«Խաղաղության օրինագիծը»՝ Ադբեջանի ագրեսիան կասեցնելու ոչ թե իրական, այլ սիմվոլիկ գործողություն 

 

ԱԼԵՔՍ ԳԱԼԻՑԿԻ, Հայ դատի Ամերիկայի հանձնախմբի քաղաքականության հարցերով տնօրեն

 

Անցյալ շաբաթ, ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատի արտաքին գործերի հանձնաժողովի փոխնախագահ, կոնգրեսական Դարել Իսսան ներկայացրեց, այսպես կոչված, «Խաղաղության օրենքը» (PEACE Act), մի օրինագիծ, որը ներկայացվում է որպես համարձակ քայլ՝ Հայաստանի նկատմամբ Ադրբեջանի հետագա ագրեսիան կանխելու նպատակով։

Չնայած այն պնդումներին, թե «Խաղաղության օրենքը» կկիրառի «նախադեպը չունեցող պատժամիջոցներ» Ադրբեջանի դեմ՝ այն փաստացի «թղթե վագր» է նախատեսված, կարծես, կոշտ երևալու համար, սակայն իրականում անպետք, անիրագործելի և սահմանափակ շրջանակով։ Պատժամիջոցները կկիրառվեն միայն Հայաստանի նկատմամբ «նոր ագրեսիայի» պարագայում՝ անտեսելով Ադրբեջանի կողմից ինքնիշխան հայկական տարածքների շարունակական օկուպացիան, հայ գերիների պատանդառումը ու նրանց նկատմամբ բռնությունը, հայկական մշակութային ժառանգության և ունեցվածքի ոչնչացումը, ինչպես նաև արցախահայության՝ իրենց տները անվտանգ և արժանապատիվ վերադառնալու իրավունքը։

Արդյունքում, «Խաղաղության օրենքը» չափազանց ցածր չափանիշ է սահմանում Ադրբեջանի պատասխանատվության համար՝ իբր «կանխելով» միայն «նոր ագրեսիան», սակայն արդարացնելով և նորմալացնելով Ադրբեջանի շարունակական մարդու իրավունքների խախտումները և հայկական տարածքների օկուպացիան։ Սա Հայաստանի համար էժան մխիթարական մրցանակ է, որը կփակի իրական արդարության և պատասխանատվության դռները։

 

Ինչո՞ւ է «Խաղաղության օրենքն» անբավարար

Պատժամիջոցներ առանց կիրարկման

Թեև Կոնգրեսը կարող է թույլատրել պատժամիջոցներ, դրանց կիրարկումն ամբողջությամբ կախված է նախագահի հայեցողությունից։ Նույնիսկ եթե որևէ անձ կամ երկիր համապատասխանի պատժամիջոցների չափանիշներին, նախագահը պարտավոր չէ դրանք կիրառել։ Բացի այդ, պատժամիջոցների մեծ մասը (ներառյալ «Խաղաղության օրենքը») նախագահին տրամադրում է լայն հայեցողական լիազորություն՝ շրջանցելու պատժամիջոցները, եթե շրջանցելը համարվում է «ԱՄՆ ազգային անվտանգության շահերին համապատասխան»։ Այս հիմնավորումն օգտագործել են հաջորդական վարչակազմերը վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում՝ ներառյալ Թրամփի վարչակազմը, Ադրբեջանի նկատմամբ ռազմական օգնության սահմանափակումները շրջանցելու համար։

Շեղում առկա պատասխանատվության գործիքներից

Նախագահն արդեն ունի լիազորություն՝ պատժամիջոցներ կիրառելու Ադրբեջանի նկատմամբ։ Գլոբալ Մագնիցկու պատժամիջոցները նախագահին հնարավորություն են տալիս սառեցնել ֆինանսական ակտիվները և մերժել մուտքը ադրբեջանցի այն պաշտոնյաների համար, ովքեր պատասխանատու են մարդու իրավունքների խախտումների համար։ Եվրամիությունը, Միացյալ Թագավորությունը, Կանադան և Ավստրալիան ունեն նմանատիպ օրենսդրություն, ինչը նշանակում է, որ ԱՄՆ պատժամիջոցների կիրարկումը կարող է խթանել դրանց կիրառումը նաև այլ երկրներում։ Կան նաև գործիքներ՝ ուղղված Ադրբեջանի էներգետիկ ոլորտին՝ հատկապես նրա Ռուսաստանի և Իրանի հետ էներգետիկ և անվտանգության կապերի համատեքստում։ Վաշինգտոնի՝ այս գործող մեխանիզմները չկիրառելու փաստը կասկածի տակ է դնում, թե արդյո՞ք «Խաղաղության օրենքը», անգամ ընդունվելու դեպքում, երբևէ կկիրառվի։

 

Ամերիկյան շահերի խորացումն Ադրբեջանում

Վաշինգտոնի ներգրավվածությունը Հայաստան–Ադրբեջան խաղաղության գործընթացում հիմնականում պայմանավորված է տարածաշրջանային էներգետիկ շահերով։ Դրա վկայությունն են Թրամփի «Միջազգային Խաղաղության Ուղին» (Trump Route for International Peace — TRIPP) նախաձեռնությունը, որը ԱՄՆ-ին կտրամադրի բացառիկ իրավունքներ՝ Սյունիքով «անխոչընդոտ (տրանսպորտային) հաղորդակցության» զարգացման և շահագործման համար (այն կապում է Թուրքիան Ադրբեջանի հետ), ԱՄՆ–Ադրբեջան փոխըմբռնման հուշագիրը՝ պաշտպանության և էներգետիկ ոլորտներում համագործակցությունը ընդլայնելու նպատակով, ինչպես նաև «ԷքսոնՄոբիլ» (ExxonMobil) և SOCAR ընկերությունների միջև ձեռք բերված համաձայնությունը՝ Ադրբեջանում ամերիկյան էներգետիկ ներդրումները մեծացնելու ուղղությամբ։

Ցանկացած պնդում, թե վարչակազմը կպատժի հենց այն էներգետիկ արդյունաբերությունը, որտեղ ինքն է կայուն կերպով ընդլայնում իր ներդրումները, լավագույն դեպքում միամիտ է, իսկ վատագույն դեպքում՝ միտումնավոր մոլորեցնող։

 

Կենտրոնացումը «Նոր ագրեսիայի» վրա՝ անտեսելով շարունակվող խախտումները

Օրինագծի ուշադրությունը՝ «նոր ագրեսիան» կանխելուն, կատարվում է  մարդու իրավունքների և անվտանգության ընթացիկ հարցերի հաշվին, որոնք մնում են չլուծված երկկողմ խաղաղության գործընթացում։ Այս խնդիրները, այնուամենայնիվ, Հայաստանի անվտանգությանն ուղղված ամենաանմիջական սպառնալիքներն են և խոչընդոտում են տարածաշրջանում արդար խաղաղության հեռանկարը։

Այս հարցերը անտեսելով՝ «Խաղաղության օրենքը» նորմալացնում և փաստացի վարձահատույց է լինում Ադրբեջանին՝ մինչ այժմ իրականացրած ագրեսիայի համար։ «Ներկա» և «նոր» ագրեսիայի միջև կամայական տարբերություն դնելով՝ Ադրբեջանը կարող է պարզապես խուսափել նոր սրացումներից, սակայն շարունակել հայ գերիների նկատմամբ բռնությունը և ամրապնդել հայկական տարածքների օկուպացիան՝ առանց «Խաղաղության օրենքի» պատժամիջոցների գործարկման։

 

Անպատասխան հարցեր և Հայաստանի կառավարության դերը

Թեև Հայաստանի կառավարության մերձակա շրջանակները ողջունել են «Խաղաղության օրենքը», նրանք չեն կարող բացատրել, թե ինչո՞ւ պատժամիջոցները պետք է սահմանափակվեն միայն «նոր ագրեսիայով» և չվերաբերեն Հայաստանի տարածքի շարունակվող օկուպացիային կամ հայ գերիների պատանդառմանը և խոշտանգումներին: Նրանք նաև չեն կարող բացատրել, թե ինչպե՞ս այս օրինագիծը կարող է վստահելի կերպով զսպել ապագա ագրեսիան՝ արդարացնելով ներկայիս խախտումները:

Արդեն գոյություն ունեն պատժամիջոցներ և պատասխանատվության գործիքներ, որոնք կարող են թիրախավորել Ադրբեջանի էներգետիկ ոլորտը, կանխել ռազմական ագրեսիան և վերականգնել արդարություն՝վայելելով Կոնգրեսում երկկուսակցական ուժեղ աջակցություն: Ինչո՞ւ այս առկա պատժամիջոցները կիրառելու ջանքերը խոչընդոտել՝ առաջ բերելով անպիտան և անիրագործելի օրինագիծ, որն իջեցնում է Ադրբեջանի պատասխանատվության չափանիշը՝ նորմալացնելով նրա կողմից շարունակվող մարդու իրավունքների խախտումները և ագրեսիան:

Վաշինգտոնի խորացող էներգետիկ ներդրումներն Ադրբեջանում լուրջ կասկած են առաջացնում՝ արդյո՞ք Թրամփի վարչակազմը երբևէ կկիրառի պատժամիջոցներ Ադրբեջանի էներգետիկ ոլորտի նկատմամբ: Ինչո՞ւ վարչակազմը պիտի կիրառի  էներգետիկ ոլորտի պատժամիջոցներ, երբ ակտիվորեն ընդլայնում է համագործակցությունն այդ երկրի հետ և մերժում անդրադառնալ Ադրբեջանի էներգետիկ ոլորտի ներգրավածությանը՝ Ռուսաստանին և Իրանին վերաբերող պատժամիջոցները շրջանցման գործում:

Ինչո՞ւ են Հայաստանի կառավարությունը և նրա մերձավորները խոչընդոտել ջանքերը՝ ապահովելու հայ գերիների ազատ արձակումը, հայկական ժառանգության և ունեցվածքի պաշտպանությունը և բռնի ուժով տեղահանված հայերի իրավունքները՝ վերադառնալու Արցախ, նույնիսկ այն դեպքում, երբ ԱՄՆ վարչակազմը հայտարարել է իր աջակցությունը այս հարցերին: Ինչո՞ւ Հայաստանի կառավարությունը չի օգտագործել Վաշինգտոնի դերը՝ պատժամիջոցներ կիրառելու Ադրբեջանի վրա՝ ճնշում գործադրելու, որ ազատ արձակվեն հայ գերիները և հետ քաշեն ուժերը Հայաստանի ինքնիշխան տարածքներից:

Այս հարցերը միայն ընդգծում են այն փաստը, որ «Խաղաղության օրրնքը» երբեք չի նախատեսվել որպես կիրառելի և նախատեսված է որպես միայն խորհրդանշական նկատողություն Ադրբեջանին՝ առանց նշանակալի հետևանքների: Օրինագիծը ծառայում է Հայաստանի կառավարությանը և նրա մերձավորներին՝ մեղմելու մտահոգությունները խաղաղության գործընթացում Հայաստանի համար ապահովության առարկայական երաշխիքների բացակայության վերաբերյալ, միաժամանակ շեղելով ջանքերը՝ պատասխանատվություն և արդարություն ապահովելու Ադրբեջանի կողմից մարդու իրավունքների խախտումների և շարունակվող ագրեսիայի համար:

 

Առջևում ավելի լավ ուղի

ԱՄՆ-ն ունի առանցքային դեր՝ լուծելու մարդու իրավունքների և անվտանգության խնդիրները, որոնք դուրս են մնացել երկկողմ խաղաղության համաձայնագրից։ Արտաքին ճնշումը անփոխարինելի է՝ հաշվի առնելով այն փաստը, որ համաձայնագրի նախնական տարբերակը նախատեսում է, որ Հայաստանը պետք է հրաժարվի Ադրբեջանի դեմ միջազգային դատարաններում ներկայացված իր իրավական հայցերից՝ փակելով իրավական ուղիները, որոնք կարող էին ապահովել հայ գերիների ազատ արձակումը, հայկական մշակութային ժառանգության և ունեցվածքի պաշտպանությունը, Արցախից բռնի տեղահանված հայերի անվտանգ և արժանապատիվ վերադարձը։

Արդեն համաձայնելով հրաժարվել արդարության իրավական ուղիներից՝ Հայաստանի կառավարությունն ու նրա մերձավորները այժմ ձգտում են խոչընդոտել նաև քաղաքական ուղիները՝ առաջ մղելով անպիտան և անիրագործելի օրինագիծ, որի նպատակն է Ադրբեջանի շարունակական ագրեսիայի և մարդու իրավունքների խախտումների նորմալացումը՝ փոխարենը առաջարկելով ընդամենը խորհրդանշական քննադատություն։

 

Կոնգրեսը պետք է կենտրոնանա իրական պատասխանատվության միջոցների վրա

Ամերիկյան Կոնգրեսը պետք է իր ջանքերն ուղղի գործող պատժամիջոցների և պատասխանատվության գործիքների կիրառմանը՝ Ադրբեջանի շարունակական ագրեսիայի համար իրական հետևանքներ ապահովելու նպատակով՝ ներառյալ․

• Ազատության աջակցության օրենքի (Freedom Support Act) 907-րդ հոդվածի ամրապնդում։
  Կոնգրեսը պետք է խստացնի Ադրբեջանի նկատմամբ ԱՄՆ ռազմական օգնության սահմանափակումները՝ նվազեցնելով նախագահի հնարավորությունը շրջանցելու այս արգելքները՝ մինչև այն պահը, երբ Ադրբեջանն ազատ արձակի բոլոր հայ գերիներին, ապահովի հայկական մշակութային ժառանգության և ունեցվածքի պաշտպանությունը, ամբողջությամբ դուրս բերի իր զորքերը Հայաստանի ինքնիշխան տարածքից։
• Գլոբալ Մագնիցկու պատժամիջոցների կիրառում։
  Կոնգրեսը պետք է պարտավորեցնի վարչակազմին իրականացնել Գլոբալ Մագնիցկու պատժամիջոցները՝ Ադրբեջանի այն պաշտոնյաների դեմ, ովքեր պատասխանատու են պատերազմական հանցագործությունների և մարդու իրավունքների խախտումների համար։ Սա կարող է իրականացվել՝ ընդունելով «Ադրբեջանի պատժամիջոցների վերանայման օրենքը» (Azerbaijan Sanctions Review Act of 2025) և օգտագործելով Կոնգրեսի վերահսկողական լիազորությունները։
• Երկրորդային պատժամիջոցների կիրարկում՝ շրջանցումների դեմ։
  Կոնգրեսը պետք է պարտադրի վարչակազմին կիրառել երկրորդային պատժամիջոցներ Ադրբեջանի նկատմամբ՝ վերջինիս կողմից Ռուսաստանի և Իրանի էներգետիկ ու անվտանգության ոլորտների պատժամիջոցները շրջանցելու փաստացի հաստատված համագործակցության համար։ Սա ավելի իրատեսական և ազդեցիկ միջոց է՝ թիրախավորելու երկրի էներգետիկ արդյունաբերությունը,հաշվի առնելով վարչակազմի վերջին քայլերնուղղված պատժամիջոցների շրջանցման դեմ պայքարին։
• Կոնգրեսի վերահսկողական գործիքներ։
  Կոնգրեսը կարող է իր օրենսդրական վերահսկողության գործառույթն օգտագործել՝ պահանջելու վերանայել և կասեցնել Ադրբեջանի նկատմամբ ԱՄՆ ռազմական աջակցության տրամադրումը,կիրառելով այնպիսի մեխանիզմներ, ինչպիսին է Արտաքին օգնության օրենքի (Foreign Assistance Act) 502B(c) հոդվածը։

 

 

Եզրակացություն

Միայն «նոր ագրեսիայի» վրա կենտրոնանալով և անտեսելով Ադրբեջանի շարունակական մարդու իրավունքների խախտումները և Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի օկուպացիան՝ «Խաղաղության օրենքը» առաջնորդում է Ադրբեջանի վարքագծի նորմալացմանը և թուլացնում  ջանքերն՝ ուղղված իրական արդարության և պատասխանատվության ապահովմանը նրա ագրեսիայի համար։

Հաշվի առնելով, որ երկկողմ խաղաղության համաձայնագիրը որևէ դրույթ չի ներառում՝ հայ գերիների ազատ արձակման, հայկական մշակութային ժառանգության պաշտպանության և Արցախի վերադարձի իրավունքի ապահովման համար, «Խաղաղության օրենքը» չի համապատասխանում այն վճռական քայլերին, որոնք անհրաժեշտ են՝ լուծելու տարածաշրջանում արդար, կայուն և արժանապատիվ խաղաղությանը խոչընդոտող ամենահիմնական խնդիրները։

Խաղաղությունը հնարավոր չէ առանց արդարության, իսկ ագրեսիան չի կարող կանխվել, երբ այն նորմալացվում և խրախուսվում է։