Մայիսի 27-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն Շվեյցարիայում ելույթ կունենա 400 բարձրաստիճան հոգևորականների առջև Մայր Աթոռում կայանալիք «Լեռնային Ղարաբաղի հայկական հոգևոր, մշակութային և պատմական ժառանգության պահպանումը» թեմայով համաժողովում:
Կաթողիկոսի ելույթը կհնչի Բաքվում «արևմտյան ադրբեջանի ղազիաթ» ստեղծելու և այն հայտարարությունների ֆոնին, որ Հայաստանը կարող է կորցնել իր պետականությունը, և այդ դեպքում Էջմիածինը կարող է կրկին դառնալ հայ գրիգորյան ինքնության պահպանման միակ կենտրոնը, ինչպես Վատիկանը։
Անդրկովկասյան մոլլայի հայտարարությունը հիմնականում մեկնաբանվեց որպես Հայ Առաքելական Եկեղեցու կողմից Հայաստանը ինքնիշխանությունից զրկելու Բաքվի և Մոսկվայի ծրագրերի դեմ սպառնալիքի մասին նախազգուշացում։ Եւ իրոք, Հայ Եկեղեցու պատմությունը հաստատում է, որ պետականության կորստի ժամանակաշրջաններում հենց Եկեղեցին էր ազգային կենտրոնը, որը պահպանում էր հավատքը, լեզուն, էթնիկ ընդհանրությունը և ինքնությունը։
Մյուս կողմից, եկեղեցու այս թեզի դեմ մեղադրանքներ են հնչում, որ իր «տիրապետության» համար եկեղեցին առնվազն չի կանխել ներքին պատերազմները և պետության քայքայումը՝ նախընտրելով լինել միակ ազգային-կրոնական ինստիտուտը և պետությունը ընկալելով որպես մրցակից։
Նման երկիմաստ գնահատականները խթանվում են նաև ժամանակակից պատմությամբ։ Չնայած Հայ Առաքելական եկեղեցին մտադիր է վաղը համաժողով անցկացնել՝ նվիրված Արցախի մշակութային և հոգևոր ժառանգության պահպանմանը, եկեղեցու կողմից ողջամիտ քաղաքական քայլերի բացակայությունը կրկին երկիմաստության զգացողություն է առաջացնում։ Մասնավորապես, սա վերաբերում է ռուսական պետության հետ հատուկ հարաբերություններին և Մոսկվայի մեղքի թաքցնելուն այն ամենի համար, ինչ տեղի է ունեցել Հայ եկեղեցու և ժողովրդի հետ վերջին 200 տարիների ընթացքում։
Ինչ վերաբերում է ներկային, ապա 2020 թվականի նոյեմբերի 20-ին Վլադիմիր Պուտինը, որը հենց նոր զորքեր էր մտցրել Արցախ, ասել է. «Ես հատկապես կցանկանայի խոսել պատմական հուշարձանների և կրոնական սրբավայրերի պաշտպանության մասին՝ թե՛ ադրբեջանական, թե՛ հայկական: Այս հարցն ունի կարևոր բարոյական-մարդկային չափում: Ես կարծում եմ, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ներգրավվածությունը այստեղ մեծ պահանջարկ ունի»:
Պուտինը նշել է, որ Ալիևը պատրաստ է Լեռնային Ղարաբաղում գտնվող կրոնական վայրեր մուտք ապահովել ինչպես հայկական, այնպես էլ ադրբեջանական կողմերի ներկայացուցիչների համար։ Նա ընդգծեց, որ ռուս խաղաղապահները, երկու կողմերի հետ կապի մեջ լինելով, պետք է հաստատեն քաղաքացիների կրոնական վայրեր մուտք գործելու համար անհրաժեշտ աշխատանքային ռեժիմը։
Գարեգին Բ-ն նույն օրը ուղերձ է հղել Պուտինին։ «Մենք կցանկանայինք մեր խորին երախտագիտությունը հայտնել Ադրբեջանին փոխանցված տարածքներում գտնվող հայ ժողովրդի պատմական ժառանգության՝ պատմական վանքերի, եկեղեցիների և մշակութային հուշարձանների պահպանմանն ուղղված Ձեր ջանքերի համար», – ասվում է հայտարարության մեջ։ Մասնավորապես, կաթողիկոսը ընդգծեց, որ ռուս խաղաղապահների տեղակայման շնորհիվ Դադիվանքում ապահովվել են կրոնական արարողությունները։
«Մեր ժողովուրդը միշտ կհիշի Ռուսաստանի կարևոր դերը Արցախում արյունահեղության դադարեցման գործում։ Մենք կաղոթենք հայ-ռուսական դարավոր բարեկամության անսասանության համար», – ընդգծել է Գարեգին Երկրորդը։
Դրանից հետո ռուս «խաղաղապահները» կազմակերպեցին հայ ուխտավորների 2-3 ուղևորություն դեպի օկուպացված Դադիվանք և չգիտես ինչու ուղեկցում էին հայերին դեպի Ամարաս և Գանձասար, որոնք առանց այդ էլ հայկական վերահսկողության տակ էին։ Որոշ եկեղեցիներ հռչակվեցին ուղղափառ, «ալբանական»։ Իսկ 2023 թվականի սեպտեմբերից հետո ընդհանրապես հայտնի չէ, թե ինչ է կատարվում Արցախի տարածքում գտնվող հայկական եկեղեցիների հետ, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ եկեղեցիները արմատախիլ են արվում։
2022 թվականին Էջմիածինը դիմեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահներին, քույր եկեղեցիներին և կրոնական կազմակերպություններին` կապված Ադրբեջանի մշակույթի նախարարի հայտարարության հետ, որը վերաբերում էր փորձագետների աշխատանքային խումբ ստեղծելուն, որը կզբաղվի այսպես կոչված «հայերի կողմից ալբանական կրոնական տաճարների վրա կատարված կեղծ արձանագրությունների» հեռացման հետ։
Էջմիածինը չդիմեց Պուտինին և Ռուսաստանին, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն այդպես էլ չհայտնվեց Արցախում, թեկուզ Պուտինի պատասխանատվությունը՝ նոյեմբերի 9-ին հայտարարությունը ստորագրելուց հետո, դեռևս մնում է։
Արցախում մնացել է հայկական պատմության և մշակույթի մոտ երկու հազար հուշարձան, այդ թվում՝ 13 վանական համալիր, 122 եկեղեցի, 52 ամրոց, 523 խաչքար և չորս մատուռ, ինչպես նաև 12 թանգարան, որոնք պարունակում են 20 հազար ցուցանմուշ։
