Արենին անցնելուց հետո մեքենաները սակավանում են, ճանապարհի շուկաներում գրեթե առեւտուր չկա: Վաճառական կանայք ձեռքերը ծալած նստած են մրգերի ու չրերի հետեւում: Ֆուդ կորտերում ղարաբաղցիներ չկան:

Որքան Գորիսին ենք մոտենում, այս ամենն ավելի նկատելի է դառնում: Տաքսու վարորդն «արխային» շրջանցում է իրանական համարանիշերով բեռնատարները, դրոշակակիր ԵՄ դիտորդական առաքելության Տոյոտան սլանում է մեր կողքով, դիմացից բացի գրեթե մեքենա չկա: Մեկի համար, ով Ղարաբաղ է ապրել, M2 միջպետական նշանակության ճանապարհն ուրիշ բան անել չի կարող, բացի տպավորություն ստեղծելուց, իբր քեզ տուն է տանում: Սարավանի ցուրտ օդը նույնն է անում:

Որքա՞ն է փոխվել այս ճանապարհը, տխուր ու խորհրդավոր դարձել: Մեր վարորդն ասում է, որ 2020 ու 2023-ից հետո առաջինը Գորիսն է իր վրա զգացել ամեն ինչ, նկատի ունենալով այս դատարկությունը: Բազմաթիվ բիզնեսներ են եղել, որոնք հիմնականում ղարաբաղցիների հաշվին են զարգացել, ղարաբաղցիներն են կենսական պահել այս ճանապարհը, ասում է նա: Միթե՞ Երեւան գնալիս, երբ կանգնել՝ մի բաժակ սուրճ ենք խմել, հարստացրել ենք գորիսեցիներին, «սադրում» եմ ես: Գազալցակայաններ, սննդի կետեր, շինանյութի խանութներ, հիշեցնում է վարորոդը… Այսպես հասկանալի բարբառով զրուցելով գնում ենք Գորիս:

Հիմա ամբողջ Հայաստանը սահմանամերձ մի տարածք է դարձել, ասում է մեր ուղեւորներից մի սյունեցի: Ղարաբաղի հարցը «լուծեցին» ռուսները, հիմա անցել են մեզ: Խեղճ մարդիկ (արցախցիներ): Ինչո՞ւ 2020թ. հավատացին` հետ գնացին, եթե վերջը սա էր լինելու, քի՞չ են արյուն թափել: Հիմա գերեզմանները թողած այնտեղ…  Միջանցք… Ի՞նչ միջանցքի մասին է խոսքը: Ղարաբաղի միջանցքը «բացել են» ու անցնում են Սյունիքին: Տեսնում ենք, թե ինչպես են ռուսները սատար կանգնած Ալիեւի մեջքին: Ռուսներն ուզում են վերցնել իրենց վերահսկողության տակ («միջանցքը»), հետո էլ նվիրել ադրբեջանցիներին, ինչպես դա արեցին Ղարաբաղում, ասում է սյունեցին:

Մեկ օրում ես Նոյեմբերյանից մինչեւ Գորիս ճամփորդել եմ: Կողբ, Կիրանց, Բաղանիս…  Մի կանգառ Երեւանում, որտեղ չի զգացվում, որ շուրջը նման բնակավայրեր կան: Հասնելով Գորիս, Ստեփանակերտի տրաֆարետ, էլ չես կարողանում շարունակել ճանապարհը: Իրոք որ երկիրը սահմանամերձ մի տարածք է:

Ի՞նչ տարօրինակ բան կա այստեղ, X-ում ինձ մեկնաբանություն է գրել մի ադրբեջանցի․ կողքն Ադրբեջանն է, պարզ է, որ սահման պետք է լինի, պարզ է, որ երկրները բաժանող գծեր պետք է ունենան: Սկզբունքորեն սխալ բան չի ասում մարդը, բայց գիտենք, թե դա ինչ սահման է: Գիտենք, որ դա  Բելգիայի ու Նիդերլանդների  սահման չէ, այլ հայ-ադրբեջանական:

Բոլորս Կիրանցի պատի բազմաթիվ կադրեր ենք տեսել, բայց կողքով անցնելիս, մոտ գտնվելիս, ասես Սթիվեն Քինգի ինչ-որ ֆիլմում լինես, ասես՝ ինչ-որ մեկը հետեւում կանգնած է: Ոչ թե վախի, այլ հետապնդման ինչ-որ մի զգացում կա: Փշալարերը մարդկանց բոստանի միջով են անցնում, ասում էր կողբեցի վարորդը, բայց մենք գնանք Գորիս:

Ստեփանակերտ քյում եք կյա՞մ (Ստեփանակերտ գնում-գալի՞ս եք), այսօր Գորիսում հարցրել էր ինձ տեղացի մի կին: Սկզբում նա ինձ շփոթել էր Գարիկի եղբոր հետ, հետո, երբ ես ասացի, որ Ստեփանակերտից եմ, նա էլ ինձ տվեց այդ հարցը: Գորիսում նման հարց չէի սպասում եւ շատ զարմանալի էր լսել, մեր մեջ ասած: Ինչեւէ, կնոջ ասածն ի կատար, Տեր Աստված:

Գորիսն ինձ համար Հայաստանի ամենասիրուն քաղաքն է: Տեսքը, ճարտարապետությունը մի կողմ, այստեղ կատարյալ մաքրություն է: Կենտրոնից մինչեւ ծայրամաս: Մաքուր ու բարեկարգ: Անվերջ կարելի է քայլել փողոցներով, ճանապարհներն անարգել հատել, լուսացույցի տակ մի ժամ չսպասել, վարորդների ջղաձիգ սիգնալներ չլսել, շոգից չտառապել, աղբարկղերի գարշահոտը չշնչել, սուպերմարկետի շտրիխ կոդերի ծվծվոց չլսել, նեոնային լուսերի չնայել, մեռնող ծառեր չտեսնել (դուք ասեք՝ էլ ինչ կա-չկա Երեւանում) եւ առհասարակ, alt shift անել պետք չէ, անկաշկանդ խոսեք Ղարաբաղի բարբառով:

Ես դեռ պաշտոնական տվյալներ չունեմ, թե որքան արցախցիներ են մնացել Գորիսում եւ թե ինչպես է անցած մեկ տարում դասավորվել նրանց կյանքն այստեղ, սակայն տեղացիներն ու այստեղ ապրող ղարաբաղցիներն ասում են, որ շատ են հեռացել: Ոմանք Երեւան ու հարակից քաղաքներ ու գյուղեր, մյուսները Ռուսաստան են գնացել:

Գորիսում տներ չկան: Շատ քիչ է: Ես մեր բարեկամների համար մի կերպ վաճառքի տուն եմ գտել, որ 15 միլիոն դրամ են գնահատել, բայց չգիտեմ, կկարողանա՞ն գնել: Ավելի շուտ, ոչ, ասում է մի գորիսեցի, ում բարեկամները ղարաբաղցի են:

Ռուսաստան շատ են գնացել: Ես դա սոցցանցերում եմ տեսնում, իրենց օդանավակայանի լուսանկարներից հասկանում: Արդեն այնքան սովորական երեւույթ է դարձել, որ ոչ թե «վայ» եմ անում, այլ տակը մեկնաբանություն թողնում.  «դու էլ գնացիր…», ասում է Գորիսում ապրող մի ղարաբաղցի:

Ինչ խոսք, այստեղ Գորիսում ես ինձ լավ եմ զգում, մեր հոգեկերտվածքով մենք շատ մոտ ենք միմյանց, բայց աշխատանք չկա, դրա համար էլ շատերը հեռանում են: Այստեղ մեզ լավ են հասկանում, «թողել, փախել եք» զրույցներ չկան, որովհետեւ նրանք էլ են տեսել այն, ինչ մենք, նրանք էլ են շնչել բարութի հոտը, ավելացնում է իմ բախտակիցն ու թեման շրջում սոցիալական խնդիրներին. «Յանդեքս եմ քշում, բայց սա իմ գործը չէ, այնքան, որ պարապ չմնամ, ո՛չ հայրս է կարողացել աշխատանք գտնել, ո՛չ մայրս, իսկ տան վարձի համար վճարել է պետք»:

Գորիսը շատ է Ստեփանակերտը հիշեցնում: Զինվորական համազգեստով կանայք, սպաներ, բանակի համարանիշերով ու Կարմիր խաչի մեքենաներ, ուղիղ իննին բացվող խանութներ, փոքրիկ մի շուկա, թարմ հացի ու գեղեցկության սրահների հոտ, հաճախորդի սպասող տաքսիստներ, այգում նստած տարեցներ, դպրոց ու մանկապարտեզ գնացող երեխաներ, հասանելի բնություն եւ մաքրություն իհարկե: Հանգիստ ու բնականոն  առավոտներ ու առօրյա, մի խոսքով:

Հաճախ եմ ղարաբաղցիներից լսել այն մտավախության մասին, իբր Ղարաբաղին մոտենալը կարող է ցավալի լինել: Լինել Գորիսում, տեսնել Ստեփանակերտի տրաֆարետը, գիտակցել, որ ժամ ու կես ճանապարհ է մնացել, բայց չկարողանա՞լ շարունակել այն: Ինչպե՞ս: Անձամբ ինձ համար դա այդպես չէր, հակառակը, մոտ լինելու մեջ ինչ-որ մի սփոփիչ զգացում կա:

Արցախցիներին Սյունիքում բնակեցնելու գաղափարն ի սկզբանե ինձ դուր էր եկել, հիմա էլ այդպես է: Ի՞նչն է արցախցիների՝ Սյունիքից հեռանալու պատճառը,  սահմանամերձ լինե՞լը, թե՞ սոցիալական դժվարություններ կան:

Մարութ Վանյան

Step1.am-ի հարցերին պատասխանել է միգրացիայի հարցերով փորձագետ Տաթեւիկ Բեժանյանը։

-Տիկին Բեժանյան, կան ահազանգեր, որ Ռուսաստանում միգրանտներին զորակոչում են։ Ի՞նչ իրավիճակ է։

-Ոչ թե զորակոչում են, այլ անօրինական միգրանտներին խմբերով տանում են ոստիկանական բաժանմունքներ եւ այսպես կոչված բացատրական աշխատանք են տանում իրենց հետո։ Դրանից հետո, ինչպես ՌԴ իրավապահ մարմիններն են ասում, միգրանտները գիտակցում են, որ իրենք անօրինական են, եւ եթե չեն ցանկանում վերադառնալ իրենց երկիր, այլ ցանկանում են օրինականացնել իրենց գտնվելը ՌԴ-ում, իրենց կնքում են պայմանագիր ու «կամավոր» մեկնում են ռուս-ուկրիանական պատերազմի գոտի՝ կռվելու Ռուսաստանի կողմից։ Այսինքն՝  զորակոչել որպես այդպիսին իրենք չեն կարող, բայց, ինչպես իրենք են ասում, բացատրել եւ համոզել, որ «կամավոր» մեկնեն, իրենք այդ գործունեություն ծավալում են։ Եվ պարբերաբար այդպիսի հավաքներ են անում, այսինքն՝ դուրս են գալիս եւ անօրինական միգրացիայի դեմ պայքարի շրջանակներում հավաքում են անօրինական միգրանտներին։

Խոսքը վերաբերում է բոլոր այն օտարերկրացիներին, ովքեր անօրինական են գտնվում Ռուսաստանում, այսինքն` կամ իրենց միգրացիոն հաշվառման ժամկետն է ավարտվել, կամ պայմանագրի ժամկետն է ավարտվել ու չի երկարացվել: Ուզբեկստանի ու Տաջիկստանի քաղաքացիների պարագայում իրենց աշխատանքի թույլտվություն են ստանում, որը կոչվում է պատենտ, այդ պատենտի ժամկետն է լրացել, եւ մարդիկ ամենատարբեր պատճառներով հայտնվել են անօրինական միգրանտի կարգավիճակում, բայց չեն վերադարձել իրենց երկիր: Եվ այդպիսի միգրանտների թիվը բավականին մեծ է, իրենք պարբերաբար հավաքում են այդ մարդկանց։

–Դուք այս իրավիճակում ի՞նչ խորհուրդ եք տալիս հայ միգրանտներին։

-Եթե վերջացել է իրենց միգրացիոն հաշվառման ժամկետը եւ չեն հասցրել երկարացնել, շատ արագ պետք է վերադառնան Հայաստանի Հանրապետություն։ Այսինքն` որևէ ձեւով անօրինական չգտնվել ՌԴ-ում, որովհետեւ դա հնարավորություն է տալիս ՌԴ իրավապահ մարմիններին իրենց ձերբակալելու եւ այսպես ասած բացատրական աշխատանքից հետո համոզելու մեկնել կռվելու: Իսկ մենք գիտենք, թե ինչպես են այդ բացատրական աշխատանքները տանում։

–Հայտնի է, որ արցախցիներից շատերը մեկնում են Ռուսաստան, արդյոք նպատակահարմա՞ր է նրանց մեկնելը, ի՞նչ խորհուրդ կտաք նրանց։

-Նրանք, ովքեր չունեն ՌԴ քաղաքացիություն, ես այնքան էլ խորհուրդ չեմ տա, որ մեկնեն։ Իսկ նրանք, ովքեր գտնվում են ՌԴ-ում ու դեռեւս չեն ստացել փախստականի քարտ, ես իրենց խորհուրդ կտամ անպայման գնալ եւ վերցնել ժամանակավոր պաշտպանության փախստականի քարտը, որը կարող է իրենց համար լինել փրկության քարտ։ Ինչո՞ւ եմ սա ասում, որովհետեւ այդ քարտի վրա շտրիխ կոդով  նշված է, որ անձը ենթակա չէ վերադարձի Ադրբեջանի Հանրապետություն, ենթակա է վերադարձի միայն Հայաստանի Հանրապետություն։ Քանի որ իրենք ՀՀ քաղաքացի չեն հանդիսանում, դա կարեւոր է, որպեսզի այդ մարդկանց՝անօրինական կարգավիճակում հայտնվելու պարագայում, եթե պետք է արտաքին որեւէ երկիր, ուղղակի արտաքսեն Հայաստանի Հանրապետություն։ Բոլոր նրանք, ովքեր Հայաստանի Հանրապետությունից դուրս են եկել 2024 թվականի հունվարի 28-ից առաջ, երբ պարտադիր չէր այդ քարտը ունենալ սահմանահատման համար, պետք է անպայման գնան եւ ստանան այդ քարտը։

-Այսպիսով՝ Ռուսաստանում միգրանտների համար անտանելի պայմաններ են ստեղծվում, ինչպե՞ս եք գնահատում իրավիճակը, ի՞նչ պետք է իմանան ՌԴ մեկնող հայերը։

-Այո, գնալով օրենսդրությունը խստանում է, եւ օրինական գտնվելը բավականին բարդանում է այնտեղ։ Ցանկացած պահի ցանկացած օտարերկրացի կարող է ուղղակի կամ հայտնվել անօրինական կարգավիճակում, կամ արտաքսվել։ 2025 թվականին ուժի մեջ են մտնում փոփոխությունները, համաձայն որոնց՝ ոստիկանությանը թույլատրվում է ցանկացած կասկածի պարագայում ցանկացած օտարերկրացու առնվազն 48 ժամով կալանավորել եւ ոստիկանության որոշումով առանց դատարանի արտաքսել։ Դա կլինի լավագույն տարբերակը, բայց ցավոք հնարավոր է նաեւ այսպես կոչված բացատրական աշխատանք տանեն եւ ուղարկեն ռազմաճակատ։

-Դուք ահանզանգեր ստացե՞լ եք, որ հայերին ուղարկում են ռազմաճական։

-Ես չունեմ այդպիսի ահազանգեր, ես էլ եմ համացանցից տեղեկացել, որ նման բան կա: Բայց ղազախ եւ ուզբեկ գործընկերներն ահազանգում են, որ հատկապես իրենց քաղաքացիներից ունեն այդպիսի ահազանգեր։ Ես ՀՀ քաղաքացիներից դեռեւս չունեմ նման ահազանգեր, բայց չեմ բացառում, որ կլինեն այդպիսի դեպքեր։

Ռոզա Հովհաննիսյան