forrights.am

Ծննդով ստեփանակերտցի Նաիրա Աղաջանյանը 33 տարի աշխատել է մշակույթի օջախներում, իսկ վերջին 10 տարիներին Արցախի Հ. Թումանյանի անվան հանրապետական մանկական գրադարանի տնօրենն էր։ Գրադարանը համապատասխանում էր ժամանակակից չափանիշներին, ունեին 13 աշխատող և ստեղծված էին աշխատելու համար բարենպաստ բոլոր պայմանները։

«Ամբողջ կյանքիդ ստեղծածը միանգամից թողնել ու ձեռնունայն հեռանալ՝ մի ճամպրուկի մեջ տեղավորելով ողջ ինչքդ։ Մենք, ինչպեսև մյուս արցախցիները, կարողացանք ընդամենը մեզ փրկել։ Ամենասարսափելին 2023թ. սեպտեմբերի 19-նն էր։ Աղջիկս համալսարանից պիտի տուն դառնար։ Ամուսինս անմիջապես տոպրակները թողեց և դուրս եկավ աղջկաս գտնելու…ամեն ինչ միանգամից տակնուվրա եղավ։ Ահավոր ու անբացատրելի ապրումներով ստիպված իջա նկուղ, իսկ ամուսինս արկակոծությունների տակ տնից մինչև համալսարան տանող ճանապարհի բոլոր նկուղները մեկ առ մեկ մտնելով Նարեին էր փնտրում։ Սարսափելի իրավիճակ էր, կապ չկար։ Հետո իմացանք, որ աղջիկս Վերածննդի Հրապարակ էր հասել, երբ սկսվեց պատերազմը։ Երկու պատերազմ ապրած  Նարես առաջին պայթյունից այնպես էր սարսափահար ճչացել, որ մի երիտասարդ կին իր երկու փոքրիկների հետ բռնեց նաև աղջկաս ձեռքից ու արագ տարավ «Վալյեքս Գարդեն» հյուրանացոային համալիրի նկուղ։ Աղջիկս այնպիսի շոկի մեջ էր հայտնվել, որ չէր կարողացել գոնել զանգել, երկար ժամանակ դողում էր։ Միայն Ժամեր հետո՝ երեկոյան մոտ, մի անծանոթ տղամարդ զանգեց և տեղեկացրեց մեզ աղջկաս գտնվելու վայրը։ Չնայած չեմ լսել աղջկաս ճչոցը, բայց մինչև հիմա այն իմ ականջներում է։ Այդ ապրումները հնարավոր չէ բառերով նկարագրել»,-հուզված պատմեց Նաիրա Աղաջանյանը։

Քանի որ մեր զրուցակցի բնակարանը Հրապարակի կենտրոնական մասում էր, նա հաջորդ օրերին իրենց 5-րդ հարկի պատշգամբից սարսափելի տեսարանների ականատես եղավ։ Նկուղ չունեին և պատսպարվում էին Վալլեքս Գարդենի ապաստարանում, որտեղ մարդկանց ապահովում էին նաև սննդով։ Հետո շրջաններից մազապուրծ խեղճ տեղահանվածներն այդտեղ ապաստանեցին։ Նրանք միանգամից էին տնից դուրս եկել և Ստեփանակերտ էին հասել պատառոտված ու կեղտոտ շորերով։ Աստիճանաբար մարդիկ լուռ ու մունջ սկսեցին հավաքել իրենց անհրաժեշտ իրերը ու լքել քաղաքը։ Օրեցօր քչանում էին տների լույսերը ու հեռվից երևում էր դեպի Շուշի տանող մեքենաներով խցանված ճանապարհը։

