Ադրբեջանն  այսօր ակտիվ քարոզչական ու տեղեկատվական պատերազմ է վարում Հայաստանի և հայերի դեմ ու որպես գլխավոր գործիք, կամ զենք գործադրվում է ապատեղեկատվությունը։ Որպես այդպիսին այն կիրառվել է նաև Շուշիի Գոհար աղայի վերին մզկիթի և նրա վերանորոգման պարագայում, սկսած  դեռ նախապատերազմյան շրջանից։ Թեմայի շուրջ զրուցել ենք Հայ Ճարտարապետության Ուսումնասիրության Հիմնադրամի փոխտնօրեն Րաֆֆի Քորթոշյանի հետ։

-Պարո՛ն Քորթոշյան, նախ մի փոքր անդրադառնանք մզկիթի պատմությանը։

– Մզկիթը կառուցվել է 1883-1884թթ․, ռուսական կայսրություն ժամակաշրջանում: Կրոնական պատկանելիությունը՝ շիա մահմեդականների: Հատկանշական է, որ օտարազգի հեղինակները տեղի մահմեդական բնակչությանը անվանել են Կովկասյան թաթարներ, մահմեդականներ, շիա մահմեդականներ, շիա պարսիկներ և այլ ազգության անվանում չկա: Մզկիթի ճարտարապետը Իրանի Ահար քաղաքում 1817 թ. ծնված Սաֆա Խանն է: Ճարտարապետական ոճը՝ իրանական իսլամական ճարտարապետության իսպահանյան դպրոցինը: Առկա արձանագրությունները գրված են  արաբերեն, որպես ղուրանի լեզու և պարսկերեն, որպես կրոնական ճյուղի լեզու: Ճարտարապետ Սաֆա Խանը ռուսական կայսրության ժամանակաշրջանում Արցախում կառուցել է մի շարք մզկիթներ: Իր թողած արձանագրություններում նշելով կառուցման թվականը, իր անունը՝ «կառուցող՝ ճարտարապետ քարբալայի Սաֆա Խան» և վայրը՝ «Ղարաբաղ»: Վերջինս միտումնավոր հաճախ ներկայացվում է որպես իր ծննդավայր, որը սակայն արաբերեն արձանագրության ոճից պարզ է, որ ծննդավայրը չէ: Արցախում 1874-1879 թթ. իր կողմից կառուցված բոլոր մզկիթների արձանագրություններում «Ղարաբաղ» տեղանունը կա՝ բացառությամբ 1870-71 թթ․ ին կառուցված Ակնայի/Աղդամ/ մզկիթին:

-Այժմ անդրադառնանք այն ապատեղեկատվությանը, որը տարածում է Ադրբեջանը Շուշիի Վերին մզկիթի հետ կապված։

-Հաղորդակցության նոր տեխնոլոգիաների դարաշրջանում ապատեղեկատվությունը, որը հաճախ օգտագործվում է հասարակական կարծիքը շրջելու համար, խնդիր է դարձել ամբողջ աշխարհում:

Ադրբեջանը նույնպես 30 տարի է, ինչ իրականացնում է նմանատիպ քաղաքականություն, երբ լայնորեն և պետական բարձր մակարդակով օգտագործում է ապատեղեկատվության ուժը՝ Արցախի ժողովրդի գոյության իրավունքի դեմ, իր բազմակողմ պայքարում։ Դեռ 1994-2014 թթ․ երբ մզկիթը անմխիթար վիճակում էր, կեղծ լուսանկարներով շահարկվում էր, որ հայերը, իբր սրբապղծում են մզկիթը: Իրականում այն ինչպես փաստում է կողքի  ցուցանակը, պահպանվում էր պետության կողմից։ Իսկ այդ կեղծ լուսանկարները օգտագործվել են անգամ մզկիթի վերանորոգումից տարիներ հետո: Ավելին ասեմ, մինարեն 1991-1992 թթ. ադրբեջանական զինուժի կողմից օգտագործվել էր որպես զինվորական հենակետ, որտեղ էլ տեղադրվել էր զինամթերքը վեր հանելու հարմարանք:

«Ավրորա» ֆորումի շրջանակներում «Արևելյան պատմական ժառանգության վերածնունդ» հիմնադրամի նախաձեռնությամբ և Արցախի Հանրապետության հովանավորությամբ, 2014-2019 թթ. իրականացվեց Շուշիի Գոհար մզկիթի վերանորոգումը, որը կարծես դժգոհության ու բողոքի առիթ չպետք է տար, սակայն տեղի ունեցավ հակառակը։

Մզկիթի վերանորոգման հետ կապված իրադարձությունները վերածվեցին բազմամակարդակ ապատեղեկատվության շարունակական շղթայի։

Ադրբեջանը բողոքում էր, թե իբր  հայերը մզկիթը վերանորոգելով ցանկանում են փոխել իրականությունը՝ կեղծելով արձանագրությունները և փոխելով ճարտարապետական ոճը այն ներկայացնել որպես իրանական: Հետևաբար սա մեծ հարված է խաղաղության բանակցություններին: Անգամ Արցախի հայկական հուշարձանների պաշտպանության համար 2021 թ. կազմակերպված Վիեննայի գիտաժողովը չեղարկելու նպատակով, Ավստրիայում Ադրբեջանի դեսպանը գիտաժողովի կազմակերպիչներին նամակ էր հղել, որտեղ առկա էին կեղծ և ժամանակին չհամապատասխանող լուսանկարներ: Վերին Գոհար աղայի մզկիթի անվան տակ ներկայացվել էին այլ մզկիթի լուսանկար:

Ապատեղեկատվության մի նոր ալիք է բարձրացել Շուշին ադրբեջանական բանակի կողմից գրավվելուց հետո, երբ հայկական կողմի կատարած վերանորոգությունները սկսեցին վերագրվել Ադրբեջանին: 2021 թ. մայիսին պարզ դարձավ, որ ընդամենը ավելացվել է գորգը և մակերեսային այլ մի քանի մանրամասներ: Վերջիններս ներկայացնելով որպես հիմնական նորոգման աշխատանքներ: Անգամ, երբ 2021 թ. հունիսին Էրդողանը Ալիևի հետ շրջում էր Շուշիում,  վերջինս հայկական կողմի կատարած 5 տարվա նորոգումները վերագրեց իրեն:

-Արդյո՞ք հայերի վերանորոգումը որևէ կերպ վնասել է մզկիթը։

-Վերանորոգումն ըստ իս իրականացվել է ճարտարապետությանն ու այդ հոգևոր կառույցի պահանջներին համահունչ, իրանական մասնագետների հետ խորհրդակցաբար ու որոշների մասնակցությամբ։ Ճարտարապետական ոճին վերաբերող ոչ մի փոփոխություն չի կատարվել: Ամրակայվել են շենքի քարե հատվածները, իսկ աղյուսե հատվածներում կատարվել են տեղային նորոգություններ, ինչպես նաև ամբողջացվել մինարեների վերնամասերը:  Հատկապես աղյուսե հատվածները և մինարեն նորոգվել են Իրանի Թավրիզ քաղաքից հրավիրված հմուտ վարպետների կողմից:

Արձանագրությունների մասով, հիմնականում նորացվել են դրանց ներկերը, այն իրականացվել է բարձրակարգ վերականգնող մասնագետի կողմից՝ Իրանի Թավրիզ քաղաքից, և հատկանշականն այն է, որ նա ավելի վաղ ադրբեջանական պետական մարմինների հրավերով վերականգնման աշխատաքներ է իրականացրել նաև Նախիջևանի մզկիթներում:

Ադրբեջանական  աբսուրդի հասնող կեղծիքները հերքող բազմաթիվ փաստեր կան, մնում է միայն դրանք օգտագործել հակընդդեմ պայքարում։

Արմինե Հայրապետյան

Դեկտեմբերի 16-ին Իմփաքթ Հաբ Երևանում կազմակերպվեց արցախցի արտադրողների ապրանքների տոնավաճառը: Ամենամյա Սուրբ Ծննդյան տոնավաճառը առիթ է տոնական տրամադրություն և  յուրօրինակ նվերներ ձեռք բերելու համար:

Լազարյան Սվետլանայի աշխատանքներն է ներկայացնում դուստրը` Մարիաննա Գրիգորյանը: Թելերի մեծ մասը մայրն Արցախից է բերել: Երբեմն որպես հումք օգտագործում էին սովորական վառված լամպերը: Ցավոք, չեն կարողացել իրենց հետ բերել պատրաստ տեսականին` պայուսակներ, սփռոցներ, զարդատուփեր, խաղալիքներ ևն: Հիմա տեսականին հարստացնում են` գործելով վերմակներ և գույնզգույն շարֆեր:

Լրագրող Սրբուհի Վանյանի Min Taqun tegh  բրենդը գործում է 2022 թ. սեպտեմբերից: Շրջափակումը սկսվելուց հետո ստիպված էին աշխատել ֆորս-մաժորային պայմաններում: Տեղափոխվելուց հետո որոշեցին վերագործարկել և նոր շունչ տալ ձեռագործ աշխատանքներին: Նկարում է գործվածքների, սփռոցների, բարձերի, ափսեների վրա:

Arata բրենդը ներկայացնում է տնական խնձորի քացախ: Հադրութի շրջանից  Ռուդիկ Ոսկանյանը նշում է , որ այն պարունակում է կալիում, որն օգտակար է սրտի աշխատանքի և մկանների գործունեության համար:

Զիտա Ավագիմյանը 2020 թ. Հայաստան տեղափոխվելուց հետո ստեղծեց Kro բրենդը: Հրուշակեղենը արտադրվում է բացառապես արցախյան բաղադրատոմսերով: Մտադիր են հետագայում խանութ բացել և ավելի մեծացնել ընտանեկան բիզնեսը:

2020թ. հետո  Հադրութից տեղահանված  ընտանիքն արդեն բացել է Hadrut’s bakery: Պատրաստում են Հադրութի գաթան, դոշաբով թխվածքը, փախլավան, ժենգյալով հացը, իսկ առաջին թթխմորը բերել էին Հադրութից:

Էլլա Մանուկյանը ներկայացնում է օրգանական սերտիֆիկացում ունեցող Լոռվա մարզի մեղրը: Այն արտահանվել է ԱՄՆ, Դուբայ և հաղթել է միջազգային տարբեր հարթակներում:

Արցախի Քաշաթաղի շրջանից Անահիտ Մամիկոնյանը իր գյուղին մոտ զգալու համար բրենդն անվանել է Goghtan sweet : Էջմիածին քաղաքում արտադրվող և քաղցրասերներին մատուցվող խմորեղենը պատրաստվում է բացառապես բնական հումքով ` առանց քիմիական հավելումների:

Արևիկ Բարսեղյանը Շուշիից 2020 թ. տեղահանվելուց հետո նոր աշխատանք էր փնտրում: Սկզբից ձեռագործ աշխատանքները նվիրում էր մտերիմներին, այնուհետև բիզնես ծրագրի դիմելուց հետո հաճելի հոբբին վերածվեց եկամտաբեր աշխատանքի:

Ասյան ներկայացնում է Salome art ձեռագործ աշխատանքները, որոնք  կավից են պատրաստված և հայրենի խորհրդանշների պատկերներով են: Սալոմե նշանակում է խաղաղություն…

Lana Fashion kids մանկական հագուստի արտադրություն` տոնական հագուստից մինչև ամենօրյա հագուստ, գեղեցիկ պրինտներով մանկական անկողին, բարձեր: Պատերազմում ամուսինս ստացավ վիրավորում և ընտանիքի հոգսն ընկավ ինձ վրա: Ինձ մոտիվացնում են իմ երեխաները ասում է արտադրողը:

Ստեփանակերտի բնակչուհի Նախշուն Ավագյանն իր բիզնեսը հիմնադրել է 2020թ. պատերազմից հետո, երբ տոնավաճառներից հավաքված գումարով փոքրիկ կարի մեքենա է գնել: Կարում է տարբեր  դիզայնի մազակալներ, բարձեր, խաղալիքներ: Ժամանակավոր կացարան են գտել Ծաղկաձորում և տեղավորվելուց մի շաբաթ հետո հասկացել է` բացի սիրելի գործից ուրիշ ոչ մի բան չի օգնում հաղթահարել իրավիճակը…

Ava Artsakh պայուսակների բրենդը հիմնադրվել է Արցախում 2021թ.: Ընտանեկան բիզնեսում մայրիկը կարում է կաշվից և կտորից պայուսակներ, իսկ դուստրերը Արցախի խորհրդանիշներն են նկարում: Օնլայն հարթակների միջոցով կարողանում են իրականացնել ապրանքի վաճառքը:

Շուշիից Դոլուխանյան Էլինան արդեն 3 տարի է Elina handmade բրենդի տնօրենն է: Երևանում միտք ունի ավելի կատարելագործել և առաջ տանել արտադրանքը:

Հակոբյան Ջուլիի աշխատատեղը շրջափակման ընթացքում փակվել էր , իսկ գումար պետք էր: Ընկերուհու հետ սկսել են աշխատել:  Ներկայումս Վանաձորում են  ապրում և արդեն ունեն պատվերներ:

Հայրապետյան Գոհարը երկու հայրենիք է կորցրել` Ննգին և Ստեփանակերտը: Փոքրիկ բիզնեսը հիմնել է 2 տարի առաջ: Ոգեշնչվել է համացանցում տեսնելով չորացրած ծաղիկներով պատրաստված զարդեր, սպասք: Ուրախ է, որ Արցախից բերած ծաղիկներով է ստեղծագործում:

Աննա Հակոբյանը  մանկուց էր սիրում նկարել: Adana բրենդի հիմքում ընկած է հայկական խորհրդանիշներով նկարելը:

Միլենա Ավետիսյանը հիմնադրել է Milave shop օնլայն խանութը` 3 դ սթիքերներ, թղթային սթիքերներ և նոթատետրեր: Բրենդի հիմնական առաքելությունն է պահպանել և տարածել բարբառը:

Մարինան 20 տարի է, ինչ զբաղվում է զարդերի պատրաստումով: Համանուն բրենդի հեղինակն իր  դիզայներական աշխատանքներում օգտագործում է միայն բնական քարեր:

Tatev gips –ը ներկայացնում է   փոքրիկների համար գիպսե խաղալիքներ, զարդեր, սպասք:

Մարինա Գրիգորյանը 14 տարեկանից Արցախում պատրաստել է ձեռագործ շապիկներ և պայուսակներ:  Նկարում է չգունաթափվող ներկերով: Աշխատելու որոշումը կայացրել է 2020թ. պատերազմից  հետո ընտանիքին օգնելու համար: Morpho  նշանակում է կապույտ թիթեռ է, որը խորհրդանշում է ազատությունը: Այդ անվան միտքը ծագել է պատերազմի օրերին:

Արևիկ Սարգսյանը Sunshine gifts-ի հիմնադիրն է: Ձեռագործ աշխատանքներով զբաղվելը ընտանիքի ավանդույթն էր։ Երևանում պատրաստում էր փափուկ խաղալիքներ, փայտե խաղալիքներ, ժապավեններ և սթիքերներ։  Սեպտեմբերի վերջին ընտանիքը տեղափոխվեց Արցախից և որոշեցին, որ ընդլայնելու են բիզնեսը: Պատրաստվում են նկարել շորերի, պայուսակների վրա, ինչպես նաև  ձևավորել տարբեր թեմատիկ նվեր-բոքսեր:

Տաթև Ազիզյան