Մենք ողջունում ենք Ադրբեջանի նախագահի աշխատակազմի բարձրաստիճան ներկայացուցչի վերջին հայտարարությունները՝ Ղարաբաղ վերադառնալ ցանկացող հայերի իրավունքների, անվտանգության և տնտեսական բարեկեցության երաշխիքների վերաբերյալ։ Այս մասին այսօր՝ նոյեմբերի 15-ին, ճեպազրույցում հայտարարել է ՌԴ ԱԳՆ պաշտոնական ներկայացուցիչ Մարիա Զախարովան։

«Ինձ թվում է, որ սա շատ կարևոր և ժամանակին արված ազդանշան է, և մենք ամեն կերպ աջակցելու ենք այս գործընթացին, որը  սկզբունքային նշանակություն ունի  Բաքվի և Երևանի հաշտեցման համար, այդ թվում՝ ռուսաստանյան խաղաղապահ զորախմբի միջոցով։ Ի դեպ, մենք բազմաթիվ ֆեյքեր ենք արձանագրում, որոնք ստեղծվում են, որպեսզի հնարավորություն չտան այս տարածաշրջանի, այս տարածքների բնակիչներին հետ վերադառնալ։ Ոմանց վախեցնում են ինչ-որ մտացածին սպառնալիքներով, ոմանց համար կեղծ տեղեկություններ են նետում, որ իրենց տներից ոչինչ չի մնացել: Դա ճիշտ չէ։ Մենք առնվազն տեսնում ենք այս տեղեկատվական արշավները, որոնք այժմ ակտիվորեն  անց են կացվում։ Բայց ինձ թվում է, որ պետք է հիմնվել պաշտոնական հայտարարությունների վրա,  մասնավորապես, այս դեպքում ես մեջբերեցի Ադրբեջանի նախագահի աշխատակազմի ներկայացուցչի խոսքը և ռուսական կողմի այն հայտարարության վրա, որը  հենց նոր ես արեցի»,- ասել է Զախարովան։

Ռուսաստանը, որը 2020 թվականի պատերազմից հետո երեք տարի շարունակ աջակցում էր Արցախը օկուպացնելու և հայաթափելու Բաքվի մտադրություններին՝ փորձելով յուրացնել Արցախի մշակութային ժառանգությունը, որը մի քանի անգամ ավելի հին է, քան ինքը՝ Ռուսաստանը, այժմ համարձակվում է խոսել Բաքվի «երաշխիքների» մասին։ Զախարովան ակնարկում է, որ արցախցիների տներին ձեռք չեն տալիս՝ ըստ երեւույթին ակնկալելով հայերի երախտագիտությունը։

Ռուսաստանն ամեն ինչ արեց, որպեսզի Իսրայել Օրիի սկսած ճանապարհը հասցնի անդունդ։ Եվ ոչ միայն հայերի, այլեւ հենց Ռուսաստանի համար։ Հավաքվեք գնացեք:

Step1.am-ի զրուցակիցն է ֆրանսահայ հասարակական գործիչ Հիլդա Չոբոյանը։

–Տիկի՜ն Չոբոյան, Հայաստանի իշխանությունները կարծես փորձում են փակել Արցախի քաղաքական հարցը, Սփյուռքում ի՞նչ դիրքորոշում կա այս հարցով։

– Այո՜, ինչպես ուրիշ քաղաքական հարցերում, Հայաստանի իշխանություններն այսօր տեսլական չեն ցուցաբերում նաեւ Արցախի հարցում։ Օրեցօր նոր որոշումներ են ընդունում, օրինակ, այն որոշումը, որ Արցախից տեղահանված մարդիկ պետք է կա՜մ փախստականի, տեղահանվածի կարգավիճակ ունենան, կա՜մ Հայաստանի քաղաքացի դառնան։ Իսկապես մեծ հնարավորություններ կան միջանկյալ կարգավիճակներ ու ձեւեր գտնելու՝ մեր հայրենակիցների փախստականի կարգավիճակը պահպանելու եւ իրենց բոլոր հնարավորությունները տալու, որպեսզի օգտվեն Հայաստանի քաղաքացու իրավունքներից։ Սա չի արվել, ըստ իս՝ դա Հայաստանի իշխանության կողմից մեծ սխալ է, նույնիսկ կարող եմ ասել, որ հանցանք է ապագայի համար։ Հնարավորություններ կան, եւ այս հարցերով մեծ մասնագետներ կան Սփյուռքում։ Հնարավորություններ կան, ապագայում վերադարձի իրավունքի գործադրման համար ձեւեր կան, պետք է այդ ուղղությամբ քաղաքականություն վարել, որը Հայաստանի իշխանությունները չեն ընդունում։

Ես կարծում եմ, որ Արցախի պատասխանատուները, չասեմ միայն Արցախի իշխանությունները, նաեւ Արցախում ու Հայաստանում մտահոգ շրջանակները պետք է միանան Սփյուռքի այն շրջանակների հետ, որոնք ուզում են, որ այս իրավունքը չկասեցվի, այսինքն՝ վերադարձի իրավունքը՝ իր բոլոր ածանցյալ իրավունքներով չկասեցվի։ Ես կարծում եմ, որ այս հարցի շուրջ Հայաստանում պետք է քաղաքացիական շարժում սկսվի։ Ճիշտ է, ժամանակը կարճ է, տեղահանվածները շատ հուսահատ վիճակում են, ուզում են իրենց դժվարություններին  ու տառապանքներին վերջ տալ, շատերը կընդունեն Հայաստանի քաղաքացիություն եւ կհրաժարվեն փախստականի կամ տեղահանվածի կարգավիճակից, բայց կարծում եմ, որ այս հարցը հասարակական շարժման կարիք ունի։

–Դուք ի՞նչ եք նկատում՝ Հայաստանի իշխանությունը փորձում է այսպիսով փակե՞լ Արցախի տեղահանված բնակչության վերադարձի հարցը։

-Ես իրական քաղաքականության ու վերջնանպատակների մասին լավ տեղեկացված չեմ։ Բայց կասկածներ ունեմ, որ Հայաստանի իշխանության կողմից հեշտ տարբերակ գտնելու մղում կա։ Իմ կարծիքով՝ ապագայի մասին չեն մտածում, իսկ վերադարձի իրավունքն ապագայի մասին է։ Հայաստանի իշխանությունները մինչեւ հիմա չեն փայլել իրենց հեռատեսությամբ եւ երկարատեւ ծրագիր ու քաղաքականություն մշակելու գործի մեջ։ Եթե այսպես են որոշել, ես կարծում եմ, որ իրենց համար ամենահեշտ ու պարզունակ ձեւը սա է։ Իսկ քաղաքականությունը պարզունակություն չի սիրում, քաղաքականությունը ենթադրում է, որ մենք հեռատես պետք է լինենք, ազգային տեսլական պետք է ունենանք՝ բոլոր իր ածանցյալ իրավունքներով եւ այլն։ Չեմ ուզում այդքան հեռու գնալ ու ասել, որ Հայաստանի իշխանություններն ուզում են Արցախի վրա խաչ քաշել,  բայց ուզում եմ ասել, որ սա անհեռատես քաղաքականություն է։ Մարդկանց նոր կարգավիճակ տալով, իրենց ուղեղներում ու հոգեբանության մեջ այս գաղափարը արմատացնելով, որ՝ դուք այստեղ եք ու պետք է բնակվեք այստեղ, սահմանի մյուս կողմը պետք է մոռանաք, սա Հայաստանի իշխանության մեծ թերությունն է։

–Եթե անդրադառնանք Սփյուռքին, ի՞նչ դիրքորոշում ունի Սփյուռքը Արցախի հարցի մասին, քաղաքական պահանջներ դրվո՞ւմ են այս փուլում։

-Սփյուռքը շատ բազմաշերտ է, պետություն չէ, ապակենտրոնացած մեկ մարմին է, որի մեջ տարբեր ուղղություններ ու գաղափարներ կան։ Բայց Սփյուռքի մեջ վերջին 30 տարիներին արմատացած է Արցախի իրականությունը։ Եվ եթե այսօր Արցախի իրականության մղումը Հայաստանի հասարակության ու արցախցիների կողմից գոյություն ունենա, Սփյուռքը միշտ դրա կողքին կկանգնի ու կսատարի։ Եթե Սփյուռքը դիտարկենք որպես հայկական ինքնության մեկ բաղադրիչ,  այդ գիտակից բաժինն անպայման Արցախի կողքին պետք է լինի եւ պետք է սատարի։ Ոչ թե պետք է առաջնորդի, այլ սատարի Արցախ վերադարձի ծրագրի իրագործմանը։ Չի կարելի մարդկանց այսպես կոտրել, 30 տարի ներդրումներ են արել, Սփյուռքում մարդիկ՝ շատերը, որոնք իրենց ամբողջ կյանքը նվիրեցին այս հարցին, այսօր արդեն իսկ շատ կոտրված են։ Անշուշտ, Հայաստանի անկախության հարցին են իրենց նվիրել մարդիկ, բայց դրան զուգահեռ Սփյուռքը մեծ հույսեր էր կապել Արցախի վերածնունդի շարժմանը։ Նաեւ ներդրումներ են արել, նաեւ կյանքեր են տրամադրել այս գործին, չասեմ զոհել։ Եվ շատ մարդիկ այսօր շատ կոտրված են զգում, նրանք ամենաշատը նվիրված մարդիկ են։ Այսօր այս թեւաթափ վիճակին պետք է վերջ տալ եւ նախաձեռնությամբ հանդես գալ։