«Տունդ լքել չես ուզում, բայցև չես ուզում վերջինը դուրս գալ, որովհետև անկանխատեսելի իրավիճակներ կլինեին ու այդ պահերին ոչինչ գլխովդ չի անցնում՝ միայն թե փրկվել։ Ադրբեջանցիներն արդեն քաղաքում պտտվում էին։ Րոպե առաջ պետք էր դուրս գալ։        Սեպտեմբերի 25-ին տեղի ունեցած վառելիքի պահեստի պայթյունը հերթական շոկն էր մեզ համար։ Այդ պահերին ամեն մարդ իր ընտանիքի փրկության մասին էր մտածում ու հետո հասկացանք, թե ինչ սարսափելի դեպք տեղի ունեցավ մեր կողքին։ Այդ պահին մենք դեռ Ստեփանակերտում էինք։ Տեղահանվեցինք սեպտեմբերի 28-29-ին։ Առաջին անգամ փորձել ենք ճանապարհվել, սակայն հասանք մինչև մայրաքաղաքի Աստվածամոր Հովանու եկեղեցին, որովհետև ավտոմեքենաների հոսքն այնքան շատ էր, որ խցանումներ էին ու համարյա տեղից չէինք կարողանում շարժվել։ Օրը կիսվում էր։ Մենք դուրս եկանք ավտոմեքենայից և մտանք եկեղեցի։ Դա վերջին պահն էր, որ աղջկաս հետ մտանք եկեղեցին, որտեղ ոչ սովորոական մթնոլորտ էր տիրում։ Մայր տաճարում դրված էին եկեղեցական պարագաները, իրերը՝ մոմեր,  խաչեր ու բոլորն անվճար։ Ու ես դիմեցի ներկաներին,  որ ամեն մեկն ինչ-որ մի բան վերցնի ու փրկի։ Մենք էլ վերցրինք խաչեր, անվանատառեր և մոմ վառելով դուրս եկանք։ Ահավոր ապրումներն էին և ամուսինս գտավ, որ պետք է դեռ հետ վերադառնանք մեր տուն ու սպասենք հաջորդ օրվան»,- այդ օրերի իր ծանր ապրումների մասին կիսվեց զրուցակիցս։

Ճանապարհից հետ դառնալը տիկին Նաիրայի համար մեկ այլ ցնցում էր։ Նրա խոսքով՝ բնակարան մտնելով ահավոր սառնություն զգաց. տան իրերը դասավորել էր, որոշները հավաքել-թողել, որովհետև հնարավոր չէր բոլորը տեղավորել ավտոմեքենայի մեջ։ Այդ ապրումների մեջ նա հանկարծ հիշել էր շրջափակման ծանր օրերը, երբ սննդամթերքի խիստ սղության, իսկ երբեմն նաև բացակայության պայմաններում փորձում էին դիմակայել ու նույնիսկ այդ զրկանքներն ավելի երանելի էին իրեն թվում, քան բռնի տեղահանումը։ Ամուսինը վառարանը վառեց և տան եղած-չեղածով որոշեցին ինչ-որ բան պատրաստել, որ հաջորդ օրն իրենց հետ վերցնեն։

Ամուսինը՝ արձակագիր, ՀՀ և ԱՀ գրողների միության անդամ Համլետ Մարտիրոսյանը ստիպված վառել է իր գրքերը։ Ամենից միայն մի քանի օրինակ կարողացավ վերցնել և տեղավորել մեքենայի մեջ, իսկ մնացածը, որպեսզի թուրքի ձեռք չընկնի, իր իսկ ձեռքով վառեց։ Գրողի համար դա մեծ ողբերգություն է։

Շենքում արդեն բնակիչներ չկային։ Ամեն ինչ արձագանքում էր։ Բնակարանի դուռը վերջում Նաիրան փակեց և դուրս եկավ։ Նրանց ընտանիքը ճարահատյալ տեղահանվեց սեպտեմբերի 29-ին։ Ամուսինը արհեստավարժ վարրորդ չէր և ԱՀ հանրային հեռուստաընկերության գործընկեր-լրագրողների հետ միասին մեծ դժվարություններ հաղթահարելով հատեցին անցակետը, ինչը Նաիրան համեմատեց Գողգոթայի ճանապարհի հետ։ Նրանք պայմանավորվել էին, որ եթե հանկարծ անցակետում մեկին ձերբակալեն, մյուսները պետք է հոգային կանանց և երեխաների մասին։

«Արցախցիներս անցել ենք դժոխքի միջով և արդեն Տեղ գյուղում ցուցաբերված տարրական ջերմ վերաբերմունքն անբացատրելի հուզումնառատ էր։ Հիմա մենք պետք է ամեն ինչ սկսենք զրոյից։ Քար պետք է լինես, որ այս ամենին դիմանաս։ Այժմ վարձով բնակվում ենք մեկ սենյականոցում, որը մոտ է աղջկաս համալսարանին։ Ամուսինս չի աշխատում։ Տեղահանությունից հետո տարբեր տեղեր են սփռվել հարազատներս և մեկ տարի է՝ հնարավորություն չունեմ տեսակցելու 80-անց մորս, մինչդեռ ամեն Աստծո օր Արցախում տեսնում էի նրան»,- վրդովված ասած Նաիրա Աղաջանյանը։

Խնդիրներ շատ ունեն։ Որոշ ժամանակ նա չէր կարողանում հաղթահարել տեղի ունեցած ողբերգությունը և սոցիալ կենցաղային խնդիրներն այս կամ այն կերպ լուծելուց հետո մարտ ամսից տեղավորվեց Խնկո-Ապոր անվան ազգային մանկական գրադարանում։ Նա՝ իր և մյուս արցախցիների անունից շնորհակալ է գրադարանի տնօրենությանը՝ այդ ծանր պահերին իրենց ձեռք մեկնելու, յուրահատուկ վերաբերմունք ցուցաբերելու և զբաղվածության խնդիրը լուծելու համար։ Նաիրան այնուամենայնիվ հուսով է, որ մի օր իրավիճակները կփոխվեն  և իրենք տուն կվերադառնան։

Զառա Մայիլյան

Եվրախորհրդարանը բանաձեւ է ընդունել «Ադրբեջանում տիրող իրավիճակի, մարդու իրավունքների եւ միջազգային իրավունքի խախտումների եւ Հայաստանի հետ հարաբերությունների մասին»։

Բանաձեւը, ի թիվս այլ բաների, կոչ է անում Բաքվին համապարփակ եւ թափանցիկ երկխոսություն սկսել արցախահայության հետ եւ ապահովել բոլոր անհրաժեշտ երաշխիքները՝ կապված նրանց պաշտպանության, հողի ու սեփականության իրավունքների հետ։

2020 թվականին ռուս-թուրք-ադրբեջանական ագրեսիայի արդյունքում Հադրութի, Շուշիի, Քարվաճառի և Քաշաթաղի շրջանների օկուպացումից հետո շրջվարչակազմերի ղեկավարներն ու համայնքապետերը երկու տարի այդ շրջանների բնակիչների կորցրած գույքի և բիզնեսի գույքագրում են իրականացրել։

2021 թվականի սկզբին Հայաստանի Հանրապետության կառավարության անունից հայց է ներկայացվել Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան՝ ի պաշտպանություն գրավյալ տարածքների բոլոր բնակիչների կոլեկտիվ սեփականության պահանջների։ Մի շարք փաստաբաններ գույքային կորուստների վերաբերյալ անհատական ​​հայցեր են պատրաստել և ներկայացրել ՄԻԵԴ։ Ընդհանուր առմամբ, մոտ 1000 նմանատիպ հայց է ներկայացվել ՄԻԵԴ։

Բայց սա բավարար չէր։ Ինչպես ասում է Միջազգային քրեական դատարանի առաջին դատախազ Լուիս Մորենո Օկամպոն, միջազգային դատարանները պետք է հեղեղված լինեն արտաքսված քաղաքացիների անհատական ​​պահանջներով։

Իսկ 2023-ի բռնի տեղահանությունից հետո Հայաստանի կառավարությունը Արցախի հիմնախնդրի արգելափակման և արցախցիների իրավունքները անտեսելու ուղի է բռնել։ Մինչ օրս ցեղասպանության և էթնիկ զտումների ենթարկված քաղաքացիների կորցրած գույքի գույքագրում չի իրականացվել։

Հայաստանում դրանով պարզապես ոչ ոք չի զբաղվում, իսկ Արցախի խորհրդարանը կաթվածահար է, քանի որ ՀՀ իշխանությունները հայտարարել են, որ չի կարող «պետություն պետության մեջ» լինել, եւ Հայաստանում չկա Արցախի կառավարություն։

Հայաստանի իշխանությունն ինքը գործնականում չի զբաղվում Արցախի ժողովրդի իրավունքների պաշտպանությամբ։ Անգամ մասնավոր իրավաբաններն ու փաստաբանները նման գործեր չեն վերցնում հիմա։

Խնդիրն այն է, որ մայրցամաքային Հայաստանը, որին արցախցիները համարում են իրենց հայրենիքը, միջազգային ասպարեզում չի ներկայացնում իր ժողովրդի մի մասի ոտնահարված իրավունքներն ու շահերը։ Ավելին, դա թույլ չի տալիս Արցախի ընտրյալ իշխանություններին դա անել։

Ի տարբերություն Հայաստանի, այդ մասին խոսում են Եվրախորհրդարանում։

Միջազգային իրավունքը նշում է, որ եթե մի պետության տարածքն անցնում է մեկ այլ պետության իրավասության ներքո, վերջինս չի կարող հայտարարել, որ սեփականության իրավունքը դադարեցվում է այն պատճառով, որ դա արդեն Հայաստան չէ, այլ Ադրբեջանի տարածք։ Կա՛մ պետք է թույլ տան վերադարձնել և տնօրինել ունեցվածքը, կա՛մ պետք է փոխհատուցում վճարեն։

Փաստաբան, միջազգային իրավունքի մասնագետ Արա Ղազարյանի խոսքով. «Այս դեպքում մենք գործ ունենք մարդու իրավունքների համընդհանուրության հետ, որոնց վրա չի ազդում ո՛չ ժամանակը, ո՛չ տարածքային իրավասության փոփոխությունները։ Այսինքն՝ եթե մարդիկ իրենց ունեցվածքը թողել են Արցախում, դա չի նշանակում, որ կորցրել են սեփականության իրավունքը։ Եթե ​​նույնիսկ փաստաթղթերը ոչնչացվում են, դա չի նշանակում, որ նրանք կորցրել են սեփականության իրավունքը։ Հետագա որոշումները կկայացվեն իրավական գործընթացներով, բայց որոշումները պետք է կայացնեն պետությունները»:

Ցավոք, Արցախի ժողովուրդը կանգնած է խնդրի առաջ․ Հայաստանը չի պատրաստվում ներկայացնել իր իրավունքներն ու շահերը, իսկ Ադրբեջանը բացարձակապես թքած ունի միջազգային իրավունքի և ընդհանրապես մարդու իրավունքների վրա (հայտնի է, որ այս ահաբեկչական երկրում նույնիսկ սեփական քաղաքացիների իրավունքները չեն հարգվում):

Ինչպե՞ս է Եվրախորհրդարանը պատկերացնում “երկխոսությունը” ֆաշիստական, նացիստական ​​Ադրբեջանի և Արցախի ժողովրդի միջև, ում այս ահաբեկչական կառույցը ենթարկել է ցեղասպանության և էթնիկ զտումների՝ յուրացնելով նրանց շարժական և անշարժ գույքը, բիզնեսը և այլն։

Արցախցիներն ունեն նաև կոլեկտիվ սեփականության իրավունքներ, այդ թվում՝ իրենց նախնիների հողի, անտառների, դաշտերի, ջրային ռեսուրսների, օգտակար հանածոների, բուսական և կենդանական աշխարհի իրավունք։

Ո՞վ է զբաղվելու արցախցիների ունեցվածքի գույքագրմամբ, եթե ահաբեկիչները Արցախը դարձրել են «սև գոտի», և նույնիսկ միջազգային կազմակերպություններին այնտեղ թույլ չեն տալիս գնալ, էլ չենք խոսում հենց բնակիչների մասին։

Անցել է 4 տարի, և միջազգային հանրությունը չի կարող ստիպել ռասիստներին թույլ տալ Արցախ գնալ նույնիսկ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին, որը պատասխանատու է ճարտարապետական ​​և մշակութային ժառանգության պահպանման համար, որն անխնա ոչնչացվում է Արցախի տարածքում։

Հուսանք, որ Եվրախորհրդարանի բանաձեւը հերթական թղթի կտորը չի դառնա ու ազդեցություն կունենա։ COP-29-ի անցկացումը պետք է վերանայվի, ռասիստների հետ գազային և այլ տնտեսական համաձայնագրերը պետք է կասեցվեն և չեղարկվեն։

Մարգարիտա Քարամյան

5 անչափահաս երեխաների մայր Մարինե Աթաբեկյանը Մարտակերտ քաղաքից է տեղահանվել։ Բռնատեղահանված ընտանիքն ապրում է Շիրակի մարզի Արթիկ քաղաքում։ Բազմազավակ մայրն աշխատում է ջերմային տնտեսությունում, ամուսինը մշտական աշխատանք չի կարողանում գտնել։ Մարինեի անվամբ սեփականություն լինելու պատճառով ընտանիքի անդամները մասամբ են օգտվում 40+10 հազար դրամ աջակցությունից։ Ստանում են ընդամենը կոմունալ ծախսերի համար նախատեսված աջակցությունը։ Մի կերպ գոյատևող ընտանիքի մայրը չի պատկերացնում, թե ոնց են ապրելու, ինչպես են դիմակայելու սպասվող դժվարություններին։

-Երբ 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմի ժամանակ տարհանվեցինք Արցախից, ժամանակավոր հաստատվեցինք Արթիկի հյուրանոցներից մեկում։ Որոշ ժամանակ հետո մեզ ասացին, որ պետք է ազատենք հյուրանոցները։ Կանգնել էի դժվար կացության առաջ, չգիտեի երեխաներիս հետ ուր գնալ։ Մեր ընտանիքի մտերիմներից մեկի միջնորդությամբ մեզ համար մի փոքրիկ տնակ ձեռք բերվեց, ինչի համար ես անչափ երախտապարտ եմ բարի մարդկանց։ Պատերազմի ավարտից հետո վերադարձանք Մարտակերտ ու ապրում էինք վարձով։ Ես Մեհմանա, իսկ ամուսինս Չլդրան գյուղերից ենք, աշխատանքի բերումով ապրում էինք Մարտակերտում։

2023-ին տեղահանվելուց հետո հաստատվեցինք Արթիկում։ 7 շնչից բաղկացած մեր ընտանիքն ապրում է ընդամենը 64 քառ․ մետր մակերեսով բնակարանում։ Մեծ երեխաս 17 տարեկան է, փոքրս՝ 6։ Որպես սեփականություն ունեցող ստանում եմ միայն կոմունալ ծախսերի համար նախատեսված 10 հազարական դրամ աջակցությունը, երեխաներս նույնպես, մինչդեռ 40+10 աջակցության ծրագրի համաձայն այն անձինք, ովքեր ՀՀ-ում չունեն սեփականություն կամ ունեն բաժնային կամ ընդհանուր համատեղ սեփականության իրավունքով իրենց պատկանող բնակվելու համար նախատեսված միայն մեկ անշարժ գույք և այդ բաժնեմասին համապատասխան մակերեսը փոքր է 20 քառակուսի մետրից, պետք է ստանան 50 հազարական դրամ աջակցությունը։

Շիրակի մարզում զբաղվածության խնդիրը համատարած է, այստեղ շատ դժվար է աշխատանք գտնել։ Մի կերպ ենք ապրում, հազիվ հասցնում եմ կերակրել երեխաներիս։ Ըստ շրջանառվող լուրերի՝ 2025-ի հունվարից չենք ստանալու անգամ կոմունալների համար տրվող աջակցությունը, քանի որ սեփականություն ունենք։ Չգիտեմ՝ վերջնական ինչ որոշում է ընդունելու ՀՀ կառավարությունը, սակայն մի բան ակնհայտ է․ ընտանիքս կանգնելու է դժվար իրավիճակում։ Չգիտեմ՝ ինչպես պետք է կերակրեմ 5 երեխաներիս ու վճարեմ կոմունալ ծախսերը։ Դիմել եմ ՀՀ կառավարությանը, Շիրակի մարզպետարանին։ Գրավոր նամակիս պատասխան չի տրվել։ Քանի որ ես սեփականատեր եմ, թող ինձ աջակցություն չտան, բայց իմ երեխաները՝ ովքեր տեսել են շրջափակման ողջ ծանրությունը, պատերազմի արհավիրքը, անցնել են դժոխքի ճանապարհը, ինչու պետք է աջակցություն չստանան։ Արցախցի բոլոր երեխաներն էլ ունեն աջակցության կարիք,- ասում է Մարինեն։

Արցախցի բազմազավակ մոր բարձրացրած հարցն այսօր մտահոգում է բոլոր արցախցիներին։ Ձմեռվա նախաշեմին 2025-ի հունվարից 40+10 հազար դրամ աջակցության ծրագրի փոփոխությունը վատ անդրադարձ կունենա արցախահայության վրա։ Ցավոք, արտագաղթի հոսքն անխուսափելի կլինի: