Մաս 2, մաս 1 կարդացեք այստեղ

Նախորդիվ մենք անդրադարձել էինք թյուրքալեզու ցեղերի ներխուժմանը և նրանց տեղաշարժերին մեր տարածաշրջանում։ Թեմաի շուրջ շարունակում ենք զրուցել ազգագրագետ Լեռնիկ Հովհաննիսյանի հետ։

Ո՞վքեր են կովկասյան թաթարները, ինչպես դարձան ադրբեջանցի։

Կովկասյան թաթարներ տերմինը հիմնականոմ ռուսական աղբյուրներում մտցված տերմին է, սովորաբար իրենք իրենց անվանում էին կամ մահմեդականներ կամ իրենց ցեղի անունով, ասենք Քաբիռլու, Ջիվանշիր, Կարաչողլու և այլն։  Կովկասյան թաթարը դա հավաքական անվանում էր, որը վերաբերում էր Արևելյան Այսրկովկասում ապրող հիմնական թրքալեզու մահմեդական բնակչությանը։ Հետագայում նրանց հետ ձուլվեցին նաև քրդերը։ Քանի որ քուրդ բնակչությունը մեր տարածաշրջան եկել էր հիմնականում Պարսկաստանից և նրանց մի ստվար հատվածը հիմնականում եղել են շիա մահմեդականներ, նրանց ձուլումը կովկասյան թաթարների հետ բավական արագ է ընթացել։ Ըստ ուսումնասիրողների կային քրդական ցեղեր, որոնք արդեն 20-րդ դարի սկզբներին չգիտեին իրենց մայրենի լեզուն և խոսում էին հիմնականում թուրքերեն։

Ազգագրագետ-հնագետ Ալեքպերովը, ով 1930-ական թվականներին Քարվաճառում և Քաշաթաղում ուսումնասիրություններ էր կատարում, նշում է, որ ինքը եղել է պատմական Հակ /Մինքենդ/ գյուղում, որտեղ միայն ծերերը որոշակիորեն գիտեին կամ օգտագործում էին քրդերեն լեզուն։ Ուշադրություն դարձրեք, որ արդեն 1930-ական թվականներին հստակ արտահայտված քրդական շրջանները սկսել էին կորցնել իրենց լեզուն և ինքնությունը և մտել ընդհանուր կովկասյան թաթարներ անվան տակ։

Իսկ ինչ վերաբերում է ադրբեջանցի տերմինին, ապա դա ասպարեզ եկավ 1936 թվականին, երբ ընդունվեց  Խորհրդային Միության նոր սահմանադրությունը, որտեղ հստակ նշված էին վարչաքաղաքական միավորները և դրանց բնակչության հիմնական մասը, որից  հետո ճառով  հանդես եկավ նաև Ստալինը, ով նշեց, որ Վրացական ԽՍՀ-ում հիմնական տիտղոսակիր ժողովուրդը դա վրացիներն են, Հայկական ԽՍՀ-ում հայերը, իսկ Ադրբաջանական ԽՍՀ-ում ադրբեջանցիները։

Ի դեպ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն սկզբնապես դիտարկվում էր որպես հայերի և մահմեդականների միացյալ հանրապետություն։ Պատահական չէ, որ Ռուբենին բավական երկար ժամանակ եղել է Ադրբեջանի կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղարը։ Հայ բոլշևիկները բավական մեծ թիվ էին կազմում Ադրբեջանի ղեկավար պաշտոններում։ Ընդհանուր առմամբ մինչև 1940 – ական թվականները նախկին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզից դուրս մնացած Արցախի մյուս տարածքներում հիմնականում ղեկավար կազմը եղել են հայեր, կար բավական թվով հայ բնակչություն և նույնիսկ փաստաթղթաշրջանառությունը կատարվում էր նաև հայերենով։

Երբ արդեն հայտարարվեց որ Ադրբեջանի տիտղոսակիր ազգը ադրբեջանցիներն են, դրանից հետո վերաբերմունքը փոխվեց այլ էթնիկ հանրությունների նկատմամբ, ոչ միայն հայերի, նաև թալիշների, թաթերի, ավարցիների, ցախուրների, բուդուռների և այլոց նկատմամբ և սկսեցին ղեկավար պաշտոններից հեռացնել այլազգիներին ու փոխարինել կովկասյան թաթարներով կամ ադրբեջանցիներով։ Այն հատկապես մեծ թափ ստացավ 1950-60-ական թվականներին, հատկապես երբ որ Հեյդար Ալիևը եկավ իշխանության։

Մեծ թափ առավ նաև մյուս ժողովուրդների ձուլման քաղաքականությունը, այդ է պատճառը, որ արդեն ԽՍՀՄ մարդահամարի տվյալներով, սկզբում կովկասյան թաթարների, իսկ 1936 թվականից հետո ադրբեջանցիների թիվը երկրաչափական պրոգրեսիայով էր աճում։ Ադրբեջանական ԽՍՀ մարդահամարի տվյալները շատ հաճախ հասնում էր զավեշտի, օրինակ 1959 թվականին իրականացված մարդահամարի տվյալներով, Ադրբեջանում թաթեր չկային, ավելի շուտ կային, բայց արդեն կոչվում էին ադրբեջանցի։ Բայց հանկարծ 1979 թվականին թաթերը հայտնվում են, այդ ժամանակ էլ կորչում են քրդերը, իսկ 1988 թվական ԽՍՀՄ վերջին մարդահամարի ժամանակ 12 հազար քուրդ են հայտնվում։

Ինչ վերաբերում է մյուս ժողովուրդներին՝ հայեր, թալիշներ, լեզգիներ, ավարցիներ, ապա դրանց թիվը որպես կանոն միշտ քիչ էր ներկայացվում։ Կային ժողովուրդներ, որոնք ընդհանրապես չեն հիշատակվել, օրինակ ջեկերը 1926 թվականի ԽՍՀՄ առաջին մարդահամարից հետո ընդհանրապես չեն հիշատակվել։ Իսկ այս վերջին տարիներին խինալուղցիները, բուդուղները և կռիզները նշվում են ընդհանրական անունով, որպես Շահղդաղյան ճյուղի ժողովուրդ։

Ամփոփելով կարող ենք ասել, որ դեռ 19-րդ դարի 60-70-ական թվականներին Ղարաբաղի պրովինցիայի լեռնային հատվածում մոտ 43,5 հազար բնակչություն կար հաշվառված, որից 83 տոկոսը հայեր էին։ 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին Արցախից մեծ գաղթ կար, ըստ որոշ հայկական աղբյուրների՝ տարեկան մոտ 13 հազար մարդ էր արտագաղթում դեպի Բաքու, Թիֆլիս, դեպի Ռուսաստանի արդյունաբերական կենտրոններ։ Սակայն նույնիսկ նման պայմաններում շարունակում էին գերակշռող լիել հայերը։

Հետագայում արդեն Խորհրդային Ադրբեջանի վարած քաղաքականության հետևանքով ԼՂԻՄ-ին սպառնում էր հայաթափման վտանգը, ինչը կասեցվեց 1988-ի ազգային զարթոնքով։ Միաժամանակ պետք է խոստովանենք, որ նորահայտ այս պսեվդոպետությունը 100 տարվա ընթացքում տիտանական աշխատանք է կատարել, թե տարբեր ժողովուրդներից ադրբեջանցի ազգ կերտելու և թե օտար տարածքներից Ադրբեջան պետություն ստեղծելու համար։ Այսօր էլ ուրիշերի մշակույթը յուրացնելով, աշխարհին ներկայացնում են որպես սեփականը, իչպես օրինակ վերջին օրերին հայկական քոչարին ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ում երկայացվեց որպես ադրբեջանական պար։

«Ռուսական կողմը շարունակում է նպաստել Լեռնային Ղարաբաղում ստեղծված բարդ հումանիտար իրավիճակի հանգուցալուծմանը` հումանիտար բեռնափոխադրումների համար Լաչինի և Աղդամի երթուղիների զուգահեռ ապաշրջափակման վերաբերյալ ՌԴ արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ Լավրովի նախաձեռնության հիման վրա», ասվում է ՌԴ ԱԳՆ պաշտոնական ներկայացուցիչ Մարիա Զախարովայի մեկնաբանության մեջ։ Մոտավորապես նույն բանն այսօր ասաց նաեւ Եվրոպական խորհրդի ղեկավար Շառլ Միշելը։

Իրավիճակը «հանգուցալուծելու» համար Լավրովն ավելի լավ բան չգտավ, քան «Ագդամի երթուղին» առաջարկելը։ Բերձորի արտատարածքային միջանցքը վերահսկող ռուսները 9 ամիս փակ պահեցին այն, մինչև հացի վերջին պաշարները վերջացան, և Արցախը ստիպված եղավ համաձայնվել Ակնայից ճանապարհի բացմանը՝ հանուն Հայաստանից ալյուր ստանալու։ Թեկուզ դա կոչվում է տերրոր, միեւնունն է՝ Ռուսաստանը իսկական դաշնակից է, միջնորդ, փրկիչ և բարերար։

Լավրովի «մարդկայնությունը» պարզապես հիացնում է. ասում են, որ այժմ «մարդասիրական» բեռ է առաքվելու միայն Ռոստովից։ Ռուսական կառույցները Արցախում շարունակում են գրանցել «հայրենակիցներին»՝ հումանիտար հեռանալու համար՝ զգուշացնելով, որ հետդարձի ճանապարհ չկա։ Հայաստանի և Ֆրանսիայի օգնության կարիքը չկա, միայն Ռուսաստանի։ Ընդհանրապես, ոչ մեկին չպետք է թույլ տալ մուտք գործել Ղարաբաղ. հանկարծ ՄԱԿ-ի, ԵԱՀԿ-ի ներկայացուցիչները, լրագրողները կտեսնեն ռուս խաղաղապահների մարդասիրությունը և չեն դիմանա ցնցմանը։

Ինչո՞ւ էր անհրաժեշտ Ակնայի ճանապարհը։ Լավրովն ու Միշելը ասում են, որ «միջանցքների բացումը» կնպաստի «Բաքվի և Ստեփանակերտի միջև երկխոսությանը»։ Բաքուն անմիջապես առաջ քաշեց «երկխոսության» պայման՝ «զինաթափում եւ պետական ​​մարմինների լուծարում»։ Ստեփանակերտը պատասխանել է. «ճանապարհների» բացումը սպառնալիք չէ Արցախի սուբյեկտայնությանը (նախագահի), միջանցքը պետք է ամբողջությամբ բաց լինի՝ համաձայն նոյեմբերի 9-ի հայտարարության և Արդարադատության միջազգային դատարանի որոշման (ԱԳՆ)։ Երեւանն ընդհանրապես լռում է, չի ուզում խանգարել “երկխոսությանը”։

Այս տարվա հունիսի սկզբին Արցախի կառավարությունը հայտարարություն արեց, որ միայն Բերձորի միջանցքից ադրբեջանական անօրինական անցակետի դուրսբերումը կարող է նշանակել շրջափակման ավարտ և պայման դառնալ Բաքվի և Ստեփանակերտի միջև երկխոսության համար։ Դրանից հետո շրջափակումը դարձավ ամբողջական, իսկ Մոսկվայի տեռորն ավելի սաստկացավ։

Արդյո՞ք Արցախի գործող իշխանությունը Մոսկվայից կպահանջի կատարել նոյեմբերի 9-ի հայտարարությամբ ստանձնած պարտավորությունները և հեռացնել անցակետը Հաքարի կամրջից։

Տարընթերցումներ չեն կարող լինել. կա՛մ ռուսական զորքերը կատարում են նոյեմբերի 9-ի հայտարարությամբ ստանձնած պարտավորությունները, կա՛մ չեղյալ են համարում հայտարարությունը և հեռանում Արցախից։ Հակառակ դեպքում Մոսկվան կշարունակի կատարել Բաքվի «պահանջները», որոնք արդեն հնչել են։

Այսպիսով, մինչ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի նիստի մեկնարկը, մարդասիրական օգնությամբ Կարմիր Խաչի միջազգային կոմիտեի մեկական բեռնատար անցան Բերձորի (Լաչինի) միջանցքով և Ակնա (Աղդամ)-Ասկերան ճանապարհով։

Սա նշանակում է, որ երկու “միջանցքները” բացելու միջազգային հանրության պահանջը մասամբ կատարվել է։ Մասամբ այն պատճառով, որ փորձը ցույց է տալիս, որ Ադրբեջանը հաճախ հիմարացնում է բոլորին, այդ թվում՝ ՄԱԿ-ին և համաշխարհային գերտերություններին։

Դատելով ադրբեջանի ԱԳՆ մամուլի քարտուղար Ա.Հաջիզադեի հայտարարությունից՝ ադրբեջանը պատրաստ է կազմակերպել Ակնա (Աղդամ)-Ստեփանակերտ և Բերձոր (Լաչին)-Ստեփանակերտ ճանապարհների զուգահեռ օգտագործումը Արցախ բեռնափոխադրումների համար՝ Ադրբեջանի օրենսդրության պահանջներին համապատասխան։

Եվ այստեղ հարց է առաջանում՝ միջազգային ո՞ր իրավունքի համաձայն պետք է կիրառվի ադրբեջանական օրենսդրությունը Արցախի Հանրապետության նկատմամբ, որն ինքնորոշվել է դեռևս ներկայիս ադրբեջանի անկախության հռչակումից առաջ։

Երկրորդ՝ արցախահայությունը չի մասնակցել ոչ Ադրբեջան պետության կազմավորմանը, ոչ էլ անկախության հանրաքվեին, որի համաձայն ընդունվել են այս երկրի սահմանադրությունն ու օրենքները։

Վերջին 35 տարիների ընթացքում Արցախը և նրա բնակիչները չեն ունեցել և չունեն որևէ իրավական կամ փաստացի հարաբերություն ադրբեջանի պետության հետ։

Վերջին շրջանում մեր տարածաշրջանում իրենց կայսերական շահերը հետապնդող բոլոր դերակատարներին, մասնավորապես՝ Ռուսաստանին, հարմար է դարձել անդրադառնալ այն փաստին, որ Հայաստանի ղեկավարությունը ճանաչել է ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը՝ Արցախի հետ միասին։

Նախ՝ Հայաստանի իշխանությունը իրավասու չէ որոշել Արցախի Հանրապետության կարգավիճակը։ Երկրորդ՝ ՀՀ կառավարության ղեկավարի բանավոր հայտարարությունը նույնիսկ փաստաթուղթ չէ, էլ չեմ խոսում այն ​​մասին, որ նույնիսկ նման փաստաթղթի առկայությունը չի համապատասխանում միջազգային չափանիշներին։ Երրորդ, եթե նույնիսկ դա այդպես է, ադրբեջանը չի կարող խախտել Արցախի Հանրապետության ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը, որը միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքներից է։

Կասկածից վեր է, որ ադրբեջանը, անտեսելով միջազգային հանրության բոլոր հայտարարություններն ու որոշումները, այդ թվում՝ ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի որոշումները, ձգտում է մանիպուլյացիայի ենթարկել միջազգային իրավունքը և համաշխարհային հանրության ջանքերը՝ փոխարինելով իրողությունները և առաջ տանելով նրա կեղծված պատմությունը։ ԵՄ պաշտոնյաների նկատմամբ հասկացությունների փոխարինումը, փաստերի կեղծումը, ֆինանսական միջոցների կիրառումը և «խավիարային դիվանագիտությունը» որոշակիորեն արդյունք տվեցին։

Սակայն այսօր ավելի ու ավելի շատ երկրներ են գիտակցում, որ աջակցելով Իլհամ Ալիևի ահաբեկչական, ֆաշիստական ​​ռեժիմին, ըստ էության և բովանդակության, նրանք թաղում են սեփական պետությունների դեմոկրատական ​​հիմքերը կեղտի և կոռուպցիայի մեջ, ինչը, անշուշտ, կհանգեցնի այդ պետությունների փլուզմանը:

Նույնիսկ միակ գերտերության՝ ԱՄՆ-ի Ներկայացուցիչների պալատը և Սենատը սկսեցին գիտակցել, որ ժողովրդավարական սկզբունքները զոհաբերվում են տնտեսական շահերին, և դա, անշուշտ, կազդի նոր աշխարհակարգի կառուցմանը:

Բերձոր (Լաչին)-Ստեփանակերտ և Ակնա (Աղդամ)-Ասկերան ճանապարհներով մեկական բեռնատարերը ոչինչ չեն փոխի Հայոց նոր ցեղասպանությունը կանխելու ցանկության մեջ, եթե չասենք, որ դա կվատթարացնի անվտանգության իրավիճակը, քանի որ բոլոր որոշումները Արցախի իշխանությունների կողմից ընդունվում են բռնության, ուժի կիրառման կամ սպառնալիքի ներքո։ Դրա վկայությունն են շփման գծում ադրբեջանական զինուժի մեծ կենտրոնացումը, հայկական դիրքերի գնդակոծումը, վիրավոր զինծառայողները և խաղաղ բնակչության շրջանում խուճապի ստեղծումը։ Եվ այս ամենը՝ Արցախի Հանրապետության տարածքում Ռուսաստանի Դաշնության խաղաղապահ զորախմբի ներկայությամբ և խաղաղապահների լուռ անմիջական մասնակցությամբ։

Արցախի Հանրապետությունը պետք է անխոչընդոտ, անվտանգ հաղորդակցություն ունենա Հայաստանի հետ՝ առանց ստուգումների ադրբեջանական ապօրինի անցակետերում, որոնք դարձել են հայերի առևանգման և արժանապատվությունը նվաստացնելու կետեր։

Այս ստուգումները, ինչպես նաև արցախցիների հաշիվների կոտրումը, ադրբեջանցի հաքերների կողմից խաղաղ բնակչության դեմ մղվող psi-պատերազմը ոչ այլ ինչ են, քան մարդկանց հետապնդում էթնիկ պատկանելիության պատճառով, որը միջազգային հանցագործություն է, ինչպես նաեւ միջազգային ահաբեկչություն է՝ Ադրբեջանի և Ռուսաստանի կողմից Արցախի շրջափակումը ավելի քան 9 ամիս։

Այն երկրները, որոնք չեն կանխի այդ հանցագործությունների բացասական հետևանքները, կդառնան 21-րդ դարի ցեղասպանության մեղսակիցը և նույնը կստանան իրենց երկրներում։

Մարգարիտա Քարամյան