Հադրութի շրջանի Տումի գյուղը ես ավելի գեղեցիկ նկարագրել չեմ կարող, քան այն կա իրականում:
Իմ այնտեղ գտնվելու պատճառը հրեա զբոսաշրջիկներն էին: Տարեց ամուսիններ: Ամուսինը բժիշկ է (էլ ի՞նչ կարող է լինել հրեան), իսկ կինը փաստաբան: Եկել են Ղարաբաղի լեռները մագլցել: Կինը զարմանում էր, թե ինպես եմ ես կարողանում այդքան հեշտ բարձրանալ, իսկ ես զարմանում էի, թե ինպես է նա ամեն օր 120 կմ մեքենա վարում` գրասենյակ հասնելու համար: Ես լեռնագնաց չեմ, բայց խորհուրդ տվեցի թեք քայլել, այդպես երկար, բայց հեշտ կստացվի բարձրանալ: Իջնելը բնականաբար հեշտ էր:
Մենք իջանք տիկին Կարինեի տուն: Տումի: Դա մի հսկա գյուղական տուն էր, բակում սղոցած բոխու թաց կոճղեր, որի անուշ բույրը մինչեւ հիմա զգում եմ: Հիմա տիկին Կարինեն հազիվ մի ինքնաեռի հերիքող փայտի կապոցը 1.5oo դրամով է գնում Մասիսում, երբ ժենգյալով հաց է ցանկանում թխել:
Տիկին Կարինեին ես դեռ անցած ամառ եմ հանդիպել Մասիսում: Նա փորձում էր հատել ճանապարհը, որտեղ մեքենաները, բեռնատարները երբեք հերթ չեն տալիս հետիոտնին: Ես մոտեցա, մենք փոխանակվեցինք հեռախոսահամարներով, ես ասացի, որ նույնպես Մասիս եմ “տեղավորվել”, իսկ նա սկսեց հարցնել, թե ինչ ունեմ պակաս: Չամաչես, մարդ ես, կարող է մի ասեղ, մի բաժակ, մի գթալ, մի ափսե է պետք, ասաց եւ ուլտիմատում դրեց, որ վաղը պետք է ճաշեմ իր տանը, քանի որ այդ օր հիվանդանոց էր գնում:
Հենց ճաշի ժամանակ էլ ես արդեն մտքում գրում էի նրա պատմությունը` հուսալով, որ մի օր կպատմեմ ընթերցողին: Բայց Հայաստանը ղարաբաղցիներին այնպես է մի տեղից մյուսը շպրտում, սփռում, հեռացնում, որ բոլորը կորցնում են իրար: Պատահական հանդիպեցիր փողոցում, տրանսպորտում` հանդիպեցիր: Մի հայացք եւ ամեն ինչ պարզ է դառնում մեկի ասելիքը մյուսին: Հիմնական հարցը՝ “որտե՞ղ ես լինումն” է սովորաբար:
Այսպես կես տարի անց տիկին Կարինեն նորից ինձ ճաշի հրավիրեց, անիմաստ դարձնելով թեյով բավարարվելու իմ բոլոր փորձերը: Ես սոված մարդու բաց չեմ թողնի իմ տնից` թեկուզ սարը սարին բախվի, ասում է նա ու կառտոֆիլ կլպում սղոց-դանակով:
Զրույցը ես սկսեցի նրանով, թե ինպես են դուրս եկել գյուղից, քանի որ, հիշում եմ, թե ինչ հակասական տեղեկություն էր Ստեփանակերտում, երբ Հադրութ էին մտնում ադրբեջանցիները: Մերն է, մերը չէ, մտել են, չէ, չեն մտել: Սուտ, խուճապ, հույս, կասկած, ամեն ինչ խառնվել էին իրար: Որքան էլ զարմանալի է, ադրբեջանցիների Հադրութում լինելու ճշմարտությունը ես բելգիացի իմ ընկերոջից իմացա: “Մեր ռեստորա՞նը չէ”, հղում եմ ստանում նրանից մեսենջերով: Տեսանյութում ադրբեջանցի զինվորները Հադրութի մեր սիրած ռեստորանում (մորգ, հադրութեցիները գիտեն) խորոված են ուտում:
– Մենք վերջին էինք, որ դուրս եկանք գյուղից: Չորս կանայք, հաց էինք թխում տղամարդկանց համար: Բոթն արդեն տարածվել էր, որ ադրբեջանցիները մտել են Հադրութ, ահավոր էր, հայրս էլ ոչ մի կերպ չէր ցանկանում դուրս գալ գյուղից: Տղաս կռվում, ես չեմ կարող հեռանալ, ասում էր նա: Ինչ որ է, գյուղաետն եկավ եւ ասաց, որ վերջ, ադրբեջանցիներն արդեն գյուղեր են մտնում, Միմինաձոր մի տղա են սպանել, դրանից ներքեւ մեկ ուրիշին են սպանել (մորթել): Մեկի անունը Մայոր, մյուսինը` Ստեփանյան Միշա, տարիքով մարդ էր: Իրենց տան, տնտեսության համար մնացել են գյուղում: Նրանք մտածում էին, որ հարյուր տարի թշնամին Հադրութ չի մտել, Տող, Տումի, պատմության մեջ այդպիսի բան չի եղել երբեք: Ինչեւէ, տղամարդիկ եկել եւ ասել են, որ վերջ, ելք չկա. որ ասում ենք՝ պետք է դուրս գալ, ուրեմն պետք է դուրս գալ: Գոմի դուռը բացեցի, հորթը վազեց մոր կաթն ուտելու, տան դուռը փակեցի ու դուրս եկանք ձեռնունայն, հիշում է տիկին Կարինեն ու շարունակում կառտոշկի գործը:
-Այդպես, 2020թ. եկանք Երեւան, հիշում եք, երեւի, Ստեփանակերտից էլ էին կանանց ու երեխաներին տարհանել այն ժամանակ: Մենք չկարողացանք հարմարվել Երեւանում, 2021թ. հունվարի 9-ին վերդարձել ենք Ստեփանակերտ եւ սկսել տուն փնտրել: Արդյունքում մայրաքաղաքին հարակից Խնածախ գյուղում մի տատիկի ավերակ ենք գտել եւ սկսել վերանորոգել: Ինչ ճիշտն է, ապահովության զգացում կար. ռուսներն այստեղ կանգնած են, ամեն ինչ հանդարտ է, մտածում էինէ, և մենք էլ սկսեցինք արարել-աշխատել: Տնտեսություն ենք ստեղծել: Ես մասնագիտությամբ անասնաբույժ եմ, երկու կով եմ գնել, գոմ ենք կառուցել, մտածելոր, որ էլի մեր Ղարաբաղն է, ապրենք` ինչպես ստացվում է, բայց ստացվեց այն, որ այդտեղից էլ փախանք` երեք տարում դառնալով կրկնակի փախստական:
Իսկ երբ 2023-ի պատերազմը սկսվեց, հիշում եմ, սեպտեմբերի 4-ին էր, արդեն բան չկար ուտելու, հեռախոսը թոռնիկիս ականջին էին դնում ու ես լսում էի “տատի, նյամ-նյամ”, մանկահասակ երեխա… բան չկար ուտելու: Հիմա էլ տեսնում ես, թե ինպես ենք ապրում:
Նրա կենցաղում ոչինչ չի փոխվել ամառվանից: Այդ ընթացքում ես վեր կացա եւ քայլերով սկսեցի “թաքուն” չափել սենյակը: Ծերից-ծեր ես հինգ քայլ կարողացա անցնել: Հինքգ քառակուսի մետրանոց սենյակ է տիկին Կարինեի տունը Մասիս քաղաքում, որտեղ ապրում է ամուսնու եւ երկու տղաների ու երկու թոռնիկների (3 ու 1,5 տարեկան) հետ:
Բարեբախտաբար տղաներիցս մեկը պահակ է աշխատում եւ մյուսի համար տեղ է գտնվում քնելու: Իսկ երբ հերթափոխ է լինում, երկուսով այս բազկաթոռի վրա են քնում ստիպված: “Ահա այդ բազմոցը բացում` մահճակալ ենք սարքում ու երկու հասուն տղամարդկանցով քնում են դրա վրա: Ինչ անենք”:
Հարեւանությամբ էլ տիկին Կարինեի եղբայրն է ապրում` իր յոթ հոգանոց ընտանիքով: Նույն պայմաններում, ինչ քույրը: Հայրն էլ անցյալ տարի է մահացել, Մասիսում են հուղարկավորել: Ուրիշ տեղ չունենք, ասում է նա:
Տիկին Կարինեն առողջական խնդիրներ ունի, իսկ քույրն այսօր է դուրս գրվել հիվանդանոցից: Ասում է, որ վիրահատության համար երկու միլիոն դրամ են պահանջում, բայց որպես բռնի տեղահանված` պետպատվերով ձրի կատարել են վիրահատությունը Աստղիկ ԲԿ-ում:
Երբ ես զանգում էի տիկին Կարինեին` ձայնագրելու համար, պատասխանը միշտ “հիվանդանացում եմ”-ն էր լինում: Իր առողջական խնդիրներով հանդերձ նա փորձում է աշխատանք գտնել:
-Գնացել եմ մի ռեստորան` աշխատանքի ընդունվելու համար: Ես սեղանի մի, իսկ պոտենցյալ գործատուն մյուս կողմում է նստած: Ասաց, որ առավոտյան ժամը 9-ին պետք է գամ, եւ մնամ այնքան, մինչեւ ջուրը կտրվի (Մասիս քաղաքում ջրի խնդիր կա, մարդիկ Գառնու ջուր են գնում, վճարելով, ինչպես սրճի ապարատներին): Մի խոսքով, ես առավոտ 9-ից մինչեւ երեկոյան 10-11-ը պետք է աշխատեմ, վաղ առավոտյան էլ գնամ խորովածի շշերն ու յուղոտ կաթսաները լվանամ: 6 հազար դրամ էր առաջարկում գործատուն: Փաստորեն, ես երկու օր պետք է աշխատեմ` 6 հազար դրամի դիմաց: Սիրտս պայթում էր (նրա աչքերից արտասուքներ սկսեցին հոսել): Միայն իմ օրին հասնող մարդը կարող է զգալ, դա ինչ է, ասում է նա: Լացելով վերադարձա տուն: Չգիտեմ, սա ապրել է, թե սատկել: Փորձեք հաշվել, թե քանի ժամ է ստացվում: Նման աշխատանքով քրտինքից անգամ չես կարող շորերտ պոկել մարմնից:
– Ես նրան ասացի, որ պատերազմը շատ վատ բան է: 45 տարեկան եմ: Տաս տարեկանում առաջին ղարաբաղյան պատերազմը սկսվեց: Հետո ապրիլյան եմ տեսել, ընթացիկ պատերազմներ եմ տեսել, 20 թիվն եմ տեսել, Փարուխ ու Քարագլուխ եմ տեսել, մի տարի շրջափակման մեջ ապրել, երկու անգամ տուն կորցրել, եկել Զերմուկի պատերազմը տեսել: Չկարողացա ինձ զսպել, “գործատուին” ասացի, որ դու էլ դա պետք է տեսնես, որ հասկանաս, թե ինչն ինչ է: Բայց ասացի նաեւ, որ ոչինչ, մենք կդիմանանք… Ասացի ու դուրս եկա:
Սուպերմարկետում էլ ասացին, որ 25-30 տարեկան բարետես աղջիկներ են միայն աշխատանքի ընդունում: Հիմա ես ինչպե՞ս ժամանակը հետ տամ: Ոչ մի կերպ չի ստացվում համակերպվել: Օր օրի դժվարանում է կյանքը: Լսե՞լ եք այն դեպքի մասին, որ մի ղարաբաղցի Արմենիա ԲԿ-ում ինքնասպան է եղել` նետելով իրեն 5-րդ հարկից: Ինչո՞ւ, լավ կյանքի՞ց: Ժողովուրդը դեռ լուռ է, թե վերջում ինչ ապստամբություն է լինելու` չգիտեմ: Դրա ժամանակն էլ է հասունանում, հուզված պատմում է նա:
Տիկին Կարինեի տան բակում բորբոսած հաց ու լավաշով լի մի պլաստիկ տոպրակ է դրած: Ես մտածեցի, որ հավերի համար է, սակայն նա ինձ ասաց, որ բլոկադայից հետո ձեռքը չի գնում հաց նետել:
Մի անգամ 3-րդ մասի կանգառում տրանսպորտի էի սպասում: Նկատեցի, թե ինպես մի երեխա բուլկին նետեց, որ շներն ուտեն: Բայց շներն էլ չեն ուտում: Շուրջս կանայք են կանգանծ, ոչ ոք ուշադրություն չի դարձնում, ոչ ոք չի ֆայմում վերցնել հացը գետնից: Ես կռացա, վերցրի հացը (բուլկին), վերեւ նայեցի եւ ասացի. մեղա Աստված… Ի՞նչ էր մի կտոր հացը Ղարաբաղ շրջափակման ժամանակ:
Հացի թեման շարունակելով նա ինձ Ասկերանի երեխաների մահվան դեպքը հիշեցրեց: Ահա ինչպես է դա եղել:
Մայրը փոքր երեխաներին մեքենայի մեջ է թողել, գնացել հացի փնտրտուքի: Պարզ չէ, սնունդ գտել է, թե ոչ, բայց արդեն դա կարեւոր չէր, կիսաքաղցած փոքրիկները խեղտամահ են եղել մեքենայի մեջ:
Երբ եկել ենք Մասիս, անընդհատ ինքնաթիռների եւ ուղղաթիռների ձայներ էինք լսում վերեւում: Միանգամից պատերազմի վախը մտավ մեջս, թեման փոխում է տիկին Կարինեն: Ասես՝ պատերազմը հետապնդում է մեզ: Սկսեցի մուրաբա, բանջարեղեն կոնսերվացնել (բանկա կապել): Մեկ էլ այստեղ բլոկադա չլինի, իսկ եթե լինի` գոնե սրանցով յոլա կգնանք: Այդպես էլ ստացվել է մեծ հաշվով, մի կերպ յոլա ենք գնում:
Ես անգամ բլոկադայի ժամանակ այսպիսի թանկություն չեմ զգացել, ինչպես Հայաստանում: Ուզում եք հավատացեք, ուզում եք` ոչ: Կամ դատարկ Ղարաբաղում շաքարավազը 410 դրամ, կամ լիքը Երեւանում: Ի՞նչ տարբերություն, ասում է նա: Վիճում եմ ամունսուս հետ: Նա պնդում է, որ գնանք Երեւան, էժան առեւտուր անենք, ես էլ հակառակվում եմ, որ այդպես ծախս ավելի շատ է ստացվում` եթե Մասիսից գնամ Երեւան ու հետ գամ: Օրն ութ հազար դրամ ես ծախսում, բայց ոչ նախաճաշ, ոչ ճաշ, ոչ էլ ընթրիք է ստացվում, չես էլ հասկանում, ինչպես է ցնդում փողը:
Կրկնում եմ, բլոկադայի ժամանակ անգամ այսպես չենք նեղվել: Վարձով մի տնից մյուսը, գազը թանկ, լույսը թանկ: Փաշինյանն ասում է, ով լավ աշխատավարձ չի ստանում, ժամանակին լավ չի սովորել: Լսել եմ, որ դասախոսները, ուսուցիչները 100-120 հազար դրամ աշխատավարձ են ստանում, դա էլ համարենք տաս օրվա ուտելիքի փող: Եթե ես այսքան դժվարություն եմ քաշում, պատկերացնում եմ մյուսների վիճակը: Ամբողջ կյանքս ստեղծել-արարել եմ, հիմա հայտնվել այս անելանելի վիճակում: Ես մի քեռի ու մի մորքուր եմ ունեցել դրսում, ովքեր օգնում էին, նրանք էլ մահացել են: Ումի՞ց ինչ ակնկալեմ հիմա: Ոչ մեկ ոչ մեկին օգնել չի կարողանում: Ամբողջ աշխարհն է այդպես հիմա: Ամեն տեղ պատերազմ, ամեն տեղ դժվարություններ, իսկ մեր դեպքում ավելի մտահոգիչ է, թվում է․ թե վաղն էլ այստեղ է պատերազմ լինելու: Դա է իմ միակ մտավախությունը:
Ապագայի մասին տիկին Կարինեն լավատես չէ: Լավ ոչինչ չի ակնկալում:
-Մեր վիճակը գնալով վատթարանալու է: Փաշինյանը մեզ “ուղարկում է” սահմանամերձ բնակավայրեր: Մի անգամ ես արդեն գնացի Ղարաբաղ, ասացին՝ ձեզ տնով ապահովելու ենք: Չապահովեցին: 40 հազար օգություն էին տալիս, ներշնչելով, որ համբերենք, որ լավ է լինելու: Հիմա էլ այստեղ` Հայաստանում են նույնն ասում: Լսել եմ, որ աջակցությունները կասեցվելու է: Գոնե անեն, ինչպես Ղարաբաղում, որտեղ սկսել էին բնակավայրեր կառուցել, մեր գյուղերի անուններով, որտեղ մենք մեր համագյուղացիներով պետք է ապրեինք: Դժվար թե մենք մեր ուժերով կարողանանք դա անել: Երբ այս թեմայով խոսում ենք, ամուսինս կատակում է, թե $100.000 է տալու` իմ համար Կոմիտասում տուն է գնելու: Նորակառույցում: Բայց անգամ զոհվածների ընտանիքների կեցության հարցը չի լուծվել մինչեւ հիմա, ավելորդ է խոսել մյուսների մասին: Տես, ինչ պայմաններում են ապրում ղարաբաղցիները: Մարդիկ մե՛ղք են: Այսպես երկար մենք չենք կարողանալու ձգել:
Երկու տղա ունեմ ամուսնացնելու, ոչ մեկը չի համարձակվում: Ի՞նչ ես ասում, մամ, այսպիսի պայմաններում ինչպե՞ս հարս բերենք: Ինքներս մեզ չենք կարողանում պահել, ասում են նրանք:
Տիկին Կարինեին ես հիշեցրի իրենց գյուղը` Տումին եւ ասացի, որ ընդամենը մեկ անգամ եմ այնտեղ եղել:
Վա՜յ, մի հիշեցրու, քթիցս ծուխ է դուրս գալիս, երբ հիշում եմ: Ամեն ինչ թողնել, օջախ, տուն, հայրենիք, գերեզմաններ, մեր սրբավայրերը, մեր ամեն ինչը, մեր ամբողջ պատմությունը տակնուվրա արեցին, թե ի՞նչ է լինելու սրա վերջը` չգիտեմ:
Մեր մեջ ասած, վարձով տան ապրելն իրոք դժվար, դեպրեսիվ է: Ոչ միայն նրա համար, որ ամբողջ ամիս մտածում ես վճարի մասին, բազմաթիվ այլ մտահոգություններ էլ կան: Որքան էլ լավ տուն լինի, մեկ է, ասես պատերը ճնշեն: Մեկ էլ տեսար՝ խազյաինն ասաց մյուս ամիս պետք է ազատես տունը, մեկ էլ տեսար՝ գումարն է ավելանում, կամ այնքան էլ հարմար չէ, ինչպես թվացել էր սկզբում։
Տեսնում ես, անգամ թավայի կափարիչ չեմ գնում: Իզուր իրեր են գոյանում: Վաղը կարող են գալ ու ասել՝ ազատեք տունը: Շալակել տան իրերն ու կանգնե՞լ փողոցում: Երբ ես Հադրութից Ստեփանակերտ եմ գնացել պատերազմի ժամանակ, անգամ անձնագիր չեմ վերցրել, ամեն ինչ Ստեփանակերտում ենք կարգավորել: Այնտեղ գոնե մի բան ստացվում էր: Այստեղ մեզ տալիս են 200.000 դրամ՝ 50.000 դրամ մեր ընտանիքի չորս անդամներին: Դրանից 70.000 վճարել եմ էլէներգիայի, 150.000 տան վարձի համար: Այլ կարիք չունի չէ՞ մարդ, հեգնաքով հարցնում է տիկին Կարինեն:
Ասում են, ՀՀ քաղաքացիություն ընդունեք, ասում են՝ սահմանամերձ բնակավայրեր գնացեք, չգիտեմ, էլ ինչ են ասում: Թվում է, թե հատուկ ամեն ինչ այնպես են խճճում, որ արդյուքում ոչինչ չստացվի: Մարդ չի իմանում ինչ մտածել:
Ամենուր դժվարություն, ամենուր աղքատություն: Ծեր կին է մտնում ավտոբուս, չի կարողանում օգտվել …ի՞նչ են ասում այդ թղթին, QR կոդ, հեռախոս, մեկը հաշմանդամ է` չի կարողանում մտել ընդհանրապես, մի ուսանող օգնում է, մեկն իմ տեղը վճարում: Հիմա էլ ասում են՝ 300 դրամ է դառնալու: Մեր ընտանիքից երեք հոգի ամեն օր գնում են Երեւան` գալիս: Դե հաշվեք. եթե օրը մեկ տնից միայն այդքան փող տրանսպորտին գնա, իսկ մնացա՞ծը: Մարդ կա, հացի փող չունի անգամ: Նկատել եմ, մի մարդ ձեռքերում լումաներն իրար է հավաքում, որ վճարի վարորդին: Խղճիս վրա ազդում է, ասես Աստված էլ հատուկ ինձ է ընտրում այդպիսի մարդկանց հանդիպել: Ղարաբաղցի մի երեխա պեռաշկի էր պահանջում մորից, ով չի կարողանում գնել: Գնեցի եւ մեկնեցի երեխային: Բայց ի՞նչ տարբերություն, որ չեմ էլ հանդիպում մարդկանց, գիտեմ, որ սոված են: Բայց ես էլ միլիոնատեր չեմ, մեկն էլ ինձ պետք է օգնի:
Երբ տիկին Կարինեն ասաց, որ իր ազգանունը Սահակյան է, ես հետաքրքրվեցի, թե արդյո՞ք Բակո Սահակյանին բարեկամ չէ: Նա ասաց, որ ազգակակիցներ են:
Ահավոր է: Ոչ թե նրա համար, որ մեր նախագահն էր, կամ Ռուբեն Վարդանյանը, կամ մյուսները: Դա կարեւոր չէ: Մարդն արժանի է մարդկային վերաբերմունքի: Ի՞նչ է ասում Ոսկե կանոնը. «մի վարվիր ուրիշների հետ այնպես, ինչպես չես կամենա, որ քեզ հետ վարվեն»: Հիմա, եթե հայերը չպատժեն նրանց (նկատի ունի ադրբեջանական “ատյանը”), Աստված է պատժելու: Անպատիժ ոչինչ չի մնում, վստահեցնում է նա: Ո՞վ չի կարող կապած մարդուն ծեծել, տանջել: Դա անմարդկային վերաբերմունք է, ի՞նչ ասեմ…
Տիկին Կարինեի հետ զրույցը ես որոշեցի “քաղաքական” թեմայով ավարտել, հարցնելով, թե ինչ է մտածում մեր Արցախ վերադարձի մասին:
Եթե մի լույս բացվի, ասում է նա, Աստված տա, ո՛չ մի բան, ո՛չ մի բան, անգամ անձնագիրս չեմ վերցնի: Ընդամենը մեկ շիշ ջուր կվեցնեմ եւ երկու օրում բոկոտն կհասնեմ Ղարաբաղ: Այլ բան ինձ պետք չէ…
– Ի՞նչ կզգաս, եթե հասնես քո տան դուռը:
– Վա՜յ, քարը, հողը կհամբուրեմ, էլ ուրիշ ի՞նչ կարող եմ անել…
Ասում են՝ հարմարվեք, ինտեգրվեք, առաջ նայեք, բայց չեմ կարողանում, ինչպե՞ս առաջ նայեմ, ո՞վ է կանգնած իմ դիմաց, որ նրան նայեմ: Սիրտս վառվում է… Սա ոչ ոք զգալ չի կարող, մինչեւ չհայտնվի այս վիճակում։
– Դու ստեփանակերտցի ես, կարողացե՞լ ես հադրութեցիներին հասկանալ, երբ եկել ենք Ստեփանակերտ, հարցնում է ինձ տիկին Կարինեն:
– Ոչ, անկեղծ ասացի ես:
– Հիմա զգում ես, չէ՞, որ մեր կարգավիճակում ես հայտնվել։
Մարութ Վանյան
