Նազելի Վարդանյան, իրավաբան, իրավապաշտպան
-Սեպտեմբերյան պատերազմից և արցախահայության տեղահանումից գրեթե մեկ տարի է անցել, բայց դեռևս ոչ մի սոցիալական հարց չի լուծվել, նաև խնդիրներ կան արցախցիների իրավունքների իրացման մասով: Ովքե՞ր պետք է զբաղվեն այդ իրավունքերի պաշտպանությամբ, և իհարկե ի՞նչ պետք է անեն մեր տեղահանված հայրենակիցները այդ խնդիրները լուծելու համար:
-Արցախի բնակչությունը ինքը պետք է բարձրացնի այդ հարցերը, յուրաքանչյուրն առանձին–առանձին։ Այստեղ պետք է նկատենք, որ խախտվել է և՛ սեփականության իրավունքը, և՛ ազատ տեղաշարժման իրավունքը՝ շրջափակման ժամանակ, իհարկե կյանքի իրավունքը: Առհասարակ սրանք այն հիմնարար իրավունքներն են, որոնք անկախ ամեն ինչից պաշտպանվում են, թե՛ ՄԱԿ-ի կանոնադրությամբ, թե՛ եվրոպական կոնվեցիաներով: Նաև սրանք իրավունքի խախտումներն են, որոնք չեն կարող չբավարարվել եվրոպական դատարաններում: Որպես մասնագետ գտնում եմ, որ արցախցիները մասսայական պետք է դիմեն եվրոպական դատարաններ։ Ընդ որում նրանք կարող են դիմել մարդու իրավունքների, հիմնարար ազատությունների կոնվենցիաների ներքո եվրոպական դատարաններ, ագրեսիայի փաստով Հաագայի դատարան:
Եվ իրոք Ալիևի կողմից սանձազերծած պատերազմը ագրեսիայի դրսևորում էր, որը ըստ ՄԱԿ-ի կոնվեցիայի համարվում է մարդկության հանդեպ իրականացված հանցագործություն, և սրանով Հաագայի դատարանը պետք է Ալիևին ճանաչի որպես հանցագործ և միջազգային հետապնդում սկսի, բայց դրա պահանջը պետք է լինի հենց արցախցիների կողմից: Հայաստանը և Հայաստանի բնակիչը դա չի կարող անել, քանի որ դա նրանց իրավասության շրջանակներից դուրս է: Այդ հայցերը առհասարակ ոչ մի պետության հետ կապ չունեն, դա յուրաքանչյուրի իրավունքն է և պահանջը, որը արցախցիներին հնարավորություն է տալիս գնալ մինչև վերջ:
Ես որպես մասնագետ 90% վստահ եմ, որ վերջնաարդյունքը դրական է լինելու, եթե համապատասխան ապացույցներ ներկայացվեն՝ սեփականության իրավունք, նկարներ։ Այդ պատճառով պատերազմի ժամանակ անընդհատ ասվում էր, որ բոլոր փաստաթղթերը նկարվեն և ուղարկվեն ինչ-որ մեկին։ Նույնիսկ ֆոսֆորի օգտագործման ժամանակ ես պնդում էի, որ պետք է այդ հողից նմուշ վերցնել, երբեք չես իմանա, թե հետո ինչ կլինի, արդյոք կստացվի վերցնել, թե չէ։ Փաստահավաքությունը առհասարակ պետք է միանգամից անել, այս իրավիճակում հենց պատերազմի ժամանակ, և այն մարդիկ, ովքեր հնարավորություն ունեն ներկայացնել փաստեր, օրինակ՝ սեփականության իրավունքի վկայական, նկարներ, կարող են դիմել դատարան և կարծում եմ կլինի թե՛ միջազգային աջակցություն, թե՛ ֆոնդեր, որոնք կաջակցեն, որ մարդիկ իրավական պաշտպանություն ստանան, որովհետև ցանկացած անձ, ով չունի գումար իրավական պաշտպանության համար, պետությունը տալիս է հանրային պաշտպան, այդպիսով կարելի է դիմել։
Պետք է նշել, որ այս ամենը չպետք է սահմանափակվի մեկ կամ երկու հայցով, այլ պետք է մասսայական բնույթ կրի և տեղեկատվական մեծ արձագանք, որովհետև մենք կարծում ենք, որ քանի որ ապրում ենք այս ցավը, ուրեմն բոլորը գիտեն դրա մասին, բայց ինչ-որ բան արդյո՞ք արել ենք, որ իմանան դրա մասին։ Ինչ եմ ուզում ասել․ եթե մենք մեր ցավը չբարձրաձայնենք, ոչ մեկը չի իմանա, օրինակ հիմա մենք արդյո՞ք գիտենք, թե ինչ է կատարվում պաղեստինցիների հետ, բացի նրանից, ինչ տեսնում ենք հեռուստացույցով, կամ Աֆրիկայում ինչ է կատարվում։ Նրանք պետք է խոսեն դրա մասին, որպեսզի միջազգային հանրությունը սատարի, ապրումակցի։
Այս մասով մենք ևս պետք է ավելի շատ տեղեկատվություն հաղորդենք, պետք է կարողանանք ճիշտ մատուցել այդ տեղեկատվությունը, և իհարկե չնեղանանք, որ ինչ-որ բան չեն անում։ Այս մասով Ադրբեջանը շատ գրագետ աշխատում է ու իր օգտին է դա անում, շատ մեծ գումարներ է ներդնում։ Կան նույնիսկ դեպքեր, երբ մենք հանդիպում ենք մեր միջազգային գործընկերների հետ, նրանք զարմանում են, ասելով, որ նրանք դրա մասին չգիտեին, քանի որ լրիվ այլ տեղեկություն ունեն։
Երբ մեծ թվով գործեր լինեն դատարանում, իհարկե անհնար է դա չլուսաբանվի, եթե երկու գործ ունենաք, կլինի այն, ինչ եղավ անցած պատերազմի ժամանակ, այսինքն Ադրբեջանը ևս հայտ կներկայացնի և հավասարության նշան կդրվի։ Պայմանականորեն եթե 50 հազար արցախցի հայց ներկայացնի, անհնար է, որ հավասարություն նշան դրվի․ այն, ինչ տեղի է ունեցել, սանձարձակ ագրեսիա էր արցախահայության նկատմամբ, Ալիևի ցանկացած հարցազրույց վերցնեք ու կցեք ձեր հայցին, երևալու են նրա ագրեսիայի դրսևորումները։
Մինչև մենք նրան միջազգային դատարանի առաջ չկանգնեցնենք, նրա ախորժակը չի նվազելու։ Մենք պետք է մեր ուժը ցույց տանք, որը իրավական դաշտում է, դիվանագիտության մեջ է։ Նրանք այնքան պարարտ հող են ստեղծել մեր իրավունքները պաշտպանելու համար, բայց մենք ոչինչ չենք անում դրա համար, ցավը մեր մեջ խեղդելու, մեկս մյուսից բողոքելու փոխարեն պետք է ակտիվ աշխատենք հենց այդ ուղղությամբ։
– Ուղղակի ինչ-որ անհասկանալի է, որոշ պարագայում նաև անբացատրելի բան է, որ մեկ տարվա ընթացքում ոչ մի հայց չկա։
-Գիտեք ես ոչ մեկին չեմ կարող բացատրել, մարդիկ կան, որոնք երեսուն տարվա ընթացքում 3-րդ անգամ են տեղահանվում՝ Բաքվից, Սումգայիթից սկսված, զրկանքները, որոնք արցախահայությունը ստիպված էր կրել, և սա միայն նյութականը չէ, մեծ ցավ են մարդկային կորուստները․ եթե նյութականը ինչ-որ տեղ կարող ես նորից ստեղծել, ապա մարդիկ, գերեզմաները անվերադարձ են։ Պետք է հասկանալ, որ չնայած թե՛ Հայաստանը, թե՛ Հայաստանի բնակչությունը արել են առավելագույնը, սակայն արցախահայությունը դեռևս գտնվում է հոգեբանական ծանր վիճակում, նրանց ժամանակ է պետք։ Այս պարագայում մեղադրել, թե ինչու նրանք հայց չեն ներկայացնում, ճիշտ չէ։
