36 տարի առաջ՝ 1988 թվականի փետրվարի 12-ին, Հադրութ քաղաքում տեղի ունեցավ իրադարձություն, որը նշանավորեց անկախ Հայաստանի Հանրապետության ստեղծման սկիզբը, որը կոչված էչ դառնալու համայն հայության պետությունը։
Տոտալիտար Խորհրդային Միության պայմաններում ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի խիստ հայացքի ներքո՝ ի դեմս Հադրութում տեղակայված սահմանապահ գնդի, քաղաքի, ապա ամբողջ շրջանի և Մարտունու շրջանի բնակիչները դուրս եկան զանգվածային հանրահավաքի՝ «ոչ» ասելով Ադրբեջանի՝ Լեռնային Ղարաբաղի հայաթափման քաղաքականությանը։
Սա ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի առաջին ցուցադրությունն էր։ Ավելին, հանդիպումը սկսվեց ինքնաբուխ՝ ի պատասխան Բաքվի էմիսարի ժամանման, որի նպատակն էր Հադրութի շրջանի կուսակցական ակտիվիստների հավաք անցկացնել, արձանագրություն կազմվեր, որում կասվեր, որ Լեռնային Ղարաբաղիհայերը դեմ չեն ապրել Ադրբեջանի կազմում որպես ազգային փոքրամասնություն:
35 տարի Արցախի բնակիչները պայքարել են իրենց իրավունքների համար՝ ընդդեմ խորհրդային բոլշևիկների և թուրք քեմալականների կողմից ապօրինի ստեղծած ֆաշիստական, ռասիստական սուբյեկտի քաղաքականության դեմ։
Մինչդեռ այդ իրավունքը ամրագրված էր այդ տարիներին գործող ԽՍՀՄ Սահմանադրության մեջ, որտեղ ասվում էր, որ ինքնավար միավորները (հանրապետությունները, մարզերը) կարող են ԽՍՀՄ-ից անջատվել միութենական հանրապետությունների հետ հավասար հիմունքներով։
Ինքնավար Լեռնային Ղարաբաղի մարզը, որին ադրբեջանական իշխանությունները 70 տարի ձգտել են վերածել «ազգային փոքրամասնության», ոտքի է կանգնել՝ պաշտպանելու իր քաղաքացիների իրավունքները՝ միջազգային բոլոր սկզբունքներին և օրենքներին համապատասխան։
Ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքներից մեկն է, որը նշանակում է յուրաքանչյուր ժողովրդի իրավունքը՝ ինքնուրույն որոշել իր պետական գոյության ձևը, ազատորեն հաստատել իր քաղաքական կարգավիճակը և իրականացնել իր տնտեսական և մշակութային զարգացումը։
«Բնիկ ժողովուրդների իրավունքների մասին ՄԱԿ-ի հռչակագրում» ամրագրված այս իրավունքի և ԽՍՀՄ Սահմանադրության համաձայն մենք իրականացրեցինք ազգային-ազատագրական շարժումը, որը եւս ժողովրդի իրավունքն է։
Հասկանալու համար, թե ինչու արցախցիները գնացին նման քայլի, նախապես իմանալով, որ հեշտ չի լինելու պայքարել խորհրդային (իսկ իրականում ռուսական պետության) կայսերական հավակնությունների դեմ, որ դժվարություններ են լինելու, կորուստներ, պատերազմ, բավական է ուսումնասիրել իրավիճակը, որում 70-80-ական թվականներին ապրել են արցախցիները։
Մենք զգում էինք բոլոր տեսակի խտրականություն՝ ժողովրդագրականից մինչև տնտեսական: Երկար չնկարագրելու համար բավական է ասել հետեւյալը՝ Արցախի ժողովուրդն այդ տարիներին ապրել է նույն պայմաններում, ինչ 2023 թվականի շրջափակման 10 ամիսներին։ Միակ տարբերությունն այն է, որ մենք ճանապարհներ ունեինք ադրբեջանական բնակավայրերով։
Այն, որ ադրբեջանցիների հետ հարևանությունը լիովին անվտանգ չի եղել, վկայում են Արցախի բնակիչների բազմաթիվ վկայություններն այն ողջ ընթացքում, երբ նրանք ապրել են Խորհրդային Միության տարածքում գտնվող այս խորհրդային, իսկ իրականում թուրքական հանրապետության կազմում։
Ոչխարների հոտերը, որոնք ադրբեջանցի հովիվները քշում էին Արցախի ալպիական մարգագետիններ, դարձան ամենաարդյունավետ գործիքը Ադրբեջանի ղեկավարության ձեռքում՝ բնիկ հայերին դարեր շարունակ ապրած տարածքից «փափուկ» վտարելու համար։
Անասնապահների ժամանակավոր վրանային կացարանները վերածվում էին գյուղերի՝ բաժանելով հայկական բնակավայրերը միմյանցից։ Ժամանակի ընթացքում այս գյուղերը վերածվեցին քոչվորների բանդաների որջերի, որոնք պարբերաբար գողանում էին անասուն, կենցաղային ապրանքներ, իսկ հետո առևանգում հայ երիտասարդ կանանց ու սպանում երիտասարդներին։
Հեռավոր հայկական, հաճախ սակավաբնակ գյուղերի բնակիչները ստիպված էին տեղափոխվել հեռավոր բնակավայրեր, որտեղ կոմպակտ բնակվում էին իրենց ցեղակիցները։ Արդյունքում, ավելի քան 70 տարի Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը վերածվել է անկլավի։ Բայց ամենաանտանելին այն է, որ մենք կտրվեցինք մայրցամաքային Հայաստանից։
Ադրբեջանի քաղաքականությունը՝ ուղղված հայ ժողովրդի երկու հատվածների միջև ջրբաժանի ընդլայնմանը, իրականացվել է բոլոր ոլորտներում։ Հայերը զրկվեցին հայկական հեռուստատեսություն դիտելու, հայկական ռադիո լսելու հնարավորությունից, ժամանակի ընթացքում ադրբեջաներենը սկսեց ներմուծվել դպրոցներ: Էլ չենք խոսում սոցիալ-տնտեսական ու ժողովրդագրական վիճակի մասին։
Լեռնային Ղարաբաղը Ադրբեջանի հացի զամբյուղն էր. մարզը մատակարարում էր բոլոր տեսակի գյուղմթերքները, իսկ բնակիչներն իրենք ձեռքից բերան էին ապրում։ Նրանք, ովքեր իրենց թույլ էին տալիս մեկնել հարևան ադրբեջանական գյուղեր և քաղաքներ, որտեղ առատ սննդամթերք և սպառողական ապրանքներ կային, և այնտեղից առևտուր անել ապագա օգտագործման համար, ապրում էին «լավ» և «կուշտ»: Ժողովրդագրական պատկերը կտրուկ փոխվեց. հայկական բնակավայրերի տարածքում ադրբեջանցիների կողմից ակտիվ շինարարություն ու բնակեցում է տեղի ունեցել։
Հայաստանում կրթություն ստացածների նկատմամբ խտրականությունը նույնպես անհավանական չափերի է հասել։ Այս մարդկանց համար ավելի դժվար էր աշխատանք ստանալը, հատկապես ղեկավար պաշտոններում: Նրանք գտնվում էին ՊԱԿ-ի գործակալների մշտական հսկողության տակ։
Հենց դա էլ հիմք դրեց իրավունքների համար մղվող պայքարին, որի արդյունքում առաջացավ Հայաստանի հետ վերամիավորման համաժողովրդական շարժում։
Ադրբեջանի այսօրվա պնդումներն անհիմն են հենց այս պատճառներով։ Ռուսաստան-Թուրքիա-Ադրբեջան ահաբեկչական եռյակին պետք են հայկական հողեր՝ Արցախն ու Հայաստանը առանց հայերի։ Ավելի ճիշտ՝ նրանց պետք են հայերը՝ որպես իրենց էքսպանսիոնիստական քաղաքականության պատանդ։
Դատելով այսօր այս ֆաշիստական կազմավորումների քաղաքականությունից՝ տպավորությունն այնպիսին է, որ վերջին 36 տարին ընդհանրապես չի եղել՝ հայաթափման, հայկական պետականության ոչնչացման, բնիկ հայերի տարագրման նույն քաղաքականությունը շարունակվում է։ Եվ նույն ցանկությունն է «ձեռքի տակ ունենալ» կոլաբորանտ առաջնորդներ, որոնք պատրաստ են ժողովրդի բոլոր իրավունքները հանձնել ստրկացնողների ողորմությանը։
Ավաղ, 1988-ին հռչակված և իրավունքների համար համազգային պայքարով սնվող մայր Հայաստանի հետ վերամիավորման գաղափարը հետագայում դեֆորմացվեց, ինչը հանգեցրեց պարբերական պատերազմների՝ չնայած սեփական պետության և բանակի առկայությանը։
Ազգային ոգեւորությունը, մեր սեփական անկախ պետության գաղափարը սկսեց իր տեղը զիջել պաշտոնյաների, այդ թվում՝ զինվորականների կոմֆորմիզմին և կոռուպցիային։
Ազգային-ազատագրական պայքարի գաղափարախոսները մարգինալացվել են և հայտնվել աղքատության եզրին։ Մարդիկ, ովքեր իրենց կյանքի լավագույն տարիները, նույնիսկ իրենց կյանքը տվել են պետության համար պայքարին, հաճախ ենթարկվել են հալածանքների, ստիպված «ծառայել» կյանքի նոր տերերին, որոնք սեփականաշնորհել են ժողովրդի հաղթանակը և հայտնվել իշխանության ղեկին։
Մեր պետության և ժողովրդի ներկա վիճակը Հայաստանի և Արցախի բոլոր իշխանությունների կողմից Շարժման գաղափարին ու փիլիսոփայությանը դավաճանելու արդյունք է։ Ամեն ինչ արվում է, որ այսօրը չնշվի։
Բայց դեռ կմեծանան սերունդներ, որոնք արխիվներից կհանեն այդ հերոսական օրերը և կշարունակեն իրենց հայրերի գործը։ Հայերի յուրաքանչյուր սերունդ ծնում է իր Նժդեին, Արթուր Մկրտչյանին, Իգոր Մուրադյանին, Մանվել Սարգսյանին, Էմիլ Աբրահամյանին։
Իշխանությունները փոխվում են, մարդիկ էլ, ինչպես գիտենք, հավերժ չեն։ Միայն Ազատության և Անկախության ծգտումն է հավերժ, և այն կիրականանա։
Մարգարիտա Քարամյան