-Հայաստանի իշխանությունները հայտարարել են, որ ֆինանսավորում չեն հատկացնելու Արցախի պետական մարմինների գործունեության համար։ Արցախի սուբյեկտայնությունը պահելու համար կարեւոր է նաեւ պետական մարմինների գործունեությունը, Սփյուռքը կարո՞ղ է ֆինանսավորում հատկացնել այս ուղղությամբ։

–Այս ամենը ծրագիր է ենթադրում։ Որպեսզի Սփյուռքը ֆինանսավորի այս կամ այն բանը, ծրագրեր պետք է լինեն։ Պետք է ստեղծվեն կառույցներ, որոնք պետք է աշխատեն Սփյուռքում առկա կառույցների հետ։ Եվ ամեն ինչ հնարավոր է, անհնար ոչինչ չկա։ Այսինքն՝ եթե Հայաստանի իշխանությունները թույլ չեն տալու, որ Արցախի վտարանդի կառավարությունն իր կառույցներով գոյություն ունենա, պետք է կառույցներ ստեղծվեն ու հայցեն Սփյուռքի օգնությունը։

Ռոզա Հովհաննիսյան

Հայաստանի Հանրապետությունում ժամանակավոր պաշտպանություն ստացած փախստականի կարգավիճակի վկայական ստանալու համար Արցախի հարկադիր տեղահանված բնակիչներին տրված ձևաթուղթը պարունակում է «Հայտնում եմ, որ ես որևէ պետության քաղաքացի չեմ հանդիսանում։ Տեղյակ եմ կեղծ տեղեկություններ և փաստաթղթեր տրամադրելու պատասխանատվության մասին»:

Արցախցիները, ովքեր ցանկանում էին փախստականի կարգավիճակի վկայական ստանալ, կասկածանքիմեջ են այս խոսքերի համար։ Ոմանք ասում են, որ այսպիսով մենք ստիպված ենք ընդմիշտ հրաժարվել մեր անցյալից, Արցախի հանդեպ իրավունքից։ Մյուսները կարծում են, որ երկրորդ ասացվածքում կա ծուղակ, քանի որ կասկածներ կան, որ այն փաստաթղթերը, որոնցով արցախցիները ապրել և գործել են 30 տարի, մի օր կարող են դառնալ «կեղծ տեղեկություններ և փաստաթղթեր», և իրենք պետք է պատասխան տան օրենքի առաջ։

Շատերի կարծիքով, եթե այսօր արցախցիներին տրված ՀՀ քաղաքացու կապույտ անձնագիրը նրանց ՀՀ քաղաքացի լինելու իրավունք չի տալիս, վաղը փախստականի կարգավիճակի վկայականը կարող է դառնալ նույն կեղծ  փաստաթուղթը։ Շատերը նույնպես անվստահություն ունեն այս կարգավիճակի միջազգային ճանաչման հարցում։

Այս ամբողջ խառնաշփոթն ինձ ստիպեց ավելի խորանալ այսպես կոչված «պաղեստինյան վերադարձի իրավունքի» մեջ, որի մասին պատմեցին մեր սփյուռքահայ գործընկերներից շատ իրավաբաններ, երբ մենք ապարդյուն փնտրում էինք միջազգային ատյաններ դիմելու ուղիներ:

Պաղեստինցի փախստականների խնդիրը ծագեց 1948 թվականի Պաղեստինյան պատերազմի ժամանակ, երբ 700,000-ից 800,000 արաբներ լքեցին, փախան կամ վտարվեցին իրենց տներից այն տարածքում, որը պետք է դառնար Իսրայել (մեր դեպքում մենք լքեցինք այն տարածքը, որը պետք է դառնա Ադրբեջան): ) Նրանք բնակություն հաստատեցին Անդրհորդանանի, Լիբանանի, Սիրիայի, Եգիպտոսի, Հորդանան գետի ափին և Գազայի հատվածի փախստականների ճամբարներում, որոնք պատերազմի ժամանակ գրավված էին Անդրհորդանանի և Եգիպտոսի կողմից։

Ըստ Wikipedia-ի, ոչ մի արաբական երկիր, բացի Հորդանանից, մինչ այժմ չի ձուլել պաղեստինցի փախստականների զգալի քանակություն կամ նրանց լիարժեք քաղաքացիություն չի տվել, և նրանցից շատերը ապավինում են ՄԱԿ-ի կամ այլ երկրների անհատների տնտեսական օգնությանը: Արաբական կառավարությունների մեծ մասի դիրքորոշումն է՝ քաղաքացիություն չտրամադրել իրենց սահմաններում ծնված պաղեստինցի փախստականներին. այս քաղաքականությունը մասամբ պայմանավորված է այս արաբական պետությունների ցանկությամբ՝ թույլ տալ պաղեստինցիներին վերադառնալ իրենց տները Իսրայելում, և մասամբ՝ այդ պետությունների՝ փախստականներից ազատվելու ցանկությամբ:

Ակամայից զուգահեռ է առաջանում. այսօր ժամանակավոր պաշտպանություն վերցրած և փախստականի կարգավիճակ տված Հայաստանի իշխանությունը ՀՀ քաղաքացիություն ստանալու իրավունքը թողնում է հենց Արցախի բռնի տեղահանվածներին։

Շատ միգրանտներ չեն ցանկանում քաղաքացիություն ստանալ հենց այն պատճառով, որ դա նրանց կզրկի սեփականության փոխհատուցման և իրենց նախկին բնակության վայրերը վերադառնալու իրավունքից։ Այնուամենայնիվ, ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 1948 թվականի դեկտեմբերի 11-ի 194 բանաձևի 11-րդ հոդվածը սահմանում է, որ փախստականներին, ովքեր ցանկանում են վերադառնալ իրենց տները և խաղաղ ապրել իրենց հարևանների հետ, պետք է հնարավորինս շուտ թույլատրվի դա անել, և որ գույքի համար պետք է փոխհատուցում վճարվի նրանց, ովքեր որոշել են չվերադառնալ, ինչպես նաև գույքի կորստի կամ վնասի համար, որը, միջազգային իրավունքի կամ արդարադատության սկզբունքների համաձայն, պետք է փոխհատուցվի պատասխանատու կառավարությունների կամ իշխանությունների կողմից:

Եվ նորից երկընտրանք՝ կամ ստանալ Հայաստանի քաղաքացիություն և փոխհատուցում ստանալու սակավ հնարավորություն Ադրբեջանից կամ Հայաստանից (որովհետև նրանք են պատասխանատու արցախցիների զանգվածային արտագաղթի համար, թեև յուրաքանչյուր երկրի պատասխանատվությունը տարբերվում է մյուսից), կամ ստանալ փախստականի կարգավիճակ, պահպանել վերադարձի, գույքային վնասի հատուցման իրավունքը։

Երկու դեպքում էլ խնդիրների լուծման հավանականությունը բավականին ցածր է, իսկ սոցիալական խնդիրները պետք է լուծվեն այստեղ և հիմա։

Վերադարձի իրավունքի հակառակորդները պնդում են, որ այն չունի միջազգային իրավունքի հիմք, և դա անիրատեսական պահանջ է։ Սակայն շատ փորձագետներ կարծում են, որ Արցախի բռնի տեղահանվածների կարգավիճակի խնդիրը ոչ թե իրավական, այլ քաղաքական է։ Նրանց կարծիքով, ՀՀ կառավարությունը պետք է շարունակի ֆինանսավորել թոշակառուներին, հաշմանդամներին, երեխաներին և սոցիալական այլ խմբերին (զոհվածների ընտանիքներ, կերակրողներ կորցրածներին և այլն) ճիշտ այնպես, ինչպես դա արվել է անկախության բոլոր տարիներին՝ անկախ նրանից, թե ինչ կարգավիճակում են դրանք։

Ի վերջո, ավելի քան 30 տարի համայն հայությունը (թե՛ Հայաստանը, թե՛ Արցախը) ապրել է նույն քաղաքական, ֆինանսական, տնտեսական, դատական ​​և իրավական դաշտում։ Մենք գործնականում ունենք նույն իրավունքներն ու պարտականությունները, և Հայաստանի ղեկավարությանը մնում է միայն կամք դրսևորել և հայտարարել, որ լիովին կկատարի իր հայրենակիցներին պաշտպանելու իր պարտավորությունները՝ միջազգային իրավունքին և ՀՀ Սահմանադրությանը համապատասխան։

Եվ, այնուամենայնիվ, մասնագետների պարզաբանումներ են անհրաժեշտ՝ կապված ժամանակավոր պաշտպանության կարգավիճակի դիմումի ձևի կետերի հետ, որպեսզի մենք նորից չհայտնվենք «чужой среди своих» կարգավիճակում։

Մարգարիտա Քարամյան