«Նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունը կամ պայմանագիրը հիմքն է եղել մոսկովյան բանակցությունների։ Հիմա չկա նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունը, ԼՂ-ում հայ չկա, էթնիկ զտում է տեղի ունեցել, և Ռուսաստանը մեզ որևէ բացատրություն չի տվել այս առումով»,- «Առաջին ալիք»-ի եթերում հայտարարել է ԱԽ քարտուղար Արմեն Գրիգորյանը։ Լրագրողի դիտարկմանը, որ եռակողմ հայտարարության կողմերից որևէ մեկը ստորագրությունը հետ չի վերցրել, Արմեն Գրիգորյանը պատասխանել է․ «Ոչ ոք ստորագրությունը հետ չի վերցրել, բայց այլևս հայ չի մնացել ԼՂ-ում»։
Սա չափազանց պատասխանատու հայտարարություն է։ Այսինքն՝ Երևանը հրաժարվում է «մոսկովյան բանակցություններից» և Եռակողմ հայտարարությունից։ Թե՞ Արմեն Գրիգորյանը ընդամենը տանում է Նիկոլ Փաշինյանի արտաքին քաղաքական գործունեության իմիտացիոն գծերից մեկը։

Եռակողմ հայտարարությունն ի սկզբանե ոչ լեգիտիմ էր. պատահական չէ, որ այն կոչվում է «հայտարարություն», այլ ոչ թե զինադադարի մասին «համաձայնագիր» կամ «պայմանագիր», քանի որ պայմանագիրն ու համաձայնագիրը կպահանջեին վավերացում երկրների խորհրդարաններում։ Իսկ «հայտարարությունը» երեք անձանց հանցավոր դավադրություն է, եւ նրանք են պատասխանատու ամեն ինչի համար։

Ինչո՞ւ է Արմեն Գրիգորյանն ասում, որ «այլևս եռակողմ հայտարարություն չկա» միայն այն բանից հետո, երբ բնիկ բնակչությունը արտաքսվեց Արցախից։ Եռակողմ հայտարարություն չկար արդեն 2020 թվականի դեկտեմբերին, երբ Բաքվի զինվորականները փակեցին Հայաստան-Իրան միջպետական ​​ճանապարհը և գրավեցին նոր տարածքներ, թեև Եռակողմ հայտարարության համաձայն նրանք պետք է կանգ առնեին 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի շփման գծոի վրա։ Եռակողմ հայտարարությունը վերջնական «մեռավ» այն բանից հետո, երբ Մոսկվան և Բաքուն 2022 թվականի օգոստոսին վերացրեցին Բերձորի միջանցքի արտատարածքային կարգավիճակը, իսկ նույն թվականի դեկտեմբերին ամբողջությամբ փակեցին միջանցքը։

Այն ժամանակ Հայաստանը ոչ միայն հետ չվերցրեց իր ստորագրությունը, այլեւ ներկայացրեց հարցն այնպես, իբր միտումնավոր զոհաբերել է Արցախը՝ հանուն Հայաստանի պետականության պահպանման՝ կանխելով Մեղրիի միջանցքի բացումը և ադրբեջանցիների զանգվածային բնակեցումը Հայաստանում։

Այժմ, երբ Մեղրիի միջանցքի բացման մասին են խոսում, իբր Բաքուն համաձայնել է Նախիջեւանը բացել հայկական տրանսպորտի համար, երբ Արմեն Գրիգորյանն ասում է, որ եռակողմ հայտարարությունը չկա,  հարց է առաջանում. եթե ​​Արցախը «զոհաբերվել է», որպեսզի Մեղրիի միջանցք չլինի, արդյո՞ք միջանցքի բացումը կնշանակի, որ Արցախի գրավումը պետք է վերացվի:

Թե՞ այդ ամենը իմիտացիա էր, և Արցախը հանձնվեց, քանի որ նախապես համաձայնեցված ծրագրով այդպես պետք է լիներ։ Իմիտացիան էլ պարզապես անհրաժեշտ էր արցախցիների դիմադրությունը եւ հայ հասարակության զայրույթը զսպելու համար, դրա համար էլ հորինվեցին միջանցքի եւ այլ հնարքները:

Հիմա Փաշինյանն ասում է, որ ազգային փոքրամասնությունների համար նույնպես պետք է առանձին օրենք ընդունվի, որը թույլ կտա այն գյուղերը, որտեղ ազգային փոքրամասնություններ են ապրում, ընդգրկել խոշորացված համայնքներում։ Ճիշտ է, նա դա ասել է մոլոկանների գյուղերի համար, բայց չէ որ Հայաստանն ապրում է մեկ այլ «փոքրամասնության» սպասման ռեժիմում։

Հայ ժողովրդի համար բոլոր առումներով ծանր 2023 թվականն ավարտվեց, եկավ 2024 թվականը, որը, ըստ բոլոր կանխատեսումների, ոչ պակաս բարդ ու մարտահրավերներով լի է լինելու հենց «մայրցամաքային» Հայաստանի համար։ Եվ ամեն ինչ այն պատճառով, որ Հայաստանի իշխանությունների քաղաքականությունը վերջին 35 և ավելի տարիների ընթացքում համարժեք չի եղել այն մարտահրավերներին, որոնց բախվել և բախվում է ամբողջ հայ ժողովուրդը:

ՀՀ վարչապետի խոսքով, 30 տարի Հայաստանը ջանքեր ու ռեսուրսներ է ներդրել Հայաստանի և Արցախի վերամիավորման ի սկզբանե անիրագործելի ծրագրում։ «Հայաստանը կառուցելու փոխարեն՝ մենք մեր ողջ ռեսուրսները ծախսեցինք Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը ստեղծելու անիրագործելի ծրագրի վրա»,- ասել է ՀՀ կառավարության ղեկավարը։

Սակայն կյանքը շատ արագ ցույց տվեց բոլորին, որ Արցախի ամբողջական մերժումը և նրա մտացածին «լուծարումը» չի փրկել և չի փրկի Հայաստանին Թուրքիայի և Ռուսաստանի պահանջներից՝ ադրբեջան կոչվող ֆաշիստական ​​միավորման ձեռքով։

Այս սուբյեկտի բարձրաստիճան պաշտոնյաների շուրթերից բազմիցս ասվել և լսվում է, որ Հայաստանը «Արևմտյան ադրբեջան» է, և եթե Հայաստանը համարձակվի ակնարկել Արցախի բնակիչների՝ նախկին բնակության վայրեր վերադառնալու մասին, Ադրբեջանը կսկսի «արևմտյան ադրբեջանցիների» վերադարձի ծրագիր իրականացնել։ Ենթադրյալ անկլավների մասին հայտարարություններ են անում, իբր Հայաստանը պարտավոր է վերադարձնել ադրբեջանին։

Ադրբեջանի դիրքորոշումը բավականին հստակ է և չի փոխվել 30 տարվա ընթացքում։

Անհասկանալի և ծայրահեղ վտանգավոր է Հայաստանի դիրքորոշումը, որը նույն տարիների ընթացքում վարել է թե՛ Արցախից հրաժարվելու, թե՛ հայկական պետականությունը կործանելու ռուս-թուրքական ծրագրի համապատասխան կապիտուլյացիայի ենթարկվելու քաղաքականություն։ Հայաստանի ներկայիս իշխանությունը իրագործում է նախորդ իշխանությունների երկար ու բազմիցս զիջումների արդյունքը։

Շատերին հետաքրքրում է՝ կարո՞ղ է Հայաստանը հակադարձել Ադրբեջանի էքսպանսիոնիստական ​​քաղաքականությանը մի բանով, որը կարող է ստիպել այս երկրին հրաժարվել իր պահանջներից:

Պատասխան՝ այո, կարող է։ Իսկ Հայաստանի ձեռքին գլխավոր հաղթաթուղթը Ադրբեջանից փախստականների ներկայությունն է իր տարածքում շուրջ 36 տարի՝ սկսած 1988-ին Սումգայիթի ջարդից, վերջացրած Արցախի ցեղասպանությունով ու էթնիկ զտումով։

8 գյուղերի վերադարձի վերաբերյալ Ադրբեջանի պահանջներին Հայաստանը կարող է պատասխանել Շահումյանի շրջանի և Գետաշենի 20 գյուղերի վերադարձի պահանջով, իսկ Արցախի շուրջ 7 շրջանների պահանջներին՝ բոլոր փախստականների տարածքային կորուստների փոխհատուցման՝ այս տարածքներում նրանց բնակեցման պահանջով։ «Արևմտյան ադրբեջանցիների» վերադարձի վերաբերյալ Ադրբեջանի պահանջներին պետք է հակադրել Սումգայիթի, Բաքվի, Գանձակի (Կիրովաբադ) բնակիչների վերադարձի պահանջը։

Ինչո՞ւ Հայաստանի իշխանությունները անկախության բոլոր տարիներին վարեցին կապիտուլյացիոն քաղաքականություն, որը հասցրեց Հայաստանը պետականության կործանման եզրին։ Ինչո՞ւ չկարողացան օգտագործել ազգային-ազատագրական պայքար հռչակած Արցախի ներուժը, որի պատասխանը եղավ 6 ցեղասպանություն Ադրբեջանի և Թուրքիայի կողմից՝ Ռուսաստանի անմիջական աջակցությամբ և մասնակցությամբ։

Այն, ինչ այսօր Հայաստանի իշխանությունները չեն կարող բարձրաձայն ասել և անել, կարող են անել Արցախի իշխանություններն ու ժողովուրդը, ովքեր հայտնվել են նրա տարածքում։ Սակայն մենք տեսնում ենք տրամագծորեն հակառակ քաղաքականություն. Արցախի իշխանություններին և ժողովրդին արգելված է ձայն հանել իրենց իրավունքների մասին, ինչը, հայկական հզոր «էլիտայի» անհիմն կարծիքով, կարող է սպառնալ Հայաստանի տարածքային ամբողջականությանը և անվտանգությանը։

Սակայն լռությունն ու ստիպված ենթարկվելը Հայաստանի իշխանությունների անօրինական գործողություններին, փախստականների իրավունքների ոտնահարմանը, հասկանալի լուծումների ու ծրագրերի բացակայությունը, որոնք գոնե փոքր-ինչ կթեթևացնեն Արցախի բռնի տեղահանված բնակիչների վիճակը, չեն հանգեցնում որևէ դրական արդյունքների: Ադրբեջանը հավակնել է Հայաստանի տարածքին և շարունակում է հավակնել։ Ավելին, Ալիևին հաջողվեց «վտարել» միջազգային միջնորդներին և ստանալ Հայաստանի իշխանությունների համաձայնությունը «ուղիղ բանակցությունների համար»։

Հայաստանն ինքն իրեն թակարդ է գցում, և հիմա ոչ ոքի վրա հնարավոր չի լինելու բարդել մեղքը. Արցախը հանձնվել է, Արցախի ժողովուրդը հլու-հնազանդ ենթարկվում է հիմնականում  Հայաստանի ոչ ադեկվատ  իշխանության զավեշտալի պահանջներին։ Առայժմ ենթարկվում է, որպեսզի իրենց վրդովմունքը և, հնարավոր է, գործողությունները չօգտագործվեն տարբեր քաղաքական ուժերի մերկանտիլ քաղաքական խաղերում։

Մարգարիտա Քարամյան

Արցախցի քաղաքագետ Ժիրայր Ազիզյանը step1.am-ի հետ զրույցում անդրադարձավ հարցին, թե ի՞նչ ճակատագիր է սպասվում Արցախի Հանրապետությանը։ Սպասվում էր, որ Արցախի նախագահ Սամվել Շահրամանյանը հրապարակային կչեղարկեր իր՝ Արցախի Հանրապետությունը լուծարելու մասին հրամանագիրը, սակայն դա տեղի չունեցավ։ Ժիրայր Ազիզյանն ասում է, որ որեւէ անհատ պաշտոնյան չի կարող լուծարել ժողովրդի կողմից ձեւավորված հանրապետությունը։

«Առաջին հերթին մենք պետք է հասկանանք, որ փաստացի առումով Արցախն այլեւս գոյություն չունի։ Ցավալի է, բայց մենք պետք է հաշվի նստենք այս իրողության հետ։ Բայց հաշվի նստելը չի նշանակում համակերպվել, մենք պետք է գործենք եւ անենք հնարավորինս ամեն ինչ, որպեսզի փոխենք այս իրողությունը։ Ինչ վերաբերում է իրավական առումով Արցախի Հանրապետության գոյություն ունենալ-չունենալուն, ապա պետք է նշեմ, որ Արցախի նախագահի որոշումն իրավաչափ որոշում չէ։ Չի կարող որեւէ պաշտոնյայի կողմից, անկախ նրանից, թե ով է այդ պաշտոնյան, որեւէ փաստաթղթի ստորագրմամբ չեղարկել ժողովրդի կողմից համաժողովրդական հանրաքվեի միջոցով ձեւավորված հանրապետությունը ու դրա պետական կառուցվածքը։ Սա բացառված իրողություն է։ Առաջին հերթին Արցախի Գերագույն դատարանը պետք է հանդես գա հայտարարությամբ՝ որպես անկախ իշխանություն, եւ պետք է իրավական համապատասխան ընթացակարգով չեղարկվի նման պոտենցիալ որեւէ փաստաթուղթ։ Բայց նաեւ պետք է նշեմ, որ հենց Սամվել Շահրամանյանն է իր ելույթներից մեկում հայտարարել, որ չի կարող իր կողմից ստորագրված որեւէ փաստաթուղթ լինել, որը կչեղարկի Արցախի Հանրապետությունը»,- ասաց քաղաքագետը։

Ժիրայր Ազիզյանի խոսքով՝ այսօր Ադրբեջանը փորձում է մանիպուլյացիաների միջոցով հասնել տարբեր նպատակների։ Արցախի նախկին ռազմաքաղաքական գործիչները պատանդ են պահվում Բաքվում, չլուծված են մնում Հայաստան-Ադրբեջան հարաբերությունները, եւ Ադրբեջանը փորձում է շատ հարցերով շանտաժ անել եւ ստիպել, որպեսզի արցախյան կողմն ընդունի այն պայմանները, որ Արցախի Հանրապետությունն այլեւս գոյություն չունի։

Քաղաքագետը, սակայն, նշում է, որ չպետք է տրվել ադրբեջանական սադրանքներին, դրանց պետք է դիմադրել։ «Եթե խոսում ենք Արցախի Հանրապետության լուծարման մասին, ապա պետք է շեշտել այն, որ Արցախի Հանրապետությունը չի կարող որեւէ կերպ լուծարվել։ Կարող է լուծարվել, բայց միայն մեկ դեպքում, երբ համաժողովրդական հանրաքվեի միջոցով նման որոշում կայացվի։ Այսինքն՝ այն ժողովուրդը, որը ձեւավորել է այդ պետական կառույցը, նույնկերպ էլ պետք է լինի չեղարկումը, իսկ դա բացառված է։ Հարցն ունի քաղաքական, իրավական եւ մի քանի այլ ասպեկտներ։ Թեպետ իրավական առումով դա անհնար է, բայց շատերը փորձում են դա ներկայացնել որպես կարմիր գիծ, որ իբր Արցախի Հանրապետության լուծարումից հետո անհնար է խոսել Արցախը վերականգնելու, այնտեղ հետ գնալու մասին։ Ես այդպես չեմ համարում, իրականում պետք է հասկանանք, որ Արցախը հետ բերելու առաջնային պայմանն այսօր Հայաստանի Հանրապետության հզորացումն է։ Եթե մենք չունենանք հզոր, տնտեսական, քաղաքական, ռազմական առումներով անկախ ՀՀ, չենք կարողանալու հետ բերել Արցախը, դա բացառված է»,- ասաց նա։

Ժիրայր Ազիզյանն անդրադարձավ նաեւ հարցին, թե ո՞ր դեպքում բռնի տեղահանված արցախցիները կվերադառնան Արցախ։ «Շփվելով արցախցիների հետ՝ կարող եմ ասել, որ բացարձակ մեծամասնությունը տրամադրված է հետ վերադառնալուն, եթե այնտեղ չլինի ադրբեջանական որեւէ ներկայություն։ Իհարկե, կլինեն մարդիկ, օրինակ, տարեց մարդիկ, որոնք գուցե կվերադառնան ադրբեջանական ներկայությամբ Արցախ, բայց միջազգային համապատասխան կառույցների կողմից բարձր անվտանգային երաշխիքների տրամադրման պայմաններում։ Բայց մեծամասնությունը տրամադրված է վերադարձի՝ առանց ադրբեջանական որեւէ ներկայության։ Իսկ դա, կարծում եմ, կարճաժամկետ հեռանկարում պարզապես քաղաքական ու դիվանագիտական գործիքակազմի միջոցով հնարավոր չէ ցավոք սրտի ապահովել»,- ասաց նա։

Միջազգային վերլուծաբանները 2024 թվականը դիտարկում են որպես հաջորդ մի քանի տասնամյակները որոշող տարի, և շատերը մտավախություն են հայտնում, որ ռազմական ուժը կդառնա նոր աշխարհակարգ կառուցելու հիմնական խթանը:

BBC-ն հաջորդ տարվա իր կանխատեսման մեջ գրում է, որ «Ռուսաստանի ներխուժումն Ուկրաինա և ամերիկյան պատերազմներն Իրաքում և Աֆղանստանում բացել են Մերձավոր Արևելքի և Աֆրիկայի տարածաշրջանային առաջնորդների ախորժակը հակամարտությունների ուժային լուծման և երկարատև պատերազմների համար»: BBC-ն լռում է Արցախի մասին, թեև հենց 2020-ին Արցախի մասնակի անպատիժ օկուպացիան ճանապարհ բացեց Ուկրաինա ագրեսիայի համար, իսկ 2023-ի սեպտեմբերին Արցախի հայերի լիակատար օկուպացիան և արտաքսումը կանաչ լույս վառեցին Գազայի կործանման եւ պաղեստինցիների արտաքսման համար։

Այդուհանդերձ պայթյունավտանգ իրավիճակների շարքում BBC-ն, վկայակոչելով Միջազգային ճգնաժամային խումբը, նշում է Հայաստանի և Ադրբեջանի առճակատումը, «որում Լեռնային Ղարաբաղում հաղթանակից հետո Բաքուն կարող է փորձել զարգացնել իր հաջողությունը և ոտնձգություն կատարել հայկական հողերի վրա, որոնք Ադրբեջանի հիմնական մասը առանձնացնում են իր էքսկլավից՝ Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունից»։

«Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության համաձայնագրի ուղղությամբ առաջընթացը հավանական է, բայց բռնկումների կամ լայնամասշտաբ պատերազմի վերսկսման վտանգը բարձր կմնա, քանի որ Ադրբեջանը ձգտում է պահպանել լծակները Հայաստանի վրա»: Այս մասին ասվում է 2024 թվականի կանխատեսումների վերաբերյալ ամերիկյան հեղինակավոր Stratfor վերլուծական կենտրոնի հրապարակած զեկույցում։

«Հայաստանը կօգտագործի իր աճող քաղաքական կապերը Արևմուտքի հետ և վերջինիս ռազմական աջակցությունը՝ Բաքվի պնդմանը հակազդելու համար, սակայն հաշվի առնելով այն փաստը, որ Երևանը քիչ լծակներ ունի, հավանաբար՝ կընդունի Հայաստանի Հարավով միջանցքի և սահմանների սահմանազատման Բաքվի պահանջները», – ասել է աղբյուրը։

Փետրվարի 7-ին նախագահ Իլհամ Ալիևի վերընտրվելուց հետո Stratfor-ը կանխատեսում է, որ Ադրբեջանը կշարունակի զարգացնել ռազմական կարողությունները Հայաստանի հետ սահմանի երկայնքով՝ նախապատրաստվելու հնարավոր ներխուժմանը և բանակցություններում լծակներ ձեռք բերելու համար:

«Եթե առաջին կիսամյակում զգալի առաջընթաց չգրանցվի, ամռանը կմեծանա Ադրբեջանի՝ Հայաստանի հարավի զգալի տարածքների զավթման ռիսկը, երբ բարենպաստ պայմաններ կստեղծվեն լայնածավալ ռազմական գործողությունների համար։ Չնայած Մոսկվայից հեռանալու Երեւանի ցանկության աճող ազդակներին, Ռուսաստանի ազդեցությունը Հարավային Կովկասում այնքան չի նվազի, որ դադարի էական լինել, քանի որ Հայաստանը կմնա ՀԱՊԿ-ում, իսկ երկրի տնտեսությունը սերտորեն կապված կլինի ռուսական տնտեսության հետ»։

Միևնույն ժամանակ, Կարնեգի հիմնադրամի առաջատար հետազոտող, ղարաբաղյան հիմնախնդրի փորձագետ Թոմաս դե Վաալը, խոսելով Հայաստանի հարավի նկատմամբ աշխարհի հետաքրքրության մասին, ասում է. «Ո՞վ կմտածեր մի քանի տարի առաջ, որ Կապանում կտեսնեինք Եվրամիության դրոշները, Իրանի դրոշները, որ ֆրանսիացիները կցանկանան այնտեղ հյուպատոսություն բացել, որ այնտեղ ռուսներ կլինեն, որ հանկարծ այն դառնա միջազգային մրցակցության և դիվանագիտության կենտրոն, ինչպես որ եղել է 1919-1920 թթ.։ Ամեն ինչ նորից կրկնվում է։ Ինչու է այս ամենը տեղի ունենում: Սա առանցքային երթուղի է՝ ինչպես Հյուսիս-Հարավ, այնպես էլ Արևելք-Արևմուտք ուղղությունների համար»:

Խոսելով շահերի մասին՝ նա ասում է. «Եթե Սյունիքով և Զանգեզուրով երկաթգիծը վերականգնվի, ապա Ջուղան կրկին կդառնա Ռուսաստանի և Իրանի միջև երկաթուղային անցուղի։ Այսպիսով, Ռուսաստանը և Իրանը կրկին նայում են այս տարածաշրջանին: Ադրբեջանի համար սա կապ է Թուրքիայի հետ, իսկ Արևմուտքի համար նաև Արևելք-Արևմուտք նոր ուղի է դեպի Կենտրոնական Ասիա՝ Թուրքիայի, Հայաստանի և Ադրբեջանի տարածքով։ Այսպիսով, այս փոքրիկ 43 կիլոմետրանոց երկաթուղին սկսում է հետաքրքրել բոլորին»,- ասել է Թոմաս դե Վաալը։