2016 թվականի ապրիլի 1-ի լույս 2-ի գիշերը Ադրբեջանը սկսեց ագրեսիա Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության դեմ, որը հետագայում հայտնի դարձավ որպես 4-օրյա ապրիլյան պատերազմ։
Ծանր մարտերի արդյունքում, որոնցում ադրբեջանական կողմը ներգրավվել է նոր զինատեսակներ, ինչպես նաև ավիա և անօդաչու թռչող սարքեր, օկուպացվել են Արցախի հյուսիս-արևելյան և հարավային տարածքներ՝ Թալիշ, Մատագիս գյուղերը և Վարազաթումբի ռազմավարական բարձունքը (Լելե Տափեն):
4 օրից էլ պակաս ժամանակում 103 հայ զինծառայող է զոհվել. Թալիշի խաղաղ բնակիչները դաժանաբար սպանվել են, գյուղերի բնակիչներին բռնի կերպով վտարել են իրենց տներից։
Սա, ըստ էության, 1994 թվականին Արցախի պաշտպանության բանակի կողմից ազատագրված տարածքները գրավելու առաջին փորձն էր։ 2016 թվականի պատերազմը նախազգուշացում էր Հայաստանի և Արցախի իշխանություններին, որ հետագա ագրեսիան լինելու է 21-րդ դարի պատերազմ, և պետք է լրջորեն պատրաստվել դրան։
Ցավոք, ավիացիայի, անօդաչու թռչող սարքերի, վարձկանների կիրառումը ագրեսիայի ժամանակ, որոնց ոճն արդեն ակնհայտ է դարձել (զինվորականների գլխատում, դիակների մասնատում, պղծում և այլն) չստիպեցին այն ժամանակվա իշխանություններին բարեփոխումներ սկսել բանակում՝ ձեռք բերել ժամանակակից սպառազինություն, արդիականացնել հակաօդային պաշտպանության համակարգերը։ Արվել է ճիշտ հակառակը։
Բանակը շարունակեց ստանալ 20-րդ դարի երկրորդ կեսի զենքեր «ռազմավարական դաշնակցից», Ռուսաստանի հետ ստեղծվեց հակաօդային պաշտպանության միասնական համակարգ (!), գործնականում ոչինչ չարվեց քաղաքացիական պաշտպանության ոլորտում եւ մարտական դիրքերն ամրապնդելու համար։
Արդեն միանգամայն կասկածելի պայմաններում զինադադարի հաստատումից հետո (ընդ որում, պարզ չէ, թե ով, ում հետ և ինչ պայմաններով է պայմանավորվել հրադադարի շուրջ), լուրեր էին պտտվում, որ հայկական կողմից ինչ-որ տարածք է մաքրվում շփման գծում, ենթադրաբար՝ որպես չեզոք գոտի։ Սակայն այս խոսակցությունները ներառում էին նաև այն, որ տարածքը մաքրվում էր որոշ «խաղաղապահ ուժերի» համար։ Բացարձակապես անհասկանալի իրադարձությունները, որոնք այդպես էլ բացատրություն չստացան, շուտով «մոռացվեցին», և Արցախն ու այն հսկող ՊԲ-ն շարունակեցին իրականացնել իրենց մարտական առաջադրանքը՝ պաշտպանել նոր գիծը։
Բայց 2016 թվականի պատերազմից օդում կախված էր մնացել «հող հանձնվելու» և նոր պատերազմի ուրվականը։ Ամենօրյա քննարկումների առարկա են դարձել ԼՂՀ Սահմանադրությամբ ամրագրված հողերի հանձնման մասին խոսակցությունները։
Քաղաքական առումով ոչ ոք տեղեկություն չուներ այն մասին, թե ինչ են բանակցում ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի շրջանակներում։ Համանախագահները (Ռուսաստան, ԱՄՆ, Ֆրանսիա) շարունակեցին անատամ, անիմաստ կոչեր անել «հակամարտող կողմերին»՝ նույնացնելով ագրեսորին (ադրբեջանին) ագրեսիայի զոհի հետ (Արցախ)։ Բայց հայտարարությունների հստակ գիծը՝ 5+2 սկզբունքով «ԼՂՀ-ի շուրջ տարածքները պետք է վերադարձվեն Ադրբեջանին» հայտարարությունն էր։
Հանրության այն հարցին, թե ինչ են նշանակում այս հայտարարությունները, ՀՀ և Արցախի իշխանությունները պատասխանում էին, որ այդ հայտարարություններն արվում են «ադրբեջանի ներքին լսարանի» համար, իբր Ալիևն այդպիսով ձգտում է պահպանել իր իշխանությունը։ Իսկ Հայաստանի իշխանություններն ամեն ինչ անում են Արցախի տարածքային ամբողջականությունը պահպանելու համար, էլ չենք խոսում բանակի մասին, որը տարածաշրջանում ամենամարտունակն է։
2020 թվականի աղետալի պատերազմը, որը կոչվեց 44-օրյա, ցույց տվեց, որ բանակն իսկապես պատրաստ է պաշտպանել իր երկիրը մինչև վերջ, ինչը չի կարելի ասել հայկական երկու հանրապետությունների իշխանությունների մասին։
Պարզվեց, որ ՀՀ և Արցախի ուժային վերնախավերը հեռու են աշխարհաքաղաքական գործընթացներն ու դրանցում հայ ժողովրդի դերը հասկանալուց։ Արցախի ժողովրդի, մասնավորապես՝ ինքնորոշման իրավունքի զիջումը ճակատագրական սխալ ստացվեց, որն արժեցավ ոչ միայն Արցախի, այլ նաև Հայաստանի սահմանադրական տարածքների մի մասի կորուստի։
Ավաղ, ոչ մի ողբերգություն չի կարող սովորեցնել Հայաստանի իշխանություններին, որ չի կարելի զոհաբերել սեփական իրավունքներն այլ պետություններին ծառայելու համար, նույնիսկ եթե իրենց ներկայացնում են որպես «ռազմավարական դաշնակիցներ» կամ «դարավոր թշնամիներ»։
Սեփական իրավունքների նկատմամբ անփույթ վերաբերմունքի համար հայ ժողովուրդն ամբողջությամբ վճարեց իր լավագույն որդիների և դուստրերի արյունով։
Կուզենայի հավատալ, որ Արցախի հանձնմամբ տեղի ունեցած աղետը փոխեց հայ հասարակության գիտակցությունն ու աշխարհայացքը։ Տոննաներով թափված արյունը չի կարող արդյունք տալ, եթե այս արյան հետևում չկա դիվանագիտությունն ու քաղաքականությունը։ Հասարակության իներցիան և սեփական ճակատագրի նկատմամբ անտարբեր վերաբերմունքը կարող են հանգեցնել Հայաստանի ինքնիշխանության և պետականության կորստի։ Հիմա շատերն են դա գիտակցում։ Սակայն իրազեկվածությունը բավարար չէ, քայլեր են անհրաժեշտ՝ ստիպելու իշխանություններին վարել սեփական երկրի և ժողովրդի շահերը պաշտպանող քաղաքականություն։
Մարգարիտա Քարամյան