Մոտենում է մայիսի 9-ը, իմ սիրելի տոներից մեկը։ Դպրոցական տարիներին, պատմություն ուսումնասիրելիս, հպարտությամբ կարդում էի մեր հայրերի և պապերի հերոսական սխրանքների մասին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի և Արցախյան ազատագրական պայքարի ժամանակ, բայց երբեք չէի մտածում, որ ես և իմ սերունդը ստիպված կլինենք անցնել այն ամենի միջով, ինչ անցել են մեր նախնիները։ Եւ ոչ հաղթանակով։
Հայերին կարելի է պարտության մատնել մեջքից հարվածով։ Ես այս խոսքերի իրական իմաստը հասկացա 44-օրյա պատերազմի ժամանակ։
2020 թվականին՝ պատերազմի ավարտից հետո, ես ընտանիքիս հետ վերադարձա Արցախ։ Մենք, ինչպես մեր հայրենակիցների մեծ մասը, սկզբում մեծ հույս ունեինք երկարատև խաղաղության, որը կապում էինք ռուս «խաղաղապահների» ներկայության հետ։ Ամեն ինչի հակառակ, շարունակեցինք ապրել, չնայած կյանքն այլևս նույնը չէր։
Պատերազմի հետևանքները տեսանելի էին ամենուրեք։ Ժպիտը անհետացավ շատերի դեմքերից։ Ստեփանակերտի փողոցներում ավելի ու ավելի հաճախ կարելի էր հանդիպել ձեռնափայտերով, հենակներով, անվասայլակով երիտասարդների։ Նկատվում էին նաև ավերված և վնասված տներ ու շենքեր, որոնք, սակայն, աստիճանաբար վերականգնվում էին։
44-օրյա պատերազմի հարյուրավոր մասնակիցներ, որոնք վիրավորվել էին մարտերի ընթացքում, վերականգնողական բուժում են անցել Ստեփանակերտի Կ. Քոքսի անվան վերականգնողական կենտրոնում։ Արտասահմանից զբոսաշրջիկները գործնականում դադարեցրել են Ստեփանակերտ այցելելը։ Թեկուզ էքսկուրսիաների վայրերի թիվը նույնպես կրճատվել է, քանի որ Արցախի մեծ մասը թշնամու օկուպացիայի տակ էր։ Անվտանգության գործոնը պետք էր հաշվի առնել նույնիսկ պիկնիկի համար տեղ ընտրելիս։
Հետագայում Արցախում իրադարձությունները աստիճանաբար զարգացան ողբերգական սցենարով. թշնամին գրավեց Փարուխ գյուղը։ 2022 թվականի ձմռան կեսին գազամատակարարումը դադարեցրեցին, ապա, փակելով Բերձորի միջանցքը, Արցախի 120,000-անոց բնակչությանը թողեցին առանց սննդի և էլեկտրաէներգիայի։
9 ամիս շարունակ ամբողջ բնակչությունը, այդ թվում՝ երեխաները, տարեցները և հիվանդները, սովամահ էին լինում։ Նույնիսկ նման դաժան պայմաններում արցախցիները արժանապատվորեն հաղթահարեցին բոլոր դժվարությունները՝ երբեք չդադարելով հավատալ, որ անհնար է արմատախիլ անել հայերի արմատները դարավոր Արցախից, քանի որ դրանք չափազանց խորն են թաղված։
Շրջափակումը մեզ շատ բան սովորեցրեց՝ ապրել էլեկտրաէներգիայի անջատումների գրաֆիկով, կանգնել հերթերում հացի համար, հարյուրավոր կիլոմետրեր քայլել վառելիքի և տրանսպորտի պակասի պատճառով և միևնույն ժամանակ չուշանալ աշխատանքից։ Խմեք ոլոռից և ցիկորիից պատրաստված սուրճ։
Կտրոններով գնում էինք սահմանափակ քանակությամբ սնունդ, որը ինչ-որ կերպ բաժանում էինք հարազատների, ընկերների և գործընկերների միջև։ Երբեմն Ստեփանակերտի շուկայում վաճառվում էին տեղական մրգեր և բանջարեղեն։ Սակայն, շատերին այն չէր հասնում, իսկ նրանք, ովքեր կարողանում էին հերթ կանգնել և գոնե ինչ-որ բան գնել, կիսվում էին դրանով իրենց հարազատների հետ։
Շաբաթ-կիրակի օրերին, էլեկտրաէներգիայի անջատումների միջև ընկած ժամանակահատվածում, ես և ընկերներս հավաքվում էինք մեր տանը։ Երբեմն նույնիսկ գառան խորոված էինք պատրաստում, քանի որ այլ միս չկար։ Կտրոններով տրամադրվում էր միայն գառան և տավարի միս։ Ես իրականում չեմ սիրում գառան միս, բայց այդ պահին մեծ հաճույքով ուտում էի։
2023 թվականի շրջափակման վերջին օրերին, ձմռանը գոյատևելու համար, մարդիկ սկսեցին վառելափայտ պաշարել։ Ընկերների և ընտանիքի հետ միասին սկսեցինք գազար, ճակնդեղ, կանաչեղեն և այլ բանջարեղեն ցանել, բայց չհասցրեցինք բերքը հավաքել։
Եկավ սեպտեմբերի 19-ը, և պատերազմը վերսկսվեց։ 9 ամսվա սովից և այլ փորձություններից ուժասպառ արցախցի քաջարի ժողովուրդը 24 ժամ համառորեն կռվեց թշնամու դեմ անհավասար պայքարում։ Բավարար զենքի և Հայաստանի ու միջազգային հանրության կողմից աջակցության բացակայության պատճառով պայքարն ավարտվեց Արցախի լիակատար օկուպացմամբ և բնիկ բնակչության էթնիկ զտմամբ։
Մենք, ինչպես մեր բոլոր հայրենակիցները, թողնելով մեր ողջ ունեցվածքը, մեր նախնիների, հարազատների և ընկերների գերեզմանները, բռնեցինք տեղահանության ճանապարհը։ Մեկնելուց առաջ փակեցին տան դռները և վերցրեցինք բանալիները՝ ի նշան վերադարձի։ Վստահ եմ, որ մի օր դրանք անպայման օգտակար կլինեն, եթե ոչ ինձ, ապա իմ երեխաներին և թոռներին, ովքեր կվերադառնան այնտեղ և կնշեն մայիսի 9-ը Ստեփանակերտի Վերածննդի հրապարակում։
Արսեն Աղաջանյան
