Բաքվում ավարտվել է Արցախի ռազմաքաղաքական առաջնորդների և այլ ռազմագերիների դատավարությունը։ Մեղադրող կողմը իր ելույթը կհրապարակի նոյեմբերի 3-ին կայանալիք հաջորդ դատական ​​նիստում։ Միայն Ռուբեն Վարդանյանի դատավարությունն է դեռ անավարտ։

Երկու տարի անց դատավարության ավարտը կարող է վկայել, որ հնարավոր է նորություններ ի հայտ գան Բաքվում գտնվող 22 հայ պատանդների ճակատագրի, այդ թվում՝ արտահանձնման վերաբերյալ։ Նրանց Բաքվում պահումը Ալիևին երբեմն աննկատ, բայց զգալի ճնշման տակ է դնում։ Դոնալդ Թրամփը ևս խոսել է գերիներին ազատ արձակելու անհրաժեշտության մասին օգոստոսի 8-ին Փաշինյանի և Ալիևի հետ հանդիպման ժամանակ։ Եվ ինչ-որ պահի Ալիևը պետք է ազատվի այս բեռից։

Սակայն, ինչպես արդեն նշել են շատ փորձագետներ, Արցախի ռազմաքաղաքական ղեկավարության դատավարությունը ոչ թե կոնկրետ անձանց, այլ Հայաստանի դեմ է։ Պաշտոնական Երևանը, հայտարարելով, որ կապ չունի Արցախի հետ, պնդելով, որ Արցախյան պատերազմը ազգային-ազատագրական չէր, այլ նախաձեռնվել էր ռուսական հետախուզական ծառայությունների կողմից՝ Հայաստանի դեմ դավադրություն կազմակերպելու նպատակով, փորձում է կանխել երկրի ներկայիս ղեկավարության դեմ մեղադրանքները։

Սակայն հեռավորություն պահպանելը և Արցախի ժողովրդին, Ռուսաստանին և համաշխարհային դավադրությանը մեղադրելը քիչ հավանական է, որ կանխի Բաքվի բազմամիլիարդանոց իրավական պահանջները Հայաստանի դեմ: Մասնագետները բազմիցս նշել են 150 միլիարդ դոլար “վնասի” թիվը, որի «փոխհատուցման» համար Հայաստանին կարող են առաջարկվել հանձնել Սյունիքը կամ այլ տարածքներ: Հայաստանի լռությունը և իրավական քայլերից հրաժարվելը միայն օրինականացնում են այս պահանջները։

Հայաստանում կառավարամետ բլոգերներն արդեն սկսել են խելահեղ քարոզչական արշավը, հրապարակելով «տեղեկատվություններ» այն մասին, թե ինչպես 1988 թվականին չար ղարաբաղցիները համագործակցեցին Խորհրդային ՊԱԿ-ի հետ և «պատերազմ սկսեցին», սպանելով հազարավոր հայերի և անմեղ Հայաստանին ներքաշելով մի պատերազմի մեջ, որը նրանք վստահ էին, որ կպարտվեն: «Եվ հիմա նրանք մեղադրում են Փաշինյանին», – գրում են կառավարամետ բլոգերները՝ առանց նշելու, որ Արցախից և Հայաստանից հազարավոր մարդիկ երեք տարի շարունակ կյանքի և մահվան պատերազմ են մղել՝ ցեղասպանությունից խուսափելու համար, որն ապրել են Կարսի և Վանի, Սումգայիթի և Կիրովաբադի հայերը, նրանք պատերազմել են հայկական Արցախը պաշտպանելու համար: Եվ նրանք 30 տարի պայքարել են՝ գիտակցելով, որ ապրում են վառոդի տակառի վրա։

Թե ինչպիսին կլինի Բաքվի դատարանի որոշումը, կարելի է կանխատեսել՝ ոչ թե ներկայիս պատանդների համար կայացված դատավճռի մասով, այլ քաղաքական գնահատականների և պահանջների առումով։

Վաշինգտոնում նախաստորագրված, բայց դեռևս չստորագրված «խաղաղության պայմանագրի» համաձայն՝ Հայաստանն ու Ադրբեջանը համաձայնել են դադարեցնել միմյանց դեմ առկա դատական ​​հայցերը և փոխադարձ պահանջներ չներկայացնել։ Անհայտ է, թե արդյոք սա կվերաբերվի Բաքվում ընթացող դատի վրա։ Սակայն Երևանը վաղուց դադարել է միջազգային իրավական աշխատանք կատարել, իսկ խորհրդարանական հանձնաժողովի զեկույցը 44-օրյա պատերազմի վերաբերյալ արխիվ է նետվել։

Ոչ ոք չի ուզում պարզել, թե պատերազմի ժամանակ ով է հրաման տվել, կամ ով է նահանջելու և չդիմադրելու որոշումներ կայացրել։ Հայաստանի և Արցախի պաշտպանության այն ժամանակվա նախարարներ Դավիթ Տոնոյանը, Ջալալ Հարությունյանը և Միքայել Արզումանյանը հետաքննության տակ են կամ արդեն դատապարտվել են ազատազրկման, Արցախի «գերագույն գլխավոր հրամանատար» Արայիկ Հարությունյանը Բաքվի բանտում է, իսկ Հայաստանի գերագույն գլխավոր հրամանատարը հերքում է այս իրադարձություններին որևէ մասնակցություն և արդարացնում Ալիևին։

Բաքվի դատարանը, որին Հայաստանը պաշտոնապես դեմ չի արտահայտվել, երկար ժամանակ կախված կլինի Դամոկլեսյան սրի պես ամբողջ հայ ժողովրդի վրա, որը, ինչպես “ցույց կտա” դատարանի որոշումը, “օկուպացրել” է Արցախը և միլիարդավոր դոլարների վնաս հասցրել խեղճ Ադրբեջանին։ Հատուցողը հայ ժողովուրդը կլինի, եթե չհայտարարվի, որ պատերազմն ազգային-ազատագրական է եղել և միջազգային իրավունքին համաձայն՝ իրավական։

Բաքվի լրատվամիջոցները հաղորդում են, որ Ալիևը չի վստահում Հայաստանին և մտադիր չէ խաղալ Փաշինյանի խաղը, ով հրապարակավ հայտարարում է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղություն այլևս հաստատված է։ Բաքուն հաղորդում է, որ Ալիևը չի պատրաստվում մեկնել Երևան՝ Եվրոպական քաղաքական ֆորումին մասնակցելու, քանի որ չի ցանկանում ստեղծել տպավորություն, որ ամեն ինչ նորմալ է, և խաղաղություն հաստատված է։ Էրդողանի վարչակազմը ևս հայտարարել է, որ Էրդողանի՝ Երևան այցի հարցն անորոշ է։

Բաքուն կոնկրետ պայմաններ է դնում՝ Հայաստանի Սահմանադրությունից հանել Հայաստանի հռչակագրի, համապատասխանաբար, 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի՝ Հայաստանի և Արցախի վերամիավորման մասին որոշումի հղումը։ Թուրքիան ևս մտադիր չէ բացել հաղորդակցությունները, մինչև Հայաստանը պաշտոնապես չհրաժարվի Թուրքիայի նկատմամբ իր պահանջներից. Հայաստանի և Թուրքիայի միջև սահմանները հաստատված են 1921 թվականի Կարսի ապօրինի պայմանագրով, իսկ ՀՀ Անկախության հռչակագրում գրված է Ցեղասպանության հետևանքների վերացման մասին։

Երևանը պնդում է, որ մտադիր է ընդունել նոր Սահմանադրություն, որը կամրագրի Հայաստանի խորհրդային սահմանները՝ առանց Արցախի, Նախիջևանի, Կարսի, Արարատ լեռան և Արդահանի։

Երեկ Փաշինյանի աշխատակազմի ղեկավար Արայիկ Հարությունյանը խոստովանեց, որ «խնդիրներ կան Անկախության հռչակագրում»։ Սակայն Փաշինյանն ասում է, որ նախ խետք է ընտրություններ անցկացվեն 2026 թվականի հունիսին, որից հետո կընդունվի նոր Սահմանադրություն։ Փաշինյանն առաջարկում է Ալիևին մինչ այդ ստորագրել «խաղաղության պայմանագիր», բայց Ալիևը հրաժարվում է. նրան անհրաժեշտ են երաշխիքներ, որ Հայաստանի հաջորդ կառավարությունը չի պահպանի գործող Սահմանադրությունը և չի պնդի Հայաստանի իրավունքները։

Ալիևը մտադրություն չունի բացել Հայաստանի հետ հաղորդակցությունները, մինչև իրավական հարցերը չլուծվեն։ Ի տարբերություն Հայաստանի, որը մի կողմ է նետում իր իրավունքները, Բաքուն հասկանում է փաստաթղթերի արժեքը. ուժային որոշումները, ագրեսիան և օկուպացիան ոչ մի իրավունք չեն տալիս։

Միևնույն ժամանակ, Ալիևի օգնականը հայտարարել է, որ «Զանգեզուրի միջանցքը» մինչև Հայաստանի սահմանը գրեթե ավարտված է։ Այսօր Ալիևը 50 երկրների դեսպաններ է բերել Զանգիլան՝ հայտարարելու, որ «Զանգեզուրի միջանցքը» կկապի Եվրոպան և Ասիան՝ Ադրբեջանը դարձնելով տրանսպորտային հանգույց և TRACECA երթուղիներից մեկը։

Հայաստանը պնդում է տարածաշրջանի բոլոր ճանապարհների բացումը, սակայն ապարդյուն։ Բաքուն և Անկարան այդպես էլ չեն արձագանքել Նիկոլ Փաշինյանի Մարգարա-Երասխ-Սիսիան-Գորիս-Բերձոր ճանապարհը բացելու պատրաստակամությանը։ Մինչդեռ, Հայաստանն ինքը 2026 թվականի բյուջեում միջոցներ չի հատկացրել Երասխից մինչև Նախիջևանի սահմանը ձգվող երկաթուղու վերանորոգման համար։

Ռուսաստանը իր հերթին ակնարկում է, որ Հայաստանի ցանկացած ճանապարհ կպատկանի «Ռուսական երկաթուղիներին»։

Բաքվում Ռուսաստանի դեսպան Միխայիլ Եվդոկիմովի խոսքով՝ Հայաստանի հարավով երկաթուղին, որը «Թրամփի երթուղի» նախագծի շրջանակներում կապելու է Ադրբեջանը Նախիջևանի հետ, կարող է վերականգնվել մոտավորապես երկու տարվա ընթացքում։

«Ճանապարհը ավելի քան 40 կմ երկարություն ունի։ Ռուս մասնագետները ստուգել են այն։ Ճանապարհը կարող է վերականգնվել մոտավորապես երկու տարվա ընթացքում, քանի որ թունելները չեն քանդվել, և երկաթուղային համալիր անհրաժեշտ չէ», – ասել է Եվդոկիմովը։

Ռուս դիվանագետի խոսքով՝ հարցը, թե ով և ինչպես կվերականգնի այս ճանապարհը, գլխավորը չէ։

Մինչ օրս հաղորդակցությունների ապաշրջափակման հետ կապված որևէ աշխատանք չի իրականացվում: «Խաղաղության պայմանագիր» ստորագրելու նախապատրաստական ​​աշխատանքներ ևս չկան: Վերլուծաբանները կարծում են, որ Ալիևն ու Էրդողանը սպասում են Հայաստանի վերջնական կապիտուլյացիային՝ Երրորդ Հանրապետության լուծարմանը: Հայաստանի կողմից իր իրավունքներից հրաժարվելուց հետո կսկսվի Հայաստանի բաժանումը միջանցքների և պատասխանատվության գոտիների: