես տեսնում ենք, սա մշակութային ցեղասպանություն է։
-Այո’, իհարկե, հենց այդպես: Եվ ես կարծում եմ, որ միջազգային հանրությունն օգտագործում է էթնիկ զտումներ տերմինը, և դա ինչ-որ չափով աշխատում է, քանի որ դա գործընթացի նկարագրությունն է: Սակայն էթնիկ զտումն ընդամենը ցեղասպանության ձևերից մեկն է։ Եկեք օգտագործենք ցեղասպանություն տերմինը և գործի դնենք ցեղասպանության կանխարգելման մասին կոնվենցիան։ Ցեղասպանության լավագույն ապացույցներից մեկն այսպիսի մշակութային ոչնչացումն է, որը հաճախ անվանում են մշակութային ցեղասպանություն, բայց դա պարզապես ցեղասպանություն է, քանզի ցույց է տալիս, որ հանցագործը շահագրգռված չէր միայն մարդկանց որոշակի տարածքից դուրս բերելով։ Մարդիկ գնացել են, հիմա ինչո՞ւ են նրանք քանդում այդ խորհրդանշական շենքերը, եկեղեցիները, ազգային խորհրդարանը։ Նկատի ունեմ, որ դա հստակ նպատակ է: Սա Արցախին իշխանությունից զրկելու միջոց է, որը պարզապես քանդում է Արցախի գաղափարը։ Այս բոլոր բռնությունները պարզապես աներևակայելիորեն նման են ցեղասպանության: Դուք նշեցիք գերեզմանատները: Սա ցեղասպանության ամենադաժան գործողություններից մեկն է, քանի որ դրա նպատակն է ջնջել պատմական ներկայությունը և, ըստ էության, ոչնչացնել հիշողությունը, ոչնչացնել տոհմը: Դա սարսափելի, հրեշավոր հանցագործություն է։ Եվ աշխարհը պետք է դա ցեղասպանություն անվանի։ Կարծում եմ, որ Միջազգային քրեական դատարանը կարող է միջամտել։ Հայաստանի համար դժվար ժամանակներ են, սակայն որևէ երրորդ երկիր կարող էր Ադրբեջանին կանգնեցնել Արդարադատության միջազգային դատարանի առջև։ Ես կցանկանայի նման բան տեսնել: Անհրաժեշտ է ինչ-որ լուրջ բան ձեռնարկել Ադրբեջանին կանգնեցնելու համար, քանի որ դա, թույլ տվեք ասել, ադրբեջանական ժողովրդի շահերից նույնպես չի բխում։ Եվ Ալիևն իսկապես ապավինում է այդ հայատյացությանն ու Հայաստանի նկատմամբ այս մշտական հաղթանակներին, որպեսզի ամրապնդի սեփական դիրքերն ու իշխանությունն Ադրբեջանում։ Այնպես որ, սա պարզապես սարսափելի իրավիճակ է: Կարծում եմ, որ Հայաստանն իր առավելագույնն է անում դրա դեմ պայքարելու համար։ Սակայն կարծում եմ, որ արևմտյան աշխարհը պետք է հասկանա, որ Ալիևի նման բռնապետները, որոնք ցեղասպանություն են իրականացնում, կանգ չեն առնի, քանի դեռ ինչ-որ մեկը չի ստիպել նրանց կանգ առնել:
-Հաշվի առնելով այն փաստը, որ ցեղասպանություններն, ընդհանուր առմամբ, իրականացվում են պետությունների և նրանց ղեկավարների կողմից, և միևնույն ժամանակ հաշվի առնելով այն իմպերատիվ սկզբունքի առկայությունը, որը թույլ չի տալիս միջամտել պետությունների ներքին գործերին՝ ինչպե՞ս կարելի է կանխել ցեղասպանությունները կամ պատասխանատվության ենթարկել դրանց մեղավորներին, և ի՞նչ գործիքներ ունենք այս դեպքում։
-Կարծում եմ, որ այստեղ դեր է խաղում պաշտպանելու պատասխանատվությունը: Եթե Ադրբեջանը ենթադրում է, որ արցախցիներն ինչ-որ կերպ մտել են Ադրբեջանի կազմի մեջ, եթե նրանք դա են ակնարկում, ուրեմն նրանք սարսափելի արարք են կատարել, նրանք հիմա էլ սարսափելի աշխատանք են կատարում՝ նման ձևով «պաշտպանելով» իրենց սեփական քաղաքացիներին։ Եվ դա արտաքին ուժերի պաշտպանության պատասխանատվությունն է, որն ուժի մեջ է մտնում, երբ պետությունը դա շատ հստակ ցույց է տալիս։ Մենք ապրում ենք միջազգային շատ դժվար ժամանակներում։ Աշխարհը շատ արագ է փոխվում, բայց ես իսկապես կարծում եմ, որ մենք պետք է շարունակենք օգտագործել այդ լեզուն: Եվ Ադրբեջանի իշխանությունն այնքան էլ լավ չի ծառայում իր քաղաքացիներին։ Ուստի օգտակար կլիներ մատնանշել Ադրբեջանում մարդու իրավունքների հետ կապված իրավիճակի մասին, որն այնքան էլ լավը չէ։ Արևմուտքի խնդիրն այն է, որ Ադրբեջանի շուրջ պարզապես լռության դավադրություն գոյություն ունի։ Նրանք բացահայտ չեն խոսում Ադրբեջանի մասին։ Եթե Արևմուտքի համար ավելի քիչ ռազմավարական նշանակություն ունեցող որևէ այլ պետությունում լիներ մի առաջնորդ, որը այնպիսի բաներ կասեր, ինչպիսին ասում են Ալիևը կամ Ադրբեջանի խորհրդարանը, որ օրինակ՝ «հայերը Եվրոպայի քաղցկեղն են», ապա դա կառաջացներ միջազգային հանրության վրդովմունքը միջազգային լրահոսում և միջազգային դիվանագիտական շրջանակներում, բայց, ցավոք, Ադրբեջանը, կարծես, հատուկ կարգավիճակ ունի։ Կարծում եմ, որ ժամանակն է վերջ տալ դրան, քանի որ այդպես այս տարածաշրջանում խաղաղություն չի լինի: Իրավիճակը չափազանց անկայուն է, քանի որ Ադրբեջանն իրեն այդպես է պահում։ Անհրաժեշտ քայլեր ձեռնարկելու դեպքում Ալիևը կհասկանա, որ իր շահերից է բխում փոխել մոտեցումները և այլ արտաքին քաղաքականություն վարել Հայաստանի նկատմամբ, որը հիմնված կլինի ինքնիշխանության, հավասարության, սահմանների, իրավունքների և արցախցիների ինքնորոշման իրավունքի հարգանքի վրա։