Մանվել Սարգսյանը ֆեյսբուքյան իր էջում գրում է 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարասկզբի Հայաստանի նկատմամբ ռուսական քաղաքականության շրջադարձերի մասին։
Ճիշտ է ասվում, որ ազգային ինքնագիտակցությունը ծնվում է ընդդիմության մեջ։ Այնուամենայնիվ, դժվար թե նախկին մահմեդական իշխանության օրոք հայերը կամք ունենային դիմակայելու իշխանությունների հալածանքներին։ Բայց Ռուսաստանի քաղաքացիության տակ նման կամք է հայտնվել. Տարբեր կայսրություններում հայերի քաղաքական կարգավիճակը չափազանց տարբեր էր։
Այս կարգավիճակում ուզում եմ ցույց տալ, թե ինչպես է փոխվել Ռուսաստանի ցարական իշխանության քաղաքականությունը հայերի նկատմամբ։ 19-րդ դարի 80-ական թվականներից ցարական Ռուսաստանի վերաբերմունքը հայերի նկատմամբ փոխվել է։ Անդրկովկասում անընդհատ աճող հայ բնակչությունը սկսեց իշխանությունների համար ստեղծել այնպիսի սոցիալական խնդիրներ, որոնք նախկինում չէին տեսել։ Բնակչության տարանջատումը էթնիկական և կրոնական գծերով շարունակվել է Կովկասը Ռուսաստանին միացնելուց հետո տասնամյակներ շարունակ: 1855-56-ի և 1877-78-ի ռուս-թուրքական պատերազմներից հետո հայերի վերաբնակեցումը ռուսական տարածքներում շարունակվեց։ Այս անգամ Օսմանյան կայսրության հայերը տեղափոխվեցին ռուսական Անդրկովկասի բոլոր շրջանները, մինչդեռ հազարավոր մահմեդականներ փախան ռուսական տարածքից։ Կարսի մարզը Ռուսաստանին միացնելուց հետո Օսմանյան կայսրությունից ռուսական տիրապետության տակ գտնվող 100 հազար հայեր տեղափոխվեցին։
Ժողովրդագրական նման միտումի ֆոնին կապիտալիզմի զարգացումը յուրօրինակ ազդեցություն ունեցավ Կովկասի սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունների վրա։ Խոշոր քաղաքներում՝ Բաքվում և Թիֆլիսում, գերակշռում էր հայ բնակչությունը։ Բաքվում հայկական կապիտալի մասնաբաժինը գերազանցել է 51%-ը, մինչդեռ հայ բնակչությունը 25-ից պակաս էր։ Թիֆլիսի հայ բնակչության և կապիտալի բաժինը նույնպես գերազանցել էր կեսը։ Սա լուրջ խնդիրներ է ստեղծել իշխանությունների համար։ 1880-ական թվականներից սկսած ցարական կառավարությունը սկսեց միտումնավոր խարխլել հայկական տնտեսական գերակայությունը կովկասյան քաղաքներում, ինչի համար սկսեց խրախուսել Բաքվի և Ելիզավետպոլի նահանգների քաղաքներում գերիշխելու մուսուլմանական հավակնությունները։
Նման քաղաքականությունը լրիվ հակառակն էր ցարիզմի քաղաքականությանը Կովկասում իշխելու առաջին շրջանին։ Այն ժամանակ վարչական մարմիններում նշանակվում էին հիմնականում քրիստոնյաներ, որոնք տարածաշրջանում հիմնականում ներկայացված էին հայերով։ Սա թույլ տվեց հայերին տիրանալ տնտեսական զարգացման նախաձեռնությանը այնքանով, որ դա սկսեց զայրացնել կայսրական իշխանություններին։ Ցարական վարչակազմը նույնիսկ սկսեց խրախուսել հայերի և մահմեդականների միջև ազգամիջյան հակամարտություններ։
Տարածաշրջանում նման թշնամանք խրախուսելու օբյեկտիվ հիմքեր կային։ Սա շատ գունեղ նկարագրված է անգլիական «The Contemporary Review» ամսագրում 1906 թվականին հրապարակված մուսուլման բնակչության հակահայկական տրամադրությունների բնույթի մասին ուսումնասիրության մեջ.
«Թաթարների և հայերի միջև տնտեսական մրցակցություն է ծաղկում, պատերազմ, որում ակնհայտ է թաթարների վերջնական պարտությունը։ Մինչ ռուսական տիրապետությունը, մահմեդականները հայերին նայում էին որպես ստրուկների, որպես ստոր արարածների, բայց երբ ռուսները քաղաքակիրթ կառավարության պես մի բան հաստատեցին, և հայերը հնարավորություն ունեցան զարգացնելու իրենց բնատուր տաղանդները, թաթարների գերազանցությունը սկսեց մարել: Հայերն աստիճանաբար հաստատվեցին, և նրանց հարստությունը առաջացրեց մահմեդականների նախանձը, որոնք դառնությամբ էին հասկանում, որ իրենց նախկին ծառաները շուտով կդառնան իրենց տերը:
Նման պայմաններում ցարական վարչակազմը սկսեց բացահայտ ահաբեկել հայերին։ Քաղաքային կառավարություններում և արդյունաբերական ձեռնարկություններում հայերի չափից ավելի մեծացած ներկայացվածությունը Ռուսաստանի կառավարության կողմից սկսեց ընկալվել որպես սպառնալիք։ 1882 թվականին Ալեքսանդր III ցարը ներքին գործերի նախարար Տոլստոյին հանձնարարեց քայլեր ձեռնարկել հայկական «ազգայնականության» դեմ։ 1885-ին հայկական ծխական դպրոցները ժամանակավորապես փակվել են, իսկ 1887-ից անցել են կրթության նախարարության վարչության ենթակայության տակ։ 1889 թվականին Հայաստանի պատմությունն ու աշխարհագրությունը դուրս մնաց դպրոցից։
1896 թվականին Գրիգորի Գոլիցինը նշանակվում է Կովկասի կառավարիչ։ Նա մի շարք միջոցառումներ է իրականացնում հօգուտ մահմեդականների, միաժամանակ նվազում է հայերի դերը։ Հակահայկական արշավը իր գագաթնակետին հասավ 1903 թվականին, երբ իշխանությունները բռնագրավեցին հայկական եկեղեցու ունեցվածքը և արգելեցին հայկական դպրոցները։
Մկրտիչ Ա Խրիմյան կաթողիկոսն արգելել է հայ հոգեւորականներին ինչ-որ կերպ ենթարկվել թագավորական հրամանին, ինչպես նաև այն հրամանագրին, ըստ որի բոլոր արարողությունները պետք է կատարվեին ռուսերենով։ Կաթողիկոսի կոչով հայ ժողովուրդը ոտքի ելավ պայքարի։ Երբ ժողովուրդը ոտքի կանգնեց՝ ի պաշտպանություն իր եկեղեցու, բողոքի ցույցերը ճնշվեցին զենքով։ Եղել են բազմաթիվ մարդկային զոհեր։ Ի պատասխան՝ հայոց համազգային շարժումը սկսեց ահաբեկչական մեթոդներ կիրառել։ 1903 թվականի հոկտեմբերին հնչակյան կուսակցության անդամները մահափորձ են կատարել գլխավոր հրամանատար Գոլիցինի դեմ, որի արդյունքում նա ծանր վիրավորվել է։
Ցարական իշխանությունները սկսեցին շահարկել մահմեդականների և հայերի միջև առկա լարվածությունը։ Դաշնակցության կազմակերպության հայ ահաբեկիչների հարձակումները ցարական պաշտոնյաների վրա իշխանություններին հնարավորություն էին տալիս ստուգելու մուսուլմանների հավատարմությունը։ 1905 թվականի փետրվարին իշխանությունները հրահրեցին մահմեդականների հարձակումները հայերի և նրանց ունեցվածքի վրա։ Այս հակամարտությունը արագորեն դուրս եկավ վերահսկողությունից և 1905 թվականի ամռանը պատեց Բաքվի և Ելիզավետոպոլի նահանգների ամբողջ շրջանները։ Իշխանությունները կարողացան ճնշել անկարգությունները միայն 1906 թ.
Սակայն նույնիսկ նման պայմաններում հայերի ազգային պայքարը հաջողությամբ պսակվեց՝ կայսրությունը ստիպված եղավ նահանջել և 1905 թվականի օգոստոսի 1-ի հրամանագրով Նիկոլայ II-ը հրամայեց վերադարձնել բռնագրավված ունեցվածքը Հայ առաքելական եկեղեցուն։ Միաժամանակ թույլատրվել է բացել հայկական ազգային դպրոցներ։
1905 թվականի ապրիլին Կովկասի նահանգապետ նշանակված իշխան Վորոնցով-Դաշկովին հաջողվեց մեղմել իշխանությունների հակահայկական դիրքորոշումը և վերադարձնել հայկական եկեղեցու ունեցվածքը։
Օսմանյան կայսրության հետ արտաքին քաղաքական հակամարտությունների պայմաններում ռուսական իշխանության դիրքերը կրկին դառնում են հայամետ։ Այստեղ պարզ է դառնում Ռուսական կայսրության համար հայերի արտաքին քաղաքական կարևորության առաջնահերթությունը։ Հենց որ առաջացավ Օսմանյան կայսրության հետ առճակատման հրամայականը, հայերը դարձյալ առանձնահատուկ արժեք ստացան։
Այստեղ է, որ Օսմանյան կայսրությունում հայերի կյանքի թեման հետաքրքիր է դառնում հենց այն պահից, երբ Կովկասը միացվեց Ռուսաստանին։ Տարօրինակ է, բայց այս դարաշրջանում հայ ժողովրդի ճակատագիրը Ռուսական և Օսմանյան կայսրություններում շատ ընդհանրություններ ուներ: Բայց արդյունքները լրիվ հակառակ են։ Տպավորություն է, որ հայկական պետականության վերածնունդը Արևելյան Հայաստանում, օբյեկտիվ պատճառներով, տեղի է ունեցել Օսմանյան կայսրությունում իրականացված Հայոց ցեղասպանության գնով։ Հայության պետականության վերածննդին հակազդելու անկարողությունը ստիպեց տերություններին կանգ առնել այս ժողովրդի բնաջնջման ծրագրի վրա։ Բայց նույնիսկ դա չէր կարող հակազդել՝ տարածաշրջանում իշխանության վակուումը լրացնելու նպատակով նոր սուբյեկտների, առաջին հերթին՝ հայկական պետության ձևավորումը։
Սա հասկանալու համար արժե համառոտ խոսել 19-րդ դարում օսմանյան հայերի մասին։
Եվ այժմ կարող եմ միայն նշել, որ 19-րդ դարի վերջից հայ ժողովրդի գործունեությունը Ռուսական կայսրությունում իր իրավունքների համար պայքարում ձեռք է բերել ըմբոստ բնույթ։ Իսկ այս ընթացքում ի հայտ եկած հայաստանյան քաղաքական կուսակցությունները որդեգրեցին ռուս «պոպուլիստների» պրակտիկան՝ անհատական տեռոր իշխանությունների ներկայացուցիչների նկատմամբ։ Ինքնորոշման ու անկախության համար պայքարի ըմբռնում չկար։ Ոչ ոք չէր ցանկանում խաթարել «բարեկամությունը» Ռուսաստանի հետ. գաղափար չկար Ռուսաստանին որպես հայ ժողովրդի թշնամի տեսնելու։