Բացի դրանից, դա ևս պետք է կազմակերպված լինի, գուցե ինչ-որ հասարակական կազմակերպություն ստեղծվի հենց արցախցիների իրավունքների պաշտպանության մասով, որը կկարողանա նաև գումարներ գտնել՝ ոչ մեկն անվճար այդպիսի ահռելի աշխատանք չի իրականացնի։ Պետք է պրոֆեսիոնալ խմբեր ստեղծվեն, գուցե նաև արտասահմանյան իրավաբանների ներգրավմամբ, որ ավելի անկախ լինեն, բայց այդ ամենը պետք է համակարգվի։ Մարդուն, ով մի կերպ իր «յուղի մեջ տապակվում է», փորձում է օրվա հացը գտնել, գնաս և ասես, որ մի հատ էլ իրավաբան գտնի, հայց ներկայացնի, բնականաբար մեղմ ասած ճիշտ չէ։
Եթե այդպիսի համակարգող խմբեր լինեն, շատ մարդիկ կդիմեն, ուղղակի ճանապարհը ցույց տալ է պետք այդ մարդկանց։ Արցախը ունի ներկայացուցչություն, որտեղ մարդիկ աշխատավարձ են ստանում, նրանք պետք է ունենան իրավաբանների խումբ, ովքեր կզբաղվեն հենց նման խնդիրներով։
Երբեմն թվում է, որ Ադրբեջանն է վտարանդի կառավարություն ստեղծում, այն դեպքում, երբ հենց արցախցիները պետք է Արցախի վտարանդի կառավարություն ստեղծեն, չէ որ Արցախը 30 տարի դեմոկրատական երկիր է եղել, իհարկե որոշակի խախտումներ եղել են, բայց իրավական առումով, այո՛, դեմոկրատական էր, աշխարհին օրինակ է ցույց տվել, թե ինչպես կարելի է պետություն ստեղծել, ու եղել է շատ ավելի դեմոկրատական, քան շատ այլ երկրներ։ Նույնիսկ ընտրությունները հնարավոր է ավելի դեմոկրատական են եղել քան Ադրբեջանում և գուցե Հայաստանում։
Դրա համար այժմ այդքանը կորցնելը գտնում եմ, որ սխալ է, և վտարանդի կառավարություն ունենալը, յուրաքանչյուրի իրավունքների պաշտպանությունը, մասսայական հայցերի ներկայացումը եվրոպական դատարաններ, Հաագայի դատարան և ՄԱԿ-ի կոմիսարներին անհրաժեշտություն է։ Այդ ամենը պետք է անել ժամանակին, իհարկե, կարող ենք ասել, որ իրավունքը դրանից չի կորչում, բայց էֆեկտը ավելի է քչանում արձագանքի տեսանկյունից։ Մեր թերություններից մեկն էլ այն է, որ մենք ժամանակին չենք անում, իսկ հետո երբ անում ենք, արդեն նույն արձագանքը չենք ստանում։ Քաղաքականության և իրավաբանության մեջ պետք է միշտ ամեն ինչ ասել և անել ճիշտ ժամանակին։
Ես կարծում եմ, որ թևաթափ չպետք է լինել, ճանապարհներ կան, մենք ունենք մեր իրավունքները, և եթե մենք այն ունենք, պետք է կիրառել։ Հողը կորցնելով, մենք այն կարող ենք վերադաձնել իրավունքով, բայց կորցնելով իրավունքը ոչ մի կերպ հետ բերել չենք կարող։ Իրավունքն ամենակարևորն է։
Ալվարդ Գրիգորյան
