Այս տարվա մարտի սկզբին Արցախի երիտասարդությունը բողոքի ակցիա է արել Ստեփանակերտի օդանավակայանում՝ պահանջներ ներկայացնելով ռուս խաղաղապահներին։
Հեղինակ՝ naira
Բելգիայի ֆլամանական խորհրդարանում Արցախի վերաբերյալ բանաձև է ընդունվել
ՀՅԴ Հայ դատի Եվրոպայի գրասենյակի աշխատանքների արդյունքում Բելգիայի Ֆլամանական խորհրդարանի արտաքին քաղաքականության հանձնաժողովում Արցախի վերաբերյալ բանաձև է ընդունվել՝ Ադրբեջանի կողմից արգելափակված Լաչինի միջանցքի անհապաղ բացման և Հայաստանի ինքնիշխան տարածքից ադրբեջանական զորքերի դուրսբերման պահանջներով։
ՀՅԴ Հայ դատի Եվրոպայի գրասենյակի աշխատանքների արդյունքում Բելգիայի Ֆլամանական խորհրդարանի արտաքին քաղաքականության հանձնաժողովում Արցախի վերաբերյալ բանաձև է ընդունվել՝ Ադրբեջանի կողմից արգելափակված Լաչինի միջանցքի անհապաղ բացման և Հայաստանի ինքնիշխան տարածքից ադրբեջանական զորքերի դուրսբերման պահանջներով։
Ավելին, բանաձեւում ընդգծվում է Հայաստանի ինքնիշխան տարածքից ադրբեջանական ուժերի անհապաղ դուրսբերման անհրաժեշտությունը։ Նշվում է, որ ինքնիշխան պետության սահմաններում օտարերկրյա ռազմական ուժերի ներկայությունը միջազգային իրավունքի խախտում է և ինքնիշխանության սկզբունքների խաթարում։ Բանաձևը կոչ է անում ԵՄ-ին` դրդել Ադրբեջանին դադարեցնելու իր թշնամական քաղաքականությունը հայ ժողովրդի դեմ և ապահովելու Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության իրավունքներն ու անվտանգությունը, որը կանգնած է ցեղասպանության վտանգի առաջ։
Բանաձեւի նախաձեռնող, Ֆլամանական խորհրդարանի անդամ Ալեսիա Քլեյսը, որը ներկայացնում է Նոր ֆլամանական «Ալիանս» կուսակցությունը, անդրադառնալով բանաձևի ընդունմանը, նկատել է. «Ես շատ գոհ եմ, որ խորհրդարանի արտաքին քաղաքականության հանձնաժողովը հավանություն է տվել հայ-ադրբեջանական հակամարտության՝ ներառյալ Լաչինի միջանցքի փակման և հումանիտար իրավիճակի վերաբերյալ մեր բանաձևին։
Մենք միասնական ենք՝ դատապարտելու շարունակվող պատերազմը և կոչ ենք անում բոլոր կողմերին արդյունավետ քննարկումներում առաջ շարժվել դեպի կայուն խաղաղություն»:
Բանաձևի քննարկումներ ընթացքում խորհրդարանի անդամ և բանաձևի համահեղինակ Կարլ Վանլաուեն մասնավորապես նշել է. «Այս բանաձևը հայ համայնքի հետ բազմաթիվ զրույցների և ֆլաման լրագրող Յենս Դե Ռեյկի հետ քննարկումների արդյունք է, որին անցած շաբաթ հյուրընկալել էինք հանձնաժողովում։ Նա ներկայացրել է Կովկասում ավերիչ հակամարտությունը։ Լաչինի միջանցքի ներկայիս շրջափակումը իսկական հումանիտար ճգնաժամ է։ Դա պետք է դադարեցվի հիմա»։
Անդրադառնալով բանաձեւին՝ ՀՅԴ Հայ դատի Եվրոպայի գրասենյակի նախագահ Գասպար Կարապետյանը նշել է. «Մենք բարձր ենք գնահատում ֆլաման պատգամավորների աշխատանքը, մասնավորապես նրանց, ովքեր առաջնորդող դեր են խաղացել և անխոնջ կերպով հանդես են եկել ադրբեջանական ագրեսիայի, ինչպես նաև Արցախում էթնիկ զտումների քաղաքականության դեմ։ Արցախի բնիկ հայ ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը հավասար է նրա կյանքի իրավունքին, որը պետք է անզիջում կերպով պաշտպանել»։
Արցախի երեխաները դիմել են ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ին՝ պահանջելով ապահովել իրենց կյանքի իրավունքը
Հունիսի 9-ին, Ստեփանակերտի «Մենք ենք մեր սարերը» հուշակոթողի հարակից տարածքում «Արարիչ» բարեգործական հիմնադրամի կողմից Արցախի երեխաների համար կազմակերպվել է մշակութաժամանցային միջոցառում, որը կրում էր «Փոքրիկ արարողը» խորագիրը։ Միջոցառման շրջանակներում կազմակերպվել են ցուցահանդես, մաստեռ-կլասներ, համերգ, բեմադրական էտյուդներ, նվերներ են բաժանվել երեխաներին։
Երեխաններն ու նրանց ծնողները ֆլեշ-մոբ են կազմակերպել, դիմելով միջազգային հանրությանը՝ արցախյան երեխաների իրավունքների պաշտպանության պահանջով։
Արցախի փոքրիկներն իրենց իրավունքների պաշտպանության օրվա շրջանակներում շրջափակված հայրենիքից ուղերձ էին պատրաստել` ուղղված ամբողջ աշխարհին, ավելի հասցեական՝ Միավորված ազգերի միջազգային մանկական ճգնաժամային հիմնադրամին՝ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ին: Կոչը մեկն էր՝ «Ապաշրջափակել կյանքի ճանապարհը, ապահովել արցախցիների անվտանգությունը, սեփական հայրենիքում ազատ ապրելու իրավունքը»: 180 օր շրջափակման մեջ գտվող 30 հազար երեխաների անունից կոչ է հղվել քաղսքակիրթ աշխարհին։
Աղավնո-Բերձորի վերջին նկարներ, հանձնելուց 1 օր առաջ
Ֆոտո Հայկ Հարություննյանի
Հայերի վերաբերմունքը Ռուսաստանի նկատմամբ փոխվում է
2020 թվականի պատերազմից հետո ռուս խաղաղապահների ներկայությունը ԼՂ հայերի շրջանում որոշակի ակնկալիքներ առաջացրեց Ռուսաստանից, և կախված նրանից, թե դրանք որքանով չեն արդարացվում, Ռուսաստանի Դաշնության նկատմամբ վերաբերմունքը փոխվում է, երբեմն՝ կտրուկ։
Հայաստանի Անվտանգության խորհրդի քարտուղար Արմեն Գրիգորյանը Novaya Gazeta Europe-ին տված հարցազրույցում հայտարարել է.
«Լեռնային Ղարաբաղում արևմտամետ տրամադրություններ չկան: Չկա Սորոս: ՆԱՏՕ-ի փոխարեն ռուսական խաղաղապահ զորախումբն է: Եվ, այնուամենայնիվ, այնտեղ ի հայտ եկան հակառուսական տրամադրություններ։ Ղարաբաղում խոսում են էթնիկ զտումների սպառնալիքի մասին: Մարդիկ հույս չունեն, թե ռուս խաղաղապահներն իրենց կփրկեն»։
Ընդդիմադիր Արթուր Օսիպյանը հիշում է, որ մայիսի 9-ին ԼՂ մայրաքաղաքում Ռուբեն Վարդանյանի կազմակերպած հանրահավաքի ժամանակ մասնակիցներին “խնդրել” են հանել երեք պաստառ՝ «Պուտինը իր խոսքերի տերը չէ», «Պահանջում ենք ՄԱԿ-ի խաղաղապահներ» և «Ռուսաստանը խախտում է նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունը»։
«Թվում է, թե մեզ առաջարկում են գործել Ռուսաստանի դրոշի ներքո, բայց դա չի գովազդվում»,— գրել է նա։
Ընդդիմադիր քաղաքական գործիչ Տիգրան Պետրոսյանը հայտարարել է, որ Հակաճգնաժամային կոմիտեն հանդիպել է ռուսական խաղաղապահ զորախմբի նոր հրամանատար, գեներալ Լենցովի հետ և քննարկել 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության խախտումը.
«Մենք նշել ենք, որ բնակչության շրջանում կտրուկ նվազել է վստահությունը ռուս խաղաղապահների նկատմամբ, և մենք սպասում ենք Լաչինի միջանցքի բացմանը։ Շատ արցախցիներ պատերազմից հետո վերադարձան՝ հավատալով Պուտինի երաշխիքներին։ Բայց հետո Ադրբեջանին հանձնեցին Խծաբերդը, Հին թաղերը, Փառուխը, իսկ հիմա Լաչինի միջանցքում անցակետ է տեղադրվել։ Սա ցույց է տալիս, որ Ռուսաստանը չի կատարում իր պարտավորությունները»։
Հայաստանուն որոշ շրջանակներում ակտիվ շրջանառվում է Արցախում ռուսական դրոշների և Ռուսաստանին միանալու կոչերի թեման։ Չնայած ռուս գեներալների ջանքերին՝ նման հեռանկարի բացակայությունը Հայաստանում և աշխարհում շատերին ստիպեց հասկանալ, որ «Արցախի դոնբասացումը» իրատեսական չէ»։
Արման Եղոյանը կարծում է, որ Վաշինգտոնում բանակցությունների հետաձգման պատճառը Թուրքիայի նախագահի այցն է Բաքու
ՀՀ ազգային ժողովի «Քաղաքացիական պայմանագիր» խմբակցության պատգամավոր Արման Եղոյանը կարծում է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի ԱԳ նախարարների՝ Վաշինգտոնում նախատեսված բանակցությունների հետաձգման պատճառն այն է, որ Թուրքիայի նախագահի՝ Բաքու այցի ժամանակ Ադրբեջանի ԱԳ նախարարը չէր կարող բացակայել երկրից:
«Արմենպրես»-ի հաղորդմամբ՝ Եղոյանը նման տեսակետ հայտնեց ԱԺ-ում լրագրողների հետ ճեպազրույցում:
«Իմ ենթադրությունն այն է, որ իրենք այս օրերին հյուր ունեին: Թուրքիայի նախագահն է այսօր պատրաստվում այցելել Բաքու: Իմ կարծիքով՝ ուղղակի իրենց արտաքին գործերի նախարարն այդ օրերին չէր կարող բացակայել երկրից»,-ասաց Եղոյանը:
Արման Եղոյանը տեղեկություն չունի հանդիպման նոր ժամկետների վերաբերյալ։
Վաշինգտոնում Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև քննարկումների հերթական փուլը հետաձգվել էր Ադրբեջանի խնդրանքով։ Հայաստանի և Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարներ Արարատ Միրզոյանի և Ջեյհուն Բայրամովի մասնակցությամբ քննարկումների հերթական փուլը նախատեսված էր անցկացնել Վաշինգտոնում, հունիսի 12-ին։
Պատկերասրահը կրկնակի շրջափակման պայմաններում
Ի՞նչ կարող են անել երեխաները շրջափակման մեջ: Իհարկե, նկարել։ Իսկ ի՞նչ կարող են անել երեխաները կրկնակի շրջափակման պայմաններում։ Իհարկե, ստեղծել սեփական ստեղծագործությունների գեղարվեստական պատկերասրահ:
Արցախի Հանրապետությունը 2022 թ․դեկտեմբերի 12-ից զրկվել է Հայաստանի հետ տրանսպորտային կապից՝ արտաքին աշխարհ տանող միակ ելքից, երբ ադրբեջանցիները, այսպես կոչված, բնապահպանները փակեցին Բերձորի (Լաչին) միջանցքը Շուշի քաղաքի մոտ։ Շուշիի շրջանի չորս համայնքներ՝ Մեծ Շեն, Հին Շեն, Եղծաող, Լիսագոր կտրված էին Ստեփանակերտից, բայց կապ ունեին Գորիսի (Հայաստան) հետ։ Իսկ ապրիլի 23-ից միջանցքի մուտքի կամրջի վրա ադրբեջանական անցակետի տեղադրումից հետո այս բոլոր համայնքների բնակիչները ամբողջովին կտրվել են արտաքին աշխարհից՝ բնակիչները լիովին զրկված են Հայաստանի և Արցախի հետ տրանսպորտային կապից։
Օգտագործման մեջ մտավ «կրկնակի շրջափակում» տերմինը։
Գտնվելով շրջափակման մեջ՝ Մեծ Շեն գյուղի դպրոցի աշակերտները սկսեցին նկարել։ Նրանք նկարում են տարբեր ոճերով և տեխնիկայով, նկարում իրենց սեփական տեսլականներն ու գաղափարները: Եվ հետո, արդեն կրկնակի շրջափակման պայմաններում, որոշվեց շրջափակման ընթացքում արված բոլոր գործերով ստեղծել արվեստի պատկերասրահ։
«Արվեստը հանուն արվեստի» նախագծի հեղինակն ու ղեկավարը Մեծ Շեն համայնքի դպրոցի պատմության ուսուցիչ Սամվել Թավադյանն էր։ Իրականացումը հնարավոր է դարձել «Դասավանդիր Հայաստան» կրթական հիմնադրամի աջակցությամբ։
Թավադյանը դպրոցի սաներին պատմեց իր մտահղացման մասին, այն անվանելով նախագիծ, եւ հաճելիորեն զարմացած էր երեխաների ոգևորությամբ. յոթ երեխա սկսեցին նկարել, ամեն օր: Նրանք հատկապես սիրում էին գեղարվեստական գլուխգործոցների կրկնօրինակներ պատրաստել։
«Երեխաներն իրենք էին ընտրում, թե ինչ պատճենել։ Նկատեցի, որ նրանք նախընտրում էին վառ գույներով ու սյուժեներով հայտնի նկարները։ Դրանում ես տեսա մանկական ինքնաբուխություն և լավատեսություն։ Նաև վստահ եմ, որ նման դժվարին իրավիճակներում մենք՝ մեծերս, պետք է սովորենք ապրել երեխաներից»,- իր կարծիքն է հայտնել ուսուցիչը։
Ուսուցիչը նշել է նաև, որ քանի դեռ կապ կար Հայաստանի հետ, հնարավոր է եղել բերել նյութեր՝ ներկեր, մատիտներ, թուղթ։ Բայց կրկնակի շրջափակման պայմաններում, երբ անհնար էր դառնում անգամ սնունդ բերելը, իսկ ներկերի մասին խոսելն ավելորդ էր, երեխաները ստիպված էին խնայել արվեստի պարագաները, որպեսզի ավելի երկար ստեղծագործեն։
«Բայց ուսումնական տարվա ավարտին նախագիծն ավարտվեց, կազմակերպվեց պաշարման դժվարին օրերին արված աշխատանքների ցուցահանդես։ Եվ այս աշխատանքների հիման վրա ես ու երեխաները նախատեսում ենք մեր գյուղում ստեղծել արվեստի պատկերասրահ, պատկերասրահի ֆոնդն էլ պետք է համալրվի նոր աշխատանքներով։ Եվ այնուամենայնիվ, մենք նախատեսում ենք, որ շրջափակման ավարտից հետո Մեծ Շենի նորաստեղծ պատկերասրահի աշխատանքները կցուցադրվեն Ստեփանակերտում կամ այլ տեղ Հայաստանում։ Երեխաներն ուզում են, որ բոլորը տեսնեն իրենց աշխատանքը։ Նաև, չնայած նրան, որ ուսումնական տարին ավարտվել է, և շրջափակումը շարունակվում է, և կրկնակի շրջափակման պայմաններում գնալով ավելի է սրվում, երեխաները շարունակում են նկարել»,- ասաց Սամվել Թավադյանը։
Հետպատերազմյան Արցախ
2020 թ․ նոյեմբերի 9-ի զինադադարից հետո արցախցիները Հայաստանից գնացին դեպի փոքր հայրենիք։ Նրանց ծանր տեսարան էր սպասում։
Ֆոտո՝ Հայկ Հարություննյանի
Աշխարհը ճամփաբաժանի առջեւ․ Հայաստանը Արցախի հետ կրկին կիզակետում
Առաջին համաշխհարային պատերազմից 100 տարի անց աշխարհը նոր ճամփաբաժանի առաջ է հայտնվնել, եւ Հայաստանն Արցախի հետ միասին, ինչպես 100, 200, 300 տարի առաջ, “կիսելու” տարածք է հանդիսանում։ Կրկին առաջին տեղում են դատարկախոսությունը, պոպուլիզմը, ամենաստոր բնազդներին աղերսելը, որոնք կոչված են բաց թողել կուտակված գոլոշին։
Կովկասի հոշոտումը Ռուսաստանի, Թուրքիայի, Իրանի, արդեն Իսրաելի եւ Արեւմուտքի կողմից շարունակվում է։
Արդեն 6 ամիս է՝ Լաչինի միջանցքն արգելափակված է․ ՀՀ ԱԳՆ
ՀՀ ԱԳ նախարարությունը թվիթերյան իր միկրոբլոգում մտահոգություն է հայտնել Լաչինի միջանցքի՝ արդեն 6 ամիս ձգվող արգելափակման կապակցությամբ։
Գրառումը՝ ստորև․
«Արդեն 6 ամիս է՝ Լաչինի միջանցքն ապօրինի արգելափակված է՝ Լեռնային Ղարաբաղում 120.000 մարդու հիմնարար իրավունքների և ազատությունների շարունակական խիստ սահմանափակումներով, ինչը բացասական ազդեցություն ունի 30.000 երեխայի և 9000 հաշմանդամություն ունեցող անձի վրա:
Եվ այս ամենը՝ չնայած Արդարադատության միջազգային դատարանի 22.02.23 օրինականորեն պարտադիր վճռին և միջազգային հաստատությունների բազմաթիվ զանգերին»։
ԱՄՆ Սենատում ներկայացվել է Ադրբեջանի կողմից Լաչինի միջանցքի շրջափակումը դատապարտող բանաձև
Կալիֆոռնիան ներկայացնող դեմոկրատ սենատոր Ալեքս Փադիլլան և Ֆլորիդայից նրա հանրապետական գործընկեր Մարկո Ռուբիոն ԱՄՆ Սենատ են ներկայացրել երկկուսակցական բանաձև, որը կոչ է անում Միացյալ Նահանգներին ուժեղացնել ճնշումն Ադրբեջանի նկատմամբ` Լաչինի միջանցքի արգելափակումը դադարեցնելու համար, հաղորդում է «Ամերիկայի ձայնը»։
Թվիթերյան գրառմամբ Փադիլլան նշել է. «Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի շրջափակումը ավելի քան 100 հազար հայերի զրկել է առաջին անհրաժեշտության ապրանքներից։ Անմարդկային է և անընդունելի: Ահա թե ինչու ես հենց նոր ներկայացրեցի երկկուսակցական բանաձև, որը դատապարտում է այս շրջափակումը և կոչ անում Միացյալ Նահանգներին անհապաղ քայլեր ձեռնարկել»: Սենատոր Մարկո Ռուբիոն ևս թվիթերյան գրառմամբ անդրադարձել է բանաձևին. «Հպարտ եմ միանալ սենատոր Ալեքս Փադելլային՝ երկկուսակցական բանաձև ներկայացնելու հարցում, որը դատապարտում է Ադրբեջանի կողմից Լաչինի միջանցքի արգելափակումը։ ԱՄՆ-ը պետք է օգնի վերջ դնել այս հումանիտար ճգնաժամին»:
Օրենսդրական նախաձեռնությունը, մասնավորապես, կոչ է անում ԱՄՆ-ին պատժամիջոցներ կիրառել Լաչինի շրջափակման և հայերի իրավունքների խախտումների մեջ պատասխանատու ադրբեջանցի պաշտոնյաների նկատմամբ, ինչպես նաև հորդորում է Բայդենի վարչակազմին դադարեցնել ամեն տեսակի ռազմական օգնությունն Ադրբեջանին՝ ամբողջապես կիրառելով 907-րդ բանաձևով նախատեսված դրույթները:
Հիշեցնենք, Հարավային Կովկասում բանակցությունների հարցերով ԱՄՆ պետքարտուղարության ավագ խորհրդական Լուիս Բոնոն այս մարտին հայտնել էր «Ազատություն» ռադիոկայանին, թե Վաշինգտոնը չի պատրաստվում պատժամիջոցներ կիրառել Բաքվի նկատմամբ՝ Լաչինի միջանցքի շրջափակման պատճառով:
«Միացյալ Նահանգները չի դիտարկում Ադրբեջանի դեմ պատժամիջոցների կիրառում Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանին կապող միակ ճանապարհի շարունակական շրջափակման համար: Հիմա պատժամիջոցների ժամանակը չէ: Այստեղ եմ, որպեսզի աշխատեմ երկու կողմների հետ` խաղաղությանը նրանց մոտեցնելու համար: Պատժամիջոցները կլինեին շատ անարդյունավետ: Այս պահին դա անգամ չի էլ քննարկվում»,- հայտարարել էր ամերիկացի դիվանագետը:
Քարագլխի Սբ․ Աստվածածին եկեղեցին
Պատմական հարուստ անցյալ ու պատմամշակութային ժառանգություն ունեցող Քարագլուխ գյուղը /Ասկերանի շրջան/ լքվել է դեռևս անցյալ դարի 80-ական թվականներին: Սակայն գյուղամիջում, կիսավեր, մինչ օրս կանգուն է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որը խորհրդային տարիներին որպես պահեստ էր ծառայում: Այն միանավ բազիլիկ է, արևելյան կողմում ունի կիսակլոր խորան, երկու ավանդատներով։ Միակ մուտքը բացվում է հարավից, որը կառուցված է մեծ սրբատաշ քարերով ։ Ունի երեք փոքր լուսամուտներ, որոնք բացվում են հարավային և արևելյան կողմերում։ Կառուցված է տեղական սպիտակավուն կոպտատաշ քարերով և կրաշաղախով; Ունի 14,5 մետր երկարություն, 6,6 մետր լայնություն։ Ծածկը փայտաշեն, ներկայումս փլված։
Քարագլուխ գյուղի Ս. Աստվածածին եկեղեցին հպանցիկ հիշատակված է Մ. Բարխուդարյանի աշխատության մեջ: Ըստ կառուցման ոճի վերաբերում է 19-րդ դարին:
Եկեղեցու տարածքում և պատերին պահպանվել են պատկերաքանդակներ և արձանագրություններ պարունակող մի քանի հետաքրքիր խաչքարեր։
Մուտքի դիմաց տեղադրված խաչքարի վրա արձանագրված է․ «Ես Ճահանս կանկ[ն]/եցի զխաչս եղբ/այր Փիրուզպա[խտին]»։
Հարավային պատին, մուտքից ձախ ագուցված խաչքարին․«Ես Սումբատ կանկ[ն]եցի զխաչս [Հ]ամ ․․․ամն/կողակից իմ Հաւանայ եւ Հեղան․․․, մուտքից ձախ․Ս[ուր]բ խ[ա]չս /փրկութ[ի]»:
Ելնելով շրջակա հուշարձանների` ժամանակագրական առանձնահատկություններից, եկեղեցու պատերին ագուցված ավելի հին շրջանի խաչքարերից ու տապանաքարերից, ինչպես նաև մերձակա տարածքի ուսումնասիրություններից, գտնում ենք, որ այն կառուցվել է այստեղ նախկինում գոյություն ունեցած եկեղեցու տեղում: Սրա օգտին է խոսում նաև 2021 թվականի դեկտեմբերին գյուղի մերձակա անտառային տարածքում ի հայտ եկած հին գերեզմանոցն ու այդ գերեզմանոցում գտնվող տապանաքարը։
Այդ գերեզմանոցի խաչքարերը վերաբերում են 12-13-րդ դարերին։ Սակայն ուշագրավն այն է, որ այստեղ հայտնաբերված տապանաքար ավելի ուշ ժամանակաշրջանի է՝ 16-րդ դար։ Արձանագրությունից պարզ է դառնում, որ դա տեր Հովնանի գերեզմանն է, թվագրված ՌԺԴ (1565)թ: Չի բացառվում, որ դեռ 16-րդ դարում գյուղում կար եկեղեցի, որի առաջնորդը ինքը Հովնանն էր։
Քարագլուխ գյուղն Ադրբեջանի կողմից բռնազավթվել է 2022 թվականի մարտի 24-ին։