Քարին տակը, որն ամբողջությամբ ջնջվել է երկրի երեսից

Նիկոլ Փաշինյանը, ելույթ ունենալով միջազգային հարթակներից, արցախցիների վերադարձի գաղափարը անվանում է ոչ միայն անիրատեսական, այլև վտանգավոր «խաղաղության գործընթացի» համար։

Ժողովրդի վերադարձի հետ կապված իրավիճակը պարզ է, բայց ԵԽԽՎ անդամին այլ բան հետաքրքրեց․ արդյոք քննարկվե՞լ է ղարաբաղցի փախստականների գույքային փոխհատուցման հարցը խաղաղության համաձայնագրի շրջանակներում, և արդյոք նրանց մշակութային ժառանգությունը վտանգված է։

Փաշինյանը նշեց, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև նախաստորագրված խաղաղության համաձայնագիրը պարունակում է միայն որոշակի հարցերի վերաբերյալ համաձայնություններ։ Ենթադրվում է, որ երկու երկրների միջև կստեղծվեն մեխանիզմներ և հարթակներ այլ խնդիրների քննարկման համար։

Այսպիսով, ԵԽԽՎ-ն և մյուսները ֆունդամենտալ հարց են տալիս. ի՞նչ է լինելու արցախցիների գույքի, նրանց հուշարձանների և պաշտամունքի վայրերի հետ։

Պաշտոնական Երևանի կողմից այս հարցերը քննարկելուց հրաժարվելը և դրանք «քողարկելու» փորձերը՝ արցախցիներին ֆինանսական օգնություն ցուցաբերելով, նրանց կապույտ անձնագրերը փոխարինելով և բնակարանային վկայականներ տրամադրելով, չեն լուծում Արցախում լքված գույքի և հուշարձանների հարցը։ Նույնիսկ եթե բոլոր արցախցիները բնակարան ստանան Հայաստանում, նրանց սեփականության իրավունքները Արցախում՝ թե՛ մասնավոր, թե՛ կոլեկտիվ, կմնան անփոփոխ։

Տեղահանությունից ի վեր Հայաստանի կառավարությունը չի գնահատել կամ գույքագրել լքված գույքը և որևէ միջոց չի ձեռնարկում փոխհատուցման համար։ Բոլոր առաջարկները մերժվել են, այդ թվում՝ միջազգային դոնորների համաժողով անցկացնելու գաղափարը։ Հայաստանի կառավարությունը վախենում է ճանաչել արցախցիների սեփական գույքի իրավունքը և պնդել Հայաստանի պատասխանատվությունը՝ այն պաշտպանելու կամ փոխհատուցելու համար։

Բաքուն փորձում է լուծել հայկական գույքի հարցը բարբարոսական միջոցներով՝ պարզապես ոչնչացնելով բնակելի շենքերը, հուշարձանները, գերեզմանատները և ամբողջ գյուղերը։ Սակայն սա լուծում չէ, քանի որ հողի իրավունքը անօտարելի է։

Մինչև Արցախում գույքի հարցը չլուծվի, ոչ մի ինքնահարգանք ունեցող ընկերություն կամ երկիր այս տարածքում ներդրումներ չի կատարի։ Ավելին, նույնիսկ Ադրբեջանի շարքային բնակիչները դժկամությամբ են տեղափոխվում այնտեղ, քանի որ հասկանում են, որ ստիպված կլինեն ապրել ուրիշի բնակարաններում։ Ինչ վերաբերում է եկեղեցիներին, ապա դրանք Հայ Առաքելական Եկեղեցու սեփականությունն են։

Գույքային հարցը չի լուծվի նույնիսկ «խաղաղության պայմանագրով», քանի որ գույքի իրավունքները անվիճելի են ամբողջ աշխարհում և չեն դադարում նույնիսկ աղետի դեպքում։ Բաքուն դա հիանալի հասկանում է, բայց օգտվում է Հայաստանի կառավարության հետ իր հանցավոր գործարքից՝ ուրիշի գույքը տնօրինելու համար։

Ցանկացած, նույնիսկ թեթևակի կոմպետենտ իրավաբան, Հայաստանի կառավարության աջակցությամբ, կարող է միջազգային դատարաններում մասնավոր և խմբային հայցեր ներկայացնել Արցախի բնակիչների համար։ Հասարակական կազմակերպություններն արդեն իսկ տվյալներ են հավաքում Արցախում լքված գույքի վերաբերյալ։ Սակայն Հայաստանի կառավարության՝ Արցախից՝ նրա հողերից, գույքից, արժեքներից, հանքային պաշարներից, ենթակառուցվածքներից և մասնավոր սեփականությունից հրաժարվելու քաղաքականությունը դառնում է գլխավոր խոչընդոտը արցախցիների իրավունքների ճանաչման և պաշտպանության համար։

Ո՛չ Բաքվի բարբարոսական գործողությունները, ո՛չ Հայաստանի կառավարության հրաժարումը, ո՛չ էլ արցախցի ժողովրդի պասիվությունը չեն կարող միջազգային կազմակերպությունների ներկայացուցիչներին ստիպել մոռանալ սեփականության իրավունքի մասին։ Եվրոպացիները ցնցված են և չեն կարողանում հասկանալ, թե ինչպես կարելի է բռնագրավել սեփականությունը կամ 150,000 մարդկանց սեփականությունը «նվիրել» գրչի մի հարվածով։

Այս հարցը մի օր կհայտնվի իր ողջ հասակով և կխաթարի խաղաղության ու այլ համաձայնագրերը։

Նաիրա Հայրումյան

Նաիրա Իսրայելյանը թոշակառու է Արցախից։ Որդու՝ 5 հոգանոց ընտանիքի հետ բնակվում է Կոտայքի մարզի Քանաքեռավան գյուղում։ Արցախցի 72-ամյա կինը, սակայն, չի ստացել փախստականի կարգավիճակ և չի օգտվում արցախցիներին տրվող ոչ մի աջակցությունից։

Բազմիցս է դիմել տարբեր իրավասու մարմինների, հասարակական գործիչների, սակայն հարցը դրական լուծում չի ստացել։ Պատասխանել են, որ նա չի հանդիսանում բռնի տեղահանված անձանց տրամադրված 100000-ական դրամի շահառու։ Որպես թոշակառու՝ ստանում է ընդամենը 44000 ՀՀ դրամ։

-2022-ի նոյեմբերի 20-ին մեկնել եմ ՌԴ՝ աղջկաս մոտ ժամանակավոր հյուընկալելու։ Երբ եկավ վերադառնալուս պահը, լսեցինք, որ Արցախը շրջափակման մեջ է հայտնվել։ Սկսեցինք հետաքրքրվել, թե ինչ հնարավորություններ կան Արցախ վերադառնալու։ Տեղեկացա, որ միայն Կարմիր խաչի միջոցով կարող եմ տուն վերադառնալ։ Ինչքան էլ փորձեցինք, ոչինչ չստացվեց։ 9 ամիս շարունակ ես մտքով Արցախում էի, որդիներիս ու թոռներիս հետ։ Շատ ծանր ապրումներ եմ ունեցել, քանի որ ցանկությունս մեկն էր՝ գնալ Արցախ։ 2023-ի սեպտեմբերի 19-ին իմ որդիները, ինչպես միշտ, դիրքերում էին։ Փառք Աստծո, փրկվեցին այս պատերազմում ևս և բոլորի պես տեղահանվեցին Արցախից։ Երկուսի ընտանիքներն էլ ապրում են վարձակալած բնակարաններում։

ՌԴ-ից վերադարձա որդիներիս մոտ, գրանցվեցի Քանաքեռավանում, հետո դիմեցի համապատասխան մարմիններին, որ ստանամ փախստականի կարգավիճակ։ Մի քանի անգամ առցանց դիմել եմ աջակցություն ստանալու համար, սակայն միշտ մերժվել են դիմումներս՝ պարզաբանելով, որ շահառու չեմ հանդիսանում և սեպտեմբերի 19-ին չեմ հատել Հակարի կամուրջը (ոչ իմ կամքով)։ 2024 թվականի մարտ ամսում լրացել էր 070 կոդով իմ անձնագրի ժամկետը, ինչի համար դիմել եմ անձնագրային բաժին։ Ինձ միանգամից տվել են ՀՀ քաղաքացիություն և 058 կոդով անձնագիր՝ առանց իմ իմացության։

Առողջությունս վատանալու պատճառով վերջերս շտապ օգնությամբ ինձ հասցրել են հիվանդանոց, որտեղ իմ մոտ հայտնաբերել է լեղապարկի բորբոքում և պահանջվում է շտապ վիրահատություն։ Եղվարդի Նաիրի ԲԿ-ում ինձ լավ ընդունել են, շրջապատել հոգատարությամբ և հանձն առել, որպես արցախցի, անվճար վիրահատել։ Սակայն, երբ պարզվել է, որ ես չունեմ ժամանակավոր պաշտպանության վկայական, տեղեկացրել են, որ չեմ կարող օգտվել անվճար ծառայությունից, ինչքան էլ մեծ էր ինձ օգնելու նրանց ցանկությունը։

Ես չգիտեմ, թե ում դիմեմ, որ իմ հարցը լուծվի, քանի որ ոչ ես, ոչ էլ զավակներս ի վիճակի չենք վճարել 270000 դրամ գումարը։ Ոչ մեկից գումար չեմ խնդրում, պարզապես ցանկանում եմ, որ պատկան մարմիններն ինձ ճանաչեն որպես