Ցեղասպանության և բռնագաղթի ենթարկված արցախցիների՝ հայրենի վայրեր վերադառնալու իրավունքի իրացման անհրաժեշտությունը քննարկվում և ճանաչվում է ԱՄՆ-ում, եվրոպական երկրներում, անգամ Ռուսաստանն է այդ մասին յուրովի խոսում, բայց ոչ Հայաստանը։

Հայաստանի Հանրապետության ներկայիս իշխանությունը գործում է Արցախը ուրանալու և այն որպես ֆաշիստական, ահաբեկչական Ադրբեջանի մաս ճանաչելու տրամաբանությամբ և անում է ամեն ինչ, որպեսզի Արցախի և էթնիկ զտումների թեման վերանա ոչ միայն քաղաքական ելույթներից, այլև առօրյայից ընդհանրապես։

Բայց, ինչպես երևում է, ոչ բոլորն են այդքան “ազնվորեն” վերաբերվում միջազգային իրավունքին և ընդհանրապես մարդու իրավունքներին։ Ժամանակ առ ժամանակ Հայաստանի իշխանություններին հիշեցնում են, որ կան մարդիկ, ովքեր, օգտվելով ինքնորոշման իրավունքից, ոչ հեռու անցյալ 1988-ին ազգովի ցանկություն են հայտնել վերամիավորվել մայրցամաքային Հայաստանին, ինչի համար պայքարել են ավելի քան 30 տարի։ Եվ միայն անկախության տարիներին Հայաստանի իշխանությունների անկարողության (կամ, ամենայն հավանականությամբ, կոլաբերացիոնիզմի) պատճառով ռուս-թուրք-ադրբեջանական եռյակը «պատժվեց» նրանց ազատության ցանկության համար։

Այնուամենայնիվ, ոչ ոք չի խոսում այն ​​մասին, թե մեկ տարի առաջ ցեղասպանությունից փախած արցախահայությունը ի՞նչ երաշխիքներով և քաղաքական ի՞նչ պայմաններով կարող է վերադառնալ իրենց տները։

Թվում է, թե բոլորն ունեն տարբեր շահեր, և յուրաքանչյուր կողմ օգտագործում է արցախցիների վերադարձի իրավունքը՝ ելնելով իր երկրների շահերից։

Փորձենք վերլուծել փաստերը։

ԱՄՆ-ն Արցախի ժողովրդի իրավունքները օգտագործում է որպես Թուրքիայի և Ադրբեջանի վրա ճնշում գործադրելու լծակ։ Ավելի հարմար «գործիք» դժվար կլիներ գտնել։ Ավելի քան 100 տարի նման լծակ էր Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանությունը, որի փաստն օգտագործվեց Թուրքիան սանձելու համար։

Հիմա նույն մեթոդով Արցախում ցեղասպանությունն ու էթնիկ զտումներն են որպես ճնշում գործադրում ու շահարկում Ադրբեջանի, հնարավոր է` Ռուսաստանի դեմ:

Եվրոպական երկրները, ամենայն հավանականությամբ, ձգտում են ընկալվել որպես ժողովրդավարական արժեքների, մասնավորապես մարդու իրավունքների պաշտպանության կողմնակիցներ և պաշտպաններ: Այնուամենայնիվ, ոչ ոք չի առաջարկում իրատեսական, արդյունավետ միջոցներ՝ ապահովելու այն մարդկանց անվտանգությունը, որոնց վերադարձի իրավունքը նրանք պաշտպանում են։ Եվրոպական երկրներն ու կազմակերպությունները, որոնց աչքի առաջ Ադրբեջանն ու Ռուսաստանը ցրտի, սովի էին դատապարտում ծերերին, կանանց, երեխաներին, 10 ամիս ոտնահարում արցախցիների բոլոր իրավունքները, այդ թվում՝ կյանքի իրավունքը, ասում են, որ Ադրբեջանը (?!). որը նրանց ցեղասպանության է ենթարկել, պետք է ապահովի այն արցախահայերի իրավունքները, ովքեր ցանկանում են վերադառնալ իր իրավասության տակ։

Կարծես թե արցախցիների վրա փորձեր են արվում՝ ֆիզիկական և էմոցիոնալ տոկունությունը, արժանապատվության զգացումը, ազատության ու անկախության ցանկությունը ստուգելու համար։

Բոլորովին այլ նպատակներով են խոսում արցախցիների վերադառնալու իրավունքի մասին Ռուսաստանում։ ՌԴ ԱԳՆ-ի անփոխարինելի ներկայացուցիչ Զախարովան իրեն բնորոշ արհամարհական ձևով ասում է, որ «վերադարձի իրավունքը միշտ եղել է և կա»։

Ճիշտ է։ Մի օր՝ 2020 թվականի պատերազմի ավարտից հետո, արցախցիներն արդեն հավատացին ռուսների կեղծ, ամբարտավան հավաստիացումներին և վերադարձան իրենց տները։ Ճիշտ է, ոչ բոլորն արդեն ունեին տուն։ Հադրութի, Շուշիի, Քաշաթաղի և Քարվաճառի շրջանների բնակիչները ստիպված են եղել բնակվել Ստեփանակերտի և Արցախի մնացած քաղաքների ու գյուղերի վարձակալած բնակարաններում։

Ռուսաստանը, որը Արցախով մեկ բարձրաձայն պաստառներ է փակցրել «Որտեղ մենք, այնտեղ խաղաղություն է», «Արցախ, ապրիր խաղաղության մեջ», եւ որը պարտավորվել է ապահովել արցախցիների անվտանգությունը, պաշտպանել մարդասիրական միջանցքը և մարդկանց ու մեքենաների անխափան տեղաշարժը դրա երկայնքով, զրկեց մարդկանց ազատ տեղաշարժվելու հնարավորությունից։ Ավելին, հենց ռուս «խաղաղապահներն» էին, որ «զորքերի հայելային դուրսբերման» շղարշի ներքո հայկական ստորաբաժանումները դուրս բերեցին շփման գծից և անմիջապես տեղայժկայեցին այնտեղ ադրբեջանական զինուժը։

Այսպիսով, հանձնվեցին Հադրութի շրջանի Հին Թաղեր և Խծաբերդ գյուղերը, որտեղից գերի տարվեցին 63 հայ կամավորներ։

Նույն կերպ հանձնվել են Փարուխ և Քարագլուխ գյուղերը, որոնց պաշտպանության ժամանակ զոհվել են հայ զինվորներ։

Այնուհետ ռուս «խաղաղապահները» օգնեցին ադրբեջանցի ահաբեկիչներին գնդակահարել արցախցի ոստիկաններին և փակել միակ գրունտային ճանապարհը, որով հնարավոր էր գոնե սննդամթերք և դեղորայք հասցնել Արցախ։

Հենց Ռուսաստանն է ստիպել Հայաստանի իշխանություններին ժամկետից շուտ հանձնել Բերձոր-Աղավնո երթուղով անցնող միջազգայնորեն ճանաչված միջանցքը, ինչը երեք բնակավայրերի՝ Բերձորի, Աղավնոյի և Սուսի բնակիչների արտաքսման պատճառ է դարձել։

Էլ չենք խոսում գազի անջատման գործում անմիջական դերի ու մասնակցության մասին, հետո էլ Արցախը Հայաստանին ու արտաքին աշխարհին կապող ճանապարհի հանձնման գործում Ռուսաստանի գործողություններից։

Հիմա նույն Ռուսաստանը կրկին խոսում է «վերադարձի իրավունքի» մասին։ Ի վերջո, արցախցիներն իրենց տներում էր, ինչո՞ւ թողեցին նրանք։

Ինչո՞վ է զբաղված այն երկիրը, որը Հայաստանը շարունակ համարում է «ողբի գլուխ»։

Ո՞ւմ է նա ուզում վերադարձնել: Միգուցե այն արցախցիներին, ովքեր ստիպված են եղել մեկնել Ռուսաստան և փորձում են այնտեղ քաղաքացիություն ստանալ, քանի որ Հայաստանում դժվարություններ են ունենում աշխատանք գտնելու և իրենց իրավունքները պաշտպանելու հարցում։ Դատելով Զախարովայի հավակնությունից՝ այս տարբերակը չի բացառվում։

Արցախահայությունը միշտ լինելու է ռուսական քաղաքականության միջոց՝ հօգուտ Թուրքիայի և Ադրբեջանի, և պետք է հիշել դա և չտրվել հանցավոր ծրագրերին, որպեսզի Հայաստանը կրկին չհայտնվի որպես խաղալիք ահաբեկչական եռյակի ձերքում։

Մարգարիտա Քարամյան

Step1.am-ի զրուցակիցն է արցախցի վերլուծաբան Դավիթ Կարաբեկյանը։

-Պարոն Կարաբեկյան, Բաքուն Արցախում ոչնչացնում է ամբողջական թաղամասեր, ոչնչացնում կամ յուրացնում են հայկական պաշտմամշակութային հուշարձանները։ Ինչպե՞ս է հնարավոր դիմակայել այս բարբարոսությանը, ի՞նչ քայլեր պետք է անի հայկական կողմը։

-Այդ ցուցադրական քայլերը մարտակոչ եւ արհամարհանքի դրսեւորում է թե միջազգային իրավունքի նկատմամբ, թե հայության ու հայկական պետության նկատմամբ։ Այդ քայլերով Ադրբեջանը կարծես թե փորձում է շեղել իր հասարակությանը ներքին ծանր հակասություններից։ Միֆերը, որոնց վրա խարսխված է այդ պետությունը եւ որը պահպանում են Ռուսաստանի, ինչու ոչ, Արեւմուտքի որոշ խավեր, որոնք աջակցեցին Ադրբեջանին 44-օրյա պատերազմում եւ 2023 թվականի մեկօրյա պատերազմում, այդ միֆերն աստիճանաբար վերանում են։ Եվ այդ պետություններն ի զորու չեն նույնիսկ իրենց ներքին կայունությունն ապահովել, իրենց մարտահրավերներին պատասխանել։

Եվ երրորդը, սա ցույց է տալիս, որ այդ երկրի էքսպանսիոնիստական ռեժիմին խաղաղություն պետք չէ, որովհետեւ ինքը զգում է, որ այդ խնդիրներն անլուծելի են, զգում է, որ օրեցօր իրավիճակը դժվարանում է։ Եվ փաստորեն ինքը կարծես թե դրանով ոչ միայն մեր նյարդերի ամրությունն է փորձում ստուգել, այլ ակամայից ցույց է տալիս, որ «խաղաղության պայմանագիրը», փոխզիջումները սին բաներ են։ Այդ ամենը վաղ թե ուշ կհանգեցնի բախման։ Ինքն արդեն պահանջ է ներկայացրել, որ Արցախում ծառայածները պետք է հանցագործ ճանաչվեն եւ արտահանձվեն Բաքվին, ասում է, որ «Հայաստանի պարտքը ոչ թե 50 մլրդ է, այլ 350 մլրդ է»։  Եթե նախկինում այդ կեղծ պարտքի դիմաց, որն իբր թե գոյացել է «Ադրբեջանի օգտակար հանածոների» շահագործման հետեւանքով, Սյունիքն էր պահանջում, ապա հիմա արդեն պահանջում է 7 անգամ ավելի շատ։ Այսինքն՝ նրանց համարյա ակնկալում են ստանալ մի տարածք, որը 8-10 քկմ է կազմում, գրեթե Հայաստանի կեսը։ Այսինքն՝ Հայաստանի տարածքը ուզում են հասցնել մոտավորապես Բաթումիի պայմանագրով նախատեսված չափին։

Մենք պետք է պատրաստ լինենք ազգովի դուրս գալու գոյապայքարի։ Իրենք արդեն հայկական պետության սուվերենության հարցն են դնում։ Իսկ զիջումներով մենք ընդամենը մոտեցնում ենք այդ բախումը։ Եվ Ադրբեջանը ոչ միայն մեր նկատմամբ է առաջ քաշում այդ պահանջները, այլ նաեւ Վրաստանի։ Այսինքն՝ հավակնում է ոչ միայն ենթատարածաշրջանային տերություն դառնալ, Հարավային Կովկասում գերիշխող ու թելադրող դիրք ունենալ, այլ նաեւ տարածքներ նվաճել։ Ցանկացած նման երկիր խարսխվում է միֆերի վրա, հիշենք Խորհրդային միությունը, այլ կայսրություններ, որոնք փլուզման եզրին գտնվելով՝ իրենց վերագրում էին տարածաշրջանային կամ համաշխարհային առաքելություն։ Եվ պատահական չէ, որ իր մեծ եղբայրը՝ Թուրքիան, ավելի ծանր պահանջ է առաջ քաշում՝ վերացնել այն ամենը, որը կազմում է մեր ազգային ինքնությունը։ Այսինքն՝ մոռանալ ցեղասպանության եւ Արցախի մասին հիշատակումը, Վիլսոնի իրավարար վճռի մասին հիշատակումը, Սեւրի պայմանագիրը։ Այսինքն՝ մենք զրկվում ենք մեր ինքնությունից, դադարում ենք ազգ լինելուց։ Փոխարենը մեզ խոստանում են որոշակի «զիջումներ», օրինակ, ցածր գներով գազ, առեւտրի հնարավորություն։ Եվ այդ ամենը կապում են ԱՄՆ-ի հետ, իբր դա ամերիկյան ծրագիր ու պահաջ է, եւ նրանց նպատակը տարաշրջանից Ռուսաստանից հանելն է։

Եթե հիմա մենք ունենք պետություն, բանակ, ազգային պետականության ատրիբուտներ, եւ մեր նկատմամբ այսպիսի պահանջներ են առաջ քաշում, Ադրբեջանում ու Թուրքիայում «Երեւանի հիմն են երգում», բացահայտ նկրտումներ հայտնում ամբողջ հայկական պտության վրա, ապա պատկերացրեք մեր վիճակը, եթե նրանք իրենց ծրագրերին իրականացնեն։ Մենք գնում ենք ստորացման ճանապարհով եւ այդ ամենը կապում ենք քաղաքակիրթ աշխարհի հետ ինտեգրվելու հետ։ Բայց չէ՞ որ Թուրքիան գոնե պաշտոնապես մեզ որեւէ բան չի խոստացել կամ Ադրբեջանը ոչ միայն որեւէ բան չի զիջել, այլ իր ռազմական բյուջեն ավելացրել ու հասցրել է 5 մլրդ դոլարի, ահռելի քանակությամբ զենք է գնում։ Ադրբեջանը չի թաքցնում, որ պատրաստվում է լայնածավալ պատերազմի եւ նույնիսկ ձգտում է դիմագրավել մեր հնարավոր օգնությանը։ Իսկ մեր նախապատրաստությունը շատ համեստ է։

-Հայաստանում ներքին համախմբվածություն կա՞՝ այս ամենին դիմագրավելու, ձեր ասած՝ ազգային գոյապայքարի դուրս գալու համար։

-Մեր մեջ չկա ներքին ուժերի ամրապնդման ու միաբանման հայեցակարգ, որը մեզ կսթափեցնի ու կմղի այդ հնարավոր մարտահրավերներին արձագանքելու։ Փոխարենն անընդհատ վեճեր են, ինքնահանգստանցող կոչեր։ Բացի դրանից, ներքին իրավիճակն է գնալով ծանրանում, Արցախը կորցնելով՝ մենք կորցրել ենք ջրի, վարելահողի պաշարներ, օգտակար հանածոներ։ Մենք կորցրել ենք այն միջնաբերդը, որը մեզ պաշտպանում էր։ Միաժամանակ, ստացել ենք ծանր բարոյական հարված՝ հաղթական, ուժեղ բանակի գաղափարը կարծես թե լուրջ փորձության է ենթարկվել, եւ բավական երկար ժամանակ կպահանջվի, որպեսզի վերականգնենք։

Սոցիալական վիճակը սրվելուն զուգահեռ ավելանում են նաեւ արտագաղթի ծավալները։ Ասում են՝ արցախցիները գնում են Ռուսաստան, բայց պաշտոնական վիճակագրությունն ասում է, որ 115 հազար մարդ արտագաղթել են Հայաստանից այս տարիներին։ Դա բավական բարձր ցուցանիշ է, այդ ցուցանիշը եղել է նաեւ 2000-ականների համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի ժամանակ եւ Արցախյան առաջին պատերազմի տարիներին։ Այսինքն՝ սա խոսում է այն մասին,որ մեր տնտեսական վիճակն էլ է ծանր, եւ, ցավոք սրտի, բարելավվելու միտում չունի։

Ռոզա Հովհաննիսյան