Քիրս լեռան ստորոտում ծվարած Ավետարանոց գյուղը մի իսկական դրախտավայր էր հիշեցնում: Աննկարագրելի դյութիչ բնություն, կուսական անտառներ, մաքրամաքուր օդ ու ջուր, անվերջ դայլայլող թռչունների երամներ, պարզապես՝ մի երանելի բուրաստան:

Ավետարանոցը գոյություն է ունեցել դեռևս մեկուկես հազարամյակ առաջ: Այն եղել է Վարանդա գավառի կենտրոնը և մելիքների նստավայրը: Միջնադարում և հատկապես մելիքների տիրապետության շրջանում բնակավայրը շրջապատված է եղել հզոր և ամուր պարիսպներով, որոնց որոշ հատվածներ մնում են մինչև օրս: Մնում են նաև մելիքների թաղկապ ապարանքների արդեն կիսով չափ փլված պատերի և այլ ավերակների մնացորդները:

Ըստ ավանդության Աղվանքի թագավոր Վաչե Երկրորդը ճգնավոր դառնալուց  հետո հաստատվել է այստեղ և իրեն նվիրել Քրիստոսի Ավետարանին: Այստեղից և գյուղը կոչվել է Ավետարանոց:

Գյուղն առանձնանում է իր հնամենի մեծ և փոքր հուշարձաններով, խաչքարերով: Հենց գյուղի կենտրոնում է գտնվում Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որ կառուցվել է 1651 թվականին: Հուշարձանների մեջ մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում Կուսանաց անապատը: Համաձայն եկեղեցու մուտքի վերևի արձանագրության՝ այն կառուցվել է 1616 թվականին: Կուսանոցի շինարարներն օգտագործել են ավերված շենքների քարեր՝ ընդգծելու, որ կառուցել են նախկինում եղած կրոնական հայտնի օջախի տեղում: Հնում այդտեղ եղել է հոգևոր-մշակութային կենտրոն, ինչի մասին են վկայում գրավոր աղբյուրները և հին արքայատան մնացորդները: Հետազոտություններն ապացուցել են, որ այստեղ է գտնվել Մելիք-Շահնազարյանների դամբարանը: Եկեղեցու բակում են ամփոփված մելիք-իշխանների և քահանաների աճյուններ, տաճարի պատերում որմնաշարված են տարբեր դարաշրջանների խաչքարեր:

Գյուղում կարելի էր տեսնել հիանալի ճարտարապետական նմուշների հետքեր: Նախ և առաջ դրանք Շահնազարյանների երեք մելիքական ապարանքներն են, որոնց պահպանված բարվոք վիճակը բավականին քանակությամբ տեղեկություններ է տալիս այդ դարաշրջանի արցախյան պալատականների կենսակերպի և կենցաղի մասին:

Մելիքանիստ գյուղի քաջորդիներն Արցախյան պայքարի անձնվեր մարտիկները դարձան: Ավետարանոցցին կանգնեց պաշտպանելու իր անառիկ գյուղն ու Արցախ աշխարհը: 1990 թվականի սկզբներին Համլետ Ստեփանյանի հրամանատարությամբ Ավետարանոցում կազմավորվեց կամավորական ջոկատ, որի հիմքի վրա 1991 թվականի վերջին ստեղծվեց վաշտ: 1992 թվականից ջոկատն առանձին, վաշտն Ասկերանի պաշտպանական շրջանի առանձին մոտոհրաձգային գումարտակի կազմում մասնակցել են Արցախի մի շարք բնակավայրերի ինքնապաշտպանական և ազատագրական մարտերին: Գումարտակը ղեկավարում էր Արշավիր Ղարամյանը:

Ավետարանոցի տղաներն ակտիվորեն մասնակցել են Արցախյան բոլոր պատերազմներին․ 32 հայորդի զոհվել է Արցախյան առաջին, 10-ը՝ 2020-ի, 2-ը՝ 2023-ի պատերազմներին, իսկ 1 հոգի զոհվել է 2023-ի սեպտեմբերի 25-ի պայթյունի ժամանակ։ 2020-ին 2 հոգի գերեվարվել են․ առայսօր նրանց ճակատագրերն անհայտ են։

 Վերջին անգամ այցելել եմ Ավետարանոց հայերիս համար հաղթական մայիս ամսին՝ 44-օրյա պատերազմից առաջ։

 -Գյուղն ամբողջությամբ ընկղմված էր կանաչի մեջ․ ասես տաղանդավոր նկարչի վրձին էր աշխատել ու գյուղն իսկական հեքիաթի վերածել: Մնում էր միայն հմայվել ու վերստին համոզվել՝ ինքա՜ն գեղեցիկ ու գողտրիկ է մեր Արցախ աշխարհի ամեն մի անկյունը:

Ավետարանոցի նորակառույց մանկապարտեզի շենքից հորդում էր երեխաների կարկաչուն և անհոգ ծիծաղը, բարձր տրամադրություն հաղորդում գյուղի մեծերին, ովքեր մանկապարտեզի կողքով անցնելիս մի պահ կանգ էին առնում և օրհնանք տալիս այդ հիանալի օջախը կառուցողներին:

«Երանի՜, գյուղում միշտ խինդ ու ծիծաղ լինի, ավելի շատ երեխաներ ծնվեն, գյուղը ծաղկի ու շենանա»,- մտածում էին բոլորը։

Ավետարանոցի Իվան Աթայանի անվան միջնակարգ դպրոցի երբեմնի փառքի մասին շատ էի լսել: Այցելեցի․ դպրոցի բակում աշխուժություն էր նկատվում: Պարզվեց, որ տարրական դասարանների աշակերտների մի մասը վերադառնում էր շաբաթօրյակից․ ոգևորված երեխաները սանմաքրման աշխատանքներ էին իրականացրել «Դախշուն» կոչվող տեղամասում: Ուսուցիչների հետ նրանք մաքրել էին սառնորակ աղբյուրի շրջակայքը, որպեսզի ամեն մի անցորդ վայելի անմահական ջուրը: Իրար հերթ շտալով՝ փոքրիկները պատմում էին, որ օրեր առաջ բարձր դասարանցիներն էին շաբաթօրյակ կազմակերպել «Ցուրտ աղբյուր» կոչվող տեղամասում:

Երբ մտա դպրոցի շենքը, անմիջապես աչքս շոյեց «Ղարաբաղյան շարժում» խորագրով պատի թերթը, որը մատաղ սերնդին բովանդակալից ներկայացնում էր այն ամենը, ինչ կատարվել էր տարիներ առաջ: Մայիսյան եռատոնին նվիրված պատի թերթ էր լույս ընծայվել, թարմացված էին նաև փառքի անկյունները:

Աշխուժությունը շարունակվում էր նաև դպրոցի ներսում: Երկրորդ դասարանցիները նշում էին ռուսերենի այբուբենի տոնը, որին մասնակցեցի մեծ ուրախությամբ:

Հետո ֆիզիկայի ուսուցչուհի Ալվինա Հայրապետյանի հետ շրջեցի դպրոցում: Երբեմնի հզոր դպրոցը վերանորոգման խիստ կարիք էր զգում: Սակայն, ինչ ժառանգել էին տարիներ առաջ ստեղծածից, ուսուցիչները պահում էին ամեն գնով և սրտացավությամբ: Ֆիզիկայի լաբորատորիայում ամեն ինչ այնպես էր, ինչպես թողել էր ԽՍՀՄ ժողովրդական ուսուցիչ Իվան Աթայանը: Դասասենյակի ամենապատվավոր տեղն զբաղեցնում էր ուսուցչին նվիրված անկյունը, որը կրում էր «Ընդմիշտ մեզ հետ» խորագիրը: Լինելով Իվան Աթայանի աշակերտուհին, ապա նրա գործընկերը՝ վաստակաշատ ուսուցչուհի Ալվինա Հայրապետյանն ակնածանքով և հուզմունքով էր խոսում իր ուսուցչի, նրա թողած մեծ ժառանգության մասին․ «Փոքրուց շատ էի սիրում հայոց լեզու և գրականություն, սակայն առավել սիրում ու հարգում էի ընկեր Աթայանին: Եվ այդ զգացմունքն այնքան ուժեղ էր իմ մեջ, որ ես նախընտրեցի ֆիզիկի մասնագիտությունը: Ամբողջ կյանքում աշխատեցի նմանվել նրան, դարձա նրա հավատարիմ հետևորդը»,-ասում է Ա․ Հայրապետյանը։

Այնուհետև Ալվինա Հայրապետյանի հետ, ով հաճույքով էր ստանձնել իմ ուղեկցուհու դերը, շրջեցի գյուղում: Դպրոցի տնօրենության, ուսուցչական և աշակերտական կոլեկտիվների մշտական ուշադրության կենտրոնում էին Հայրենական Մեծ պատերազմում և Արցախյան գոյամարտում նահատակված ավետարանոցցիների հիշատակին կանգնեցված հուշարձանների, հուշաղբյուրների բարեկարգման և խնամքի աշխատանքները: Այս սրբատեղերի պահպանումը յուրաքանչյուրն իր առաքելությունն էր համարում:

Ավետարանոցում ամեն ինչ ինձ համար հետաքրքիր էր, գեղեցիկ: Ալվինա Հայրապետյանը պատմում էր գյուղի և գյուղացու առօրյայի մասին: Գարնանային արևոտ այդ օրը համարյա բոլորն այգիներում էին: Հողի մշակ ավետարանոցցին չէր կարող պարապ նստել, նա ժրաջան մեղվի պես աշխատասեր էր ու ստեղծող: Մեծամասնությունն աշխատում էր գյուղից դուրս՝ ահել, թե ջահել:

Այդ օրը ես շատ բան իմացա Ավետարանոցի մասին, վայելեցի գյուղի ամեն մի անկյունը, հիացա մարդկանց վերաբերմունքից։ Հանդիպեցի նաև Հայրենական Մեծ պատերազմի վետերան Արաքսյա Խաչատրյանի հետ, լսեցի նրա կյանքի պատմությունը և երկարակյաց լինելու գաղտնիքները։

Երբ եկավ տուն դառնալուս ժամանակը, մի տեսակ չէի ցանկանում բաժանվել այդ կախարդական բնաշխարհից, այդ աշխատասեր և առանձնահատուկ ժողովրդից: Այդ պահին իմ մտքում միայն մի ցանկություն կար. մելիքանիստ Ավետարանոցում թող մարդիկ ապրեն հույսով ու հավատով լցված, թող գյուղում ավելանան մանկան ճիչերը։

Ցավոք, Աստված չկատարեց իմ ցանկությունը։

2020-ին ընկավ Ավետարանոցը, բնակչությունը տեղահանվեց, իսկ 2023-ի սեպտեմբերին ընկավ ողջ Արցախը։

Գյուղի բնակչությունը սփռված է աշխարհով մեկ, սակայն համայնքի նախկին ղեկավար Սմբատ Մադաթյանը շարունակում է համախմբել գյուղացիներին, ինչպես առաջին, այնպես էլ երկրորդ տեղահանությունից հետո։

Կարինե ԲԱԽՇԻՅԱՆ

Արցախցիների իրավունքների պաշտպանության խորհուրդը հայտարարությամբ է հանդես եկել՝ եւս մեկ՝ մեծ բողոքի ակցիա կազմակերպելու նպատակով եւ նշվում է, որ այս անգամ անհնազանդության ակցիա է սպասվում։

Step1.am-ը խոսել է Խորհրդի անդամ Ապրես Մարգարանի հետ, ով նշել է, որ անհնազանդության ակտեր նախատեսում էին կազմակերպել դեռ մարտի 29-ի մեծ հանրահավաքից հետո։

«Վրանը հանելու ժամանակ մենք հայտարարեցինք, որ, եթե կառավարությունը չկատարի իր խոստումները, մենք պատրաստ ենք ավելի կոշտ պայքարի։ Եթե անկեղծ, մարտի 29-ի հանրահավաքի ժամանակ արդեն պարզ դարձավ, որ մենք պետք է պատրաստ լինենք երկարատեւ պայքարի»,- ասում է Ապրես Մարգարյանն ու ավելացնում, որ հետագա քայլերին այն ժամանակ պատրաստ չէր ո՛չ Խորհուրդը, ո՛չ 10-15 հազար քաղաքացիները։

Հիշեցնենք, որ Ազատության հրապարակից խորհրդի վրանը հանվեց այն պայմանով, որ կառավարությունը շարունակելու է աջակցության տրամադրումը դեռ 2 ամիս, սակայն երկրորդ ամսվա խոստացված գումարը դեռ չկա մինչ օրս։ Սոցիալական ծրագրով տրվող գումարի բացակայությունը խնդիրների առաջ է կանգնեցրել հազարավոր տեղահանվածների։ Այս իրավիճակը կարող էր ստեղծվել 2 ամիս առաջ։

«Վրանային պայքարի» ժամանակ, այդպես կոչենք, մի ամսվա ընթացքում հայտարարեցինք համահայկական օրակարգի ստեղծման մասին, եւ երբ քաղաքական տարբեր ուժեր սկսեցին վրան այցելել, կառավարության ներկայացուցիչներն այդ ժամանակ համաձայնեցին 2 ամսով երկարաձգել սոցիալական ծրագիրը»,- հիշում է Ապրես Մարգարյանն ու նշում, որ օրակարգից հանվեցին քաղաքական բոլոր կետերը եւ 12 կետից բաղկացած պահանջագրում մնացին միայն սոցիալական խնդիրները։

Վերջին շրջանում Խորհուրդը մարզային հանդիպումներ է իրականացնում արցախցիների հետ եւ նաեւ նրանց հետ քննարկում առաջիկա անելիքները։

«Հասարակությունը շատ ճիշտ բնորոշում է տվել առաջարկվող ծրագրին՝ «արտագաղթի ծրագիր», եթե չշարունակվի սոցվճարների տրամադրումը, մարդիկ ստիված են լինելու կամ արտագաղթել, կամ մնալ դրսերում»,- ասում է Մարգարյանը։

Խորհուրդը շեշտում է՝ եթե իշխանությունները չկատարեն իրենց խոստումները, առաջիկա բողոքի ակցիաները կստանան առավել կտրուկ բնույթ։ Տեղահանված քաղաքացիների հիմնական պահանջը մնում է սոցիալական նվազագույն երաշխիքների պահպանումը՝ հայրենիքը կորցրած ընտանիքների համար։

Մարիամ Սարգսյան

Երևանի ընդհանուր իրավասության դատարանում, դատավոր Դավիթ Բալայանի նախագահությամբ, այսօր շարունակվեց Ստեփանակերտի քաղաքապետ Դավիթ Սարգսյանի եւ ավագանու անդամների գործով հերթական դատական նիստը։

Ստեփանակերտի քաղաքապետն ու ավագանին մեղադրվում են Արցախից բերված ավտոմեքենաները որպես նվիրատվություն օտարելու որոշման համար։

Փաստաբան Ռուբեն Մելիքյանը տեղեկացրել էր, որ իրականում Ստեփանակերտի քաղաքապետն ու ավագանին ընդամենը տնօրինել էին քաղաքապետարանին պատկանող մեքենաները՝ դրանք հանձնել էին այն աշխատակիցներին, որոնք փաստացի բերել էին մեքենաները բռնի տեղահանության ծանր օրերին՝ որպես իրենց ընտանիքները Հայաստան փոխադրելու միջոց։

Պաշտպանության կողմը մեղադրանքի առաջին իսկ օրվանից հայտարարում էր դրա անհեթեթության մասին, քանի որ չկար ու չէր էլ կարող լիներ տուժող, ինչը պարտադիր է հափշտակության բոլոր հանցակազմերում։ Ի վերջո, 2024թ. դեկտեմբերի վերջին քննչական մարմինը փաստացի ընդունեց պաշտպանների փաստարկները եւ վերացրեց խարդախության մեղադրանքը:

Սակայն քրեական հետապնդումը դադարեցնելու փոխարեն Դավիթ Սարգսյանին եւ ավագանու անդամներին նույն արարքի համար առաջադրվեց մեկ այլ հիմնազուրկ մեղադրանք՝ ինքնաիրավչություն։

Այսօրվա դատական նիստում հարցաքննվեցին վկաները։ Արցախի «Ջրմուղ կոյուղի» ՓԲԸ ղեկավար Գագիկ Պողոսյանը ներկայացրեց, թե ինչպես են օտարվել Հայաստան տեղափոխված «Ջրմուղ կոյուղու» մեքենաները։ Դատավորը հարցրեց՝ ո՞նց է որոշվել, եւ նպատակը ո՞րն էր, որ «Ջրմուղ կոյուղի» ՓԲԸ-ին պատկանող ավտոմեքենաները նվիրատվության եղանակով պետք է օտարվեն։

«Շատ պարզ, պայմանավորվածություն ենք ձեռք բերել, որ ով ավտոն հասցրել է Հայաստան, նվիրում ենք այդ մարդկանց։ Ես չեմ բերել, դրա համար չեմ վերցրել»,- ասաց Գագիկ Պողոսյանը։

Նա նշեց, որ որպես նվիրատվություն օտարման որոշումը կայացրել են բանավոր, իսկ ավագանին որոշումը հաստատել է։ Նա նաեւ նաեւ ասաց, որ Արցախի «Ջրմուղ կոյուղու» դրամական միջոցները սառեցված են, ՀՀ կառավարությունն է սառեցրել։ Արցախից բռնի տեղահանվելուց հետո մարդկանց արձակուրդային եւ մյուս վճարները չեն վճարվել։

«Սաղ մնացել էր օդի մեջ, որովհետեւ մեզ ոչ մեկ ստեղ որպես Ջրմուղ կոյուղի չի ճանաչում։ Հայաստանում էլ ոչ մեկ չի հետաքրքրվել այդ գույքով»,- հավելեց Գագիկ Պողոսյանը։

Նա նշեց, որ 17-20 մեքենա-մեխանիզմ ունեին Արցախում, բայց դրանցից ընդամենը 5-ն են բերել Հայաստան։ Դատավորը հարցրեց՝ ո՞նց է եղել, որ դրանցից 5-ն եք բերել։ «Առաջինը՝ քշող չի եղել, երկրորդը՝ նորմալ վիճակում չէին, որ այդ 400 կմ ճանապարհը անցնեին»,- պատասխանեց վկան։

Նա ասաց, որ մոտ 15 մեքենա-մեխանիզմ մնացել է Արցախում։ Դատավորը հարցրեց. «Իսկ ձեզ մեղադրանք չեն առաջադրե՞լ, որ այդ մեքենաները թողել եք այնտեղ»։ «Հլա որ չէ, ճիշտն ասած՝ մտածում եմ, բայց հլա ոչ մի բան չեն ասել»,- պատասխանեց վկան։

Նա մանրամասներ ներկայացրեց, թե ինչպես են այդ մեքենաները օտարել իրենց աշխատակիցներին։ Օրինակ՝ աշխատակիցներից մեկը բռնի տեղահանության օրերին ավտոմեքենա չի ունեցել, որպեսզի ընտանիքը տեղափոխեր Հայաստան։ Գագիկ Պողոսյանը Ստեփանակերտում պատահաբար հանդիպելով նրան եւ տեղեկանալով այդ մասին՝ առաջարկել է մեքենաներից մեկը վերցնել ու ընտանիքը տեղափոխել։

Մյուս վկան Ստեփանակերտի քաղաքապետարանի աշխատակազմի ղեկավար Տիգրան Բաղրամյանն էր, ով ասաց, որ ավագանին արդեն Երեւանում նիստ է հրավիրել եւ որոշել ՀՀ տեղափոխված ավտոմեքենաները նվիրատվության կարգով օտարել։ Ստեփանակերտի քաղաքապետի ծառայողական մեքենան օտարվել է քաղաքապետին։

Աշխատակազմի ղեկավարն ասաց, որ դրա անհրաժեշտությունը ծագել է, քանի որ ապահովագրության եւ այլ հարցեր կային։ Իսկ Արցախի պետական հաստատությունների դրամական միջոցները սառեցված են ու կալանքի տակ։