Երբ ասում ենք Հունոտի կիրճ, ակամայից հիշում ենք Հովանոցները, կամ ժողովրդի լեզվով ասած Զոնծիկները, որը իրավամբ բնական հրաշք է ու կիրճի զարդը, բայց և այնպես, Հունոտի կիրճը աչքի է ընկնում ոչ միայն բնական հուշարձաններով ու տարաբնույթ բուսական, կենդանական միջավայրով, այլև պատմա-հնագիտական ու ճարտարապետական մի շարք հուշարձաններով, որոնք մեզ են հասել դեռևս վաղնջական ժամանակներից:

Տարածքում գոյություն ունեն շուրջ 30 պատմա-ճարտարապետական և երկու տասնյակ հնագիտական հուշարձան-քարանձավներ։  Քարանձավներում` մասնավորապես «Ավանա կարանում» և «Ալեքսանա ղուզե» քարայրում կատարված հնագիտական ուսումնասիրությունները վկայում են տարածաշրջանում մարդկային բնակության մասին դեռևս հին ու միջին քարեդարյան ժամանակներից:

2015թ.-ին Հունոտի կիրճ պետական բնապատմական արգելոցի մաս կազմող Ալեքսանա Ղուզե քարանձավ համալիրում հայտնաբերված գտածոն ո՛չ նախամարդու գործիք էր և ո՛չ էլ սեպագիր արձանագրություն: Դա մի ատամ էր, որը պատկանել է էնեոլիթի ժամանակաշրջանում ապրած մարդու: Հետազոտությունների արդյունքում պարզվել է, որ ատամը 6,5 հազար տարեկան է: Նման նմուշները հնէաբանական ու հնագիտական արժեքավոր տեղեկություն են տալիս, ո՞վ է եղել այն մարդը, ով դեռ 6500 տարի առաջ ապրել է ներկայիս Արցախի տարածքում:

Ինչպես փաստում են գիտնականները, ատամի մեջ ԴՆԹ-ն կարող է պահպանվել հազարամյակներով, ուստի հայտնաբերված ատամի ԴՆԹ-ի կառուցվածքը պարզելու փորձագիտական ուսումնասիրությունների համար գտածոն ուղարկվել է Կոպենհագենի գենետիկայի համալսարան, հետազոտությունների արդյունքում պարզվել է, որ ատամը 6,5 հազար տարվա վաղեմություն ունի եւ պատկանել է մեր նախնիներին, ինչը վկայում է ժառանգական անընդհատության փաստի մասին։

Միջնադարյան և հետմիջնադարյան մի շարք հուշարձան-շինությունների ուսումնասիրությունները հավաստում են, որ Հունոտի կիրճում և նրա հարակից բարձրավանդակում կյանքը շարունակվել է սերնդե-սերունդ, հասնելով մինչև մեր օրերը: Տեղում կատարված ուսումնասիրությունները մեկ անգամ ևս եկան փաստելու մատենագրության մեջ եղած այն վկայությունները, ըստ որոնց Հունոտի կիրճը` հարակից ռազմավարական բարձրավանդակով դեռևս վաղ միջնադարից սկսած կարևոր դերակատարություն են ունեցել Արցախի Մեծառանք գավառի այդ հատվածի պատմության մեջ, իսկ ուշ միջնադարում` խոշոր դեր կատարել արցախահայության ազգային-ազատագրական պայքարում:

Դրա խոսուն վկայությունն են հանդիսանում հանդիպակաց լեռնալանջի ամարաթ-շինությունները, պաշտպանական կառույցները և հետագայում ժամանակի պայմաններին հարմարեցված քարանձավ-պատսպարանները, առանց որոնց Շուշի ամրոց-բնակավայրի պաշտպանությունը անհուսալի կլիներ:

Ուսումնասիրությունները միաժամանակ ցույց են տվել, որ կիրճում գտնվող մեկ տասնյակից ավելի ջրաղացները պատմական բախտորոշ պահերին Շուշիի և շրջակա մի շարք բնակավայրերի բնակչության կեցության ապահովման գործում առանձնահատուկ դերակատարություն են ունեցել, ալյուր մատակարարելով:

Գրավիչ շինությունները տարածվում էին կիրճի գեղատեսիլ գետակի երկայնքով, որտեղ ջուրը դրանց համար շարժիչ ուժ էր հանդիսանում: Հունոտի և դրա շրջակայքի մոտ 12 ջրաղացների ավերակները վկայում են այստեղի երբեմնի ծաղկում ապրած արդյունաբերության մասին:

Ուշ միջնադարյան Հայաստանի արտադրական կառույցների շարքում առանձնահատուկ տեղ ունեն ջրաղացները: Եկամտաբեր այդ արտադրությունները հիմնականում պատկանում էին ունևոր մարդկանց և վանքերին: Գետի շուրջը դեռ կան այդ ջրաղացներից շատերի ավերակները: Ջրաղացներից մեկի բարավորին առկա է շինարարական արձանագրություն «ԹՌՅԵ» (1856թ.):

Հետագայում, ռազմավարական մեծ նշանակության կիրճի և մարդկանց գոյատևման համար կարևոր դեր ունեցող ջրաղացների պաշտպանության նկատառումներից ելնելով, 18-րդ դարում այստեղ ձևավորվել է բնակավայր, որը պատմական աղբյուրներում հիշատակվում է «Հունոտ», «Քարինտակ- Հունոտ», «Ներքին Քարինտակ» անուններով:

1895 թվականին 130 բնակիչ ունեցող Հունոտ գյուղը մեծ դեր է խաղացել Շուշի քաղաքի համար: 1930 –ական թվականներին գյուղը վերջնականապես լքվել է, բնակիչները տեղափոխվել են Շուշի, ինչպես նաև Քարին տակ, Մխիթարաշեն ու Շոշ գյուղերը:

Գյուղի ավերակներն ու գերեզմանոցն այսօր զբաղեցնում են մոտ մեկ ու կես հեկտար տարածք:

Հունոտի գյուղատեղի կամարաձեւ կամուրջը գտնվում է Կարկառ գետի վրա: Այն կառուցվել է 1720թ. տեղական սպիտակ կրաքարով ու կրաշաղախով: Բնական անհարմար տեղանքը շինարարների կողմից բավականին վարպետորեն է օգտագործվել, հիմնապատերը կցվել ու ամրացվել են գետի երկու կողմերի ժայռաքարերին: Ժամանակին կամուրջը կարեւոր ռազմավարական նշանակություն է ունեցել: 2020 թվականին կամուրջը գտնվում էր վերանորոգման փուլում:

Տարածքում գործում էր «Հունոտի կիրճ» պետական բնապատմական արգելոցը։

Արմինե Հայրապետյան

Step1.am-ը զրուցել է Հայ կառուցողական կուսակցության նախագահ, քաղաքագետ Անդրիաս Ղուկասյանի հետ։

-Պարոն Ղուկասյան, ԱՄՆ-ին ի՞նչ դիրքորոշում է որդեգրել Արցախի հարցում, ճանաչո՞ւմ է այն իրավիճակը, որը կա այսօր։

-Նոյեմբերի 15-ին ԱՄՆ Սենատի կոմիտեներից մեկում լսումներ պետք է լինեն՝ «Արցախի ապագան» խորագրով։ Հավանաբար այնտեղ կլինի քննարկում, կտրվի իրավիճակի գնահատականը։

-Տարբեր երկրներ իրենց դիրքորոշումը հայտնել են այս ընթացքում, որոշ երկրներ, ինչպես, օրինակ, Ռուսաստանը, Արցախն Ադրբեջանի կազմում ճանաչելու մասին են հայտարարել։ ԱՄՆ-ն Արցախն Ադրբեջանի կազմում ճանաչո՞ւմ է, եթե ոչ, ի՞նչ քաղաքական քայլեր կարող են արվել։

–1992 թվականից, երբ Հայաստանը եւ Ադրբեջանը ստացան միջազգային ճանաչում, միջազգային հանրությունն Արցախը Ադրբեջանի կազմում ճանաչում է որպես վիճելի տարածք։ Վեճի առարկան ինքնորոշման իրավունքի հարցն է։ Հայաստանն ու Ադրբեջանը 1992 թվականին դիմել են ԵԱՀԿ-ին՝ Արցախի կարգավիճակը որոշելու հարցով։ Դա միջազգային հանրության կողմից իրենց ճանաչման նախապայմանն էր, այդ պայմանով է ճանաչվել եւ Հայաստանի, եւ Ադրբեջանի անկախությունը։ Ինչպես գիտեք, 1992 թվականից առ այսօր գոյություն ունի ԵԱՀԿ Մինսկի խումբ, 11 պետություն, 9 պետություն՝ բացի Հայաստանից եւ Ադրբեջանից, եւս ունեն վետոյի իրավունք Արցախի կարգավիճակին վերաբերող ցանկացած հարցում։ Ոչ Հայաստանը, ոչ Ադրբեջանը դուրս չեն եկել ԵԱՀԿ-ից ու Մինսկի խմբից։ Եվ, բնականաբար, Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ խաղաղության պայմանագիր առանց Մինսկի խմբի մյուս պետությունների հավանության չի կարող կնքվել։ Դրա մասին ԱՄՆ-ն եւ Ֆրանսիան հայտարարել էին դեռեւս 2020 թվականի դեկտեմբերին՝ պատերազմից անմիջապես հետո։ Արցախի խնդրի հարցում եւ ԱՄՆ-ն, եւ Ֆրանսիան շարունակում են մնալ այն դիրքերում, որ այդ խնդիրը պետք է լուծվի՝ հաշվի առնելով Արցախի կարգավիճակը։

-Արցախից բռնի տեղահանված անձանց Արցախ վերադարձի համար ի՞նչ հնարավորություններ եք տեսնում։

-Մեր կուսակցությունը, «Ազատ հայրենիք» դաշինքի կազմում գտնվող այլ կուսակցություններ ու հասարակական կազմակերպություններ, մեկ ամիս առաջ հանդես ենք եկել հայտարարությամբ, որտեղ հնչեցրել ենք այն պայմանները, որոնք, ելելով միջազգային իրավունքից ու պրակտիկայից, պետք է ապահովված լինեն, որպեսզի հայերը կարողանան վերադառնալ Արցախ։ Դա 5 կետերից բաղկացած փաստաթուղթ է։ Ակնհայտ է, որ պետք է բացառվեն Ադրբեջանի կողմից Արցախի քաղաքացիների նկատմամբ քրեական հետապնդումները, ադրբեջանական զորքերը պետք է դուրս բերվեն նախկին ԼՂԻՄ ողջ տարածքից եւ Շահումյանի շրջանից, պետք է Լաչինի միջանցքն անցնի ՄԱԿ-ի կառավարման տակ, միջազգային բազմազգ խաղաղարար ուժեր պետք է տեղակայվեն նախկին ԼՂԻՄ եւ Շահումյանի շրջանների սահմաններում, այդ սահմանների շուրջը պետք է ստեղծվի ապամիլիտարիզացված գոտի։ Եվ, իհարկե, Արցախի կառավարումը պետք է հանձնվի ՄԱԿ-ի կողմից նշանակված վարչակազմին, որը պայմաններ կապահովի բոլոր փախստականների վերադարձի համար, կապահովի ինստիտուտների ստեղծման գործընթաց։ Արդարադատության համակարգը, բոլոր անհրաժեշտ ինստիտուտները եւ տնտեսական զարգացման համար անհրաժեշտ պայմաններն այդ վարչակազմի մանդատում պետք է լինեն, մինչեւ հնարավորություն կլինի ազատ եւ թափանցիկ հանրաքվեի միջոցով, ազատ ինքնորոշման իրավունքի հիման վրա որոշել Արցախի վերջնական կարգավիճակը։ Սրանք են այն 5 կետերը, որոնք պետք է միջազգային հանրությունն ապահովի, որպեսզի արցախցիները կարողանան վերադառնալ Արցախ։ Առանց դրա վերադարձ չի կարող լինել, եւ սին են Ռուսաստանի Դաշնության ու իրենց խամաճիկների ջանքերը՝ ինչ-որ ձեւով արցախցիներին համոզել Ադրբեջանի քաղաքացիություն ստանալու եւ ինտեգրվելու։

-Կա՞ հնարավորություն, որ միջազգային հանրությունը կապահովի ձեր նշած պայմանների առկայությունը։

-Միայն միջազգային հանրությունը դա կարող է ապահովել։ Դրա այլընտրանքը պատերազմն է՝ վերսկսել պատերազմը եւ ուժով ազատագրել Արցախը։

Ռոզա Հովհաննիսյան