Հարցազրույց Արցախի Հոգեբանների միության նախագահ, ԱրՊՀ պրոռեկտոր Վիտյա Յարամիշյանի հետ

 Սա նոր տեսակի պատերազմ է։ Այսինքն, պատերազմ ոչ մահացու զենքի, ոչ լեթալ զենքի կիրառմամբ, սակայն որը ոչ պակաս վտանգավոր և կործանիչ է, քան, ասենք, «տաք» պատերազմը: Սա կարելի է համեմատել «սառը» պատերազմի հետ, երբ կիրառվում են ոչ թե մահացու զենքեր, պայթեցնող միջոցներ, այլ տեղեկատվական, հոգեբանական պայքարի մեթոդներ, հնարքներ:

-Շրջափակումն ի՞նչ ազդեցություն է ունեցել արցախցիներիս հոգեբանության վրա: Թշնամին ինչ ստրատեգիաներ է կիրառել մեր հոգեբանությունը կազմաքանդելու ուղղությամբ, և ինչքանով է դա նրան հաջողվել:

– Շրջափակումը կարելի է դիտարկել որպես ֆիզիկական բռնության կամ ներազդեցության տեսակ։ Այն ուղեկցվում է նաև լավ մտածված հոգեբանական տեռորով, տարբեր հնարքների կիրառմամբ, որոնք ուղղված են մեր դիմադրողականության և հոգեբանական որակների թուլացմանը: Ցավոք սրտի, նախնական շրջանում և դեռ այսօր էլ թշամուն հաջողվում է ամենատարբեր հնարքների կիրառմամբ հասնել իր նպատակներին: Մասնավորապես, անընդհատ կիրառվող անորոշության զգացում առաջ բերող փոփոխությունները, որոնք ուղղված են մարդկանց բազային պահանջմունքների խաթարմանը: Ըստ Մասլոուի բուրգի հիմնական ֆիզիոլոգիական պահանջմունքների՝ ներկայումս անբավարարվածություն է, և ամենաբարձր ինտելեկտուալ, մտավոր պահանջմունքների մասին խոսելն անիմաստ է: Երբ մարդն անկյուն է մղվել և նրա ֆիզիկական անվտանգությունը, տեղաշարժվելու, ընտանիքի հետ միավորվելու, բուժվելու ամենատարրական իրավունքներն են ոտնահարված, ապա նա հայտնվում է իր համար լեթալ սթրեսային իրավիճակներում, որոնց դեմ պայքարելը մեր ունեցած միջոցներով բարդ է:

-Ի՞նչ կարող ենք անել հակառակորդի ներազդեցությունը հնարավորինս թուլացնելու համար։

-Անհրաժեշտ է մեր մտածելակերպի, մոտեցումների որոշակի փոփոխություն: Մարդկանց կրթելով, տարրական հմտություններ, հոգեբանական առաջին օգնության հնարքներ ուսուցանելով գուցե և ստացվի մեղմել այդ ազդեցությունները: Օրինակ, երբ որ տունը փլուզվում է՝ ի՞նչ են անում մարդիկ: Միանգամից նոր ապարանք կամ դղյակ կառուցելը դժվար է: Պետք է աստիճանաբար, քայլ առ քայլ վերականգնել հոգեբանական կեցության տվյալները, բազային տվյալները, ռեսուրսները, մոբիլիզացնել այն, ինչը քեզ ուժեղ է դարձնում: Ի՞նչ է մնացել այդ կորուստներից հետո: Այդ ինչ-որ բանը կարող է դառնալ ելակետ, որպեսզի մեր հետագա հոգեկանը կայունացնենք և վերականգնենք այդ կորուստները:

-Եթե զուգահեռներ անցկացնելու լինենք 90-ականների և մերօրյա շրջափակման միջև, ապա ի՞նչ օրինակներ պետք է վերցնենք մեզ համար, որոնք կօգնեն այս խոչընդոտների հաղթահարման հարցում:

-Առաջին պատերազմի տարիներին հաղթական ելքն ապահովել է այն էյֆորիկ վիճակը, որն ունեցել է մեր ժողովուրդը: Մեր նպատակին հասած լինելը փոխհատուցել է կորուստները: Ընդ որում, այն ժամանակ շրջափակումը շատ ավելի դաժան էր: Կար միավորող գաղափար, կար այն գիտակցումը, որ այս ամենը երբևիցե կավարտվի, և մենք կհասնենք մեր նպատակների իրագործմանը: Այսօր մի փոքր անորոշության իրավիճակում ենք և չգիտենք, թե ինչ է լինելու վերջում, և մեր պայքարի միավորող այդ գաղափարն էլ խաթարվել է, որովհետև հասարակությունը բևեռացվել է, առաջ են բերվել թշնամական թեզեր՝ հներ, նորեր, արցախցիներ, հայաստանցիներ: Հասարակությանը բաժանել են տարբեր շերտերի, որպեսզի միասնական գաղափար չլինի: Վնասվել է ազգային գաղափարը, հենասյուները՝ եկեղեցին, հավատը, պետական ինստիտուտները:

-Ի՞նչ է «մարտական ոգի» հասկացությունը: Ներկայումս ժողովուրդը երբեմն փորձում է «սնվել» պաթոսախառը ասույթներով: Որքանո՞վ է դա մեզ խանգարում տեսնել իրականությունը:

-Ներկայումս այն շատ կիրառելի է: Բաղադրյալ հասկացություն է, այսինքն՝ ձևավորվում է հենց այդ գաղափարից, հնարավորությունների, միջոցների գիտակցումից, հենց այն նպատակից, որն իր առջև դնում է պայքարող անձը: Մեր ժամանակներում,  երրորդ պատերազմից հետո, կորցրինք կողմնորոշիչները, ինչը և հանգեցրեց այս անցանկալի, կործանիչ հետևանքներին:

-Ինչու՞ ենք ընդունել «զոհի կարգավիճակ» և հարատևում դրա մեջ:

– Ես երկու ասպեկտ եմ առանձնացրել, որոնցից մեկը բխում է մեր պատմական էթնոնկարագրից է: Դա մեր ազգային տեսակի ձևավորման պատմությունից է կախված ՝ ցեղասպանությունը, պատմության ընթացքում մշտապես հարձակումների ենթարկված լինելը նպաստել են զոհի կարգավիճակ ձևավորելուն: Այս ամենը հայի մեջ ձևավորել է համբերատարություն, Աստծուն ապավինելու ներքին մղում: Երկրորդը մեր դաստիարակչական ներազդեցության համակարգի բացթողումներն են: Մենք չենք ներարկել մատաղ սերնդի մեջ ինքնավստահություն, վստահություն սեփական ուժերի նկատմամբ, սեփական ռեսուրսները ճանաչելու, գնահատելու, դրանց ապավինելու և դրանց վրա հաջողությունը կառուցելու դիրքորոշումներ չենք զարգացրել: Մենք կրկին գովերգել ենք մեր տառապանքը, մենք կրկին գնացել ենք դեպի անցյալը՝ ֆետիշացնելով զոհաբերությունը և ասելով, որ հայրենիքի համար պետք է զոհվել: Այդ խնդիրը տեսնում եմ նաև կրթական համակարգում: Օրինակ, մեր միջին վիճակագրական աշակերտը համարվում է հաջողակ, երբ նա բարեհաջող է կատարում հանձնարարությունը, այսինքն՝ պարտադիր չէ լինել նախաձեռնող, յուրահատուկ, այլ պետք է լինել կատարողական և պարտաճանաչ: Սա կաշկանդում է երեխային, և հետագայում անձը դառնում է մի տեսակ վախվորած, կրավորական: Անհրաժեշտ է լավատեսություն, ուժ, նախաձեռնողականություն, կարողությունների ճիշտ գնահատում, ներքին ինքնագնահատական: Անձը պետք է խոհածություն ունենա և կարողանա համեմատել իր վարքը հաջողակության մոդելի հետ, ձևավորել անձնային իր ուղեգիծը: Անհրաժեշտ է լինել յուրատիպ, չկրկնօրինակել ուրիշներին: Մենք վստահաբար պետք է մեր ազգային, մտավոր, ռազմական կարողությունները ճիշտ գնահատենք և ձևավորենք մեր յուրատիպությունը, ինչպիսին միշտ եղել է հայը: Քաջալերանքի բացակայության դեպքում մարդ ֆրուստրացվում է: Խրախուսել շարունակելով՝ աճեցնում ենք մի ինքնասիրահարված փասիան, հակառակ դեպքում՝ կոտրված ոջիլ կունենաս՝ մեկին, ով ունի հավակնություններ, բայց չի ստանում այն, ինչին ձգտում է: Երկու դեպքում էլ չենք ունենա ռացիոնալ, իր գործողությունները պլանավորող, հնարավորությունները գնահատող անձ: Սա է, ըստ երևույթին, մեր անհաջողությունների պատճառներից մեկը: Պետք է գտնել այն, ինչի շնորհիվ կարողացանք գոյատևել այս աշխարհում: Օրինակ՝ լեզուն, հավատը, ճկունությունը, ավանդույթները, աշխատասիրությունը: Սրանք մեր ազգային արժեքներն են, որոնք  գլոբալիստը  կուզենա կոխկրտել:

-Ի՞նչ գործունեություն են ծավալել հոգեբանական ծառայությունները շրջափակման ընթացքում:

-Հոգեբանություն գիտության նկատմամբ դիլետանտ վերաբերմունք և թյուր պատկերացումներ կան: Հոգեկան խնդիր ունեցող մարդն անլիարժեք է համարվել: Մեր երկրում հոգեբանական ծառայությունները դեռ ձևավորված ավանդույթներ չունեն:  Չունենք մշակած ռազմավարություն, խնդիրներ, պետական կառույցների ադեկվատ վերաբերմունք; Պետք է լուծվեն համակարգային մոտեցման խնդիրները, այնպես, ինչպես սովորաբար ձևավորվում են պետական կառավարման համակարգի մյուս բաղադրիչները՝ կրթությունը, դաստիարակությունը, իրավական ոլորտը, կառավարումը և այլն: Ահա թե ինչու մենք մեր գործընկերներով նախաձեռնել ենք և հիմա Արցախում ստեղծել ենք Հոգեբանների միություն, որն իր առջև այդպիսի նպատակներ է դրել, օրինակ՝ ո՞վ է հոգեբանը, որո՞նք են նրա գործառույթները, ինչպիսի՞ն պետք է լինի հոգեբանական ծառայությունը: Այս խնդիրները Հոգեբանների միության առաջնակարգ ծրագրում են: Փորձել ենք քարտեզագրել ներուժը, ռեսուրսները, համատեղել ջանքերը: Անելիքներ շատ կան: Լրատվամիջոցներին հորդորում ենք ձեռնամուխ լինել հոգեբանական գիտելիքների տարածմանը։

-Սպառվում են մարդկանց ներքին ռեսուրսները: Ի՞նչ անի հասարակ արցախցին՝ իրավիճակից հոգեբանորեն առողջ դուրս գալու համար:

-Հետպատերազմյան իրավիճակի համար ես մի հասկացություն եմ հայտնագործել, որն անվանել եմ «զանգվածային ֆրուստրացիա»: Ամբողջ հասարակությանն առնչվող իրավիճակ է, երբ մեր ընդհանուրի վնասում է տեղի ունեցել, ոչ միայն անձնային մակարդակում, այլ նաև մեր խմբային գիտակցության մակարդակում: Սա շատ բարդ իրավիճակ է, որի լուծումը չի ենթադրում կոնկրետ մեկ միջամտություն: Անհրաժեշտ է  տևական, համբերատար աշխատանք հնարավոր բոլոր ինստիտուտների համագործակցությամբ՝ պետական մարմինների համապատասխան վերաբերմունքից սկսած:

-Ստեղծված անորոշությունն առաջացնում է տագնապային զգացողություններ: Ինչպե՞ս վարվել,  երբ հակառակորդի ներազդեցությունը շարունակում է ճնշել:

– Այստեղ հոգեբանները մեկ գլխավոր խորհուրդ են տալիս՝ ձերբազատվել ապագայի տագնապներից, քանի որ տագնապը վատ խորհրդատու է: Տագնապը կործանում է մարդու հոգեկան ռեսուրսները: Տագնապից ի հայտ են գալիս անցանկալի երևույթներ՝ դեպրեսիվություն, ընկճախտ, անադեկվատություն: Տագնապներից պետք է խուսափել առօրյա գործունեության մեջ ներգրավվելով: Այստեղից էլ թերապևտիկ բազմաթիվ միջոցներն են գալիս օգնության; Փոքրիկ, հասանելի խնդիր դրեք ձեր առջև և հասեք դրա կատարմանը; Օրինակ՝ տագնապները լքելու են ձեզ, եթե զբաղվեք մարմնամարզությամբ և ակտիվացնեք ձեր նյութափոխանակությունը: Պլանավորեք շաբաթվա անելիքները, և դա կբերի իրավիճակին տիրապետելու, գերիշխանության հասնելու զգացողություն: Սովորաբար ապագան կանխատեսելիության ցածր մակարդակ ունի, իսկ տագնապները ակնհայտորեն մեզ ընկճում են: Ծանր դեպքերի, խնդիրներ ունենալու դեպքում մասնագետները կարող են արագացնել կազդուրվելու ընթացքը, բայց ինքնակարգավորման հնարքների կիրառումն այն ուղին է, որը անձին կբերի ներքին հանդարտություն, ինքնատիրապետում:

Հարցազրույցը վարեց Տաթև Ազիզյանը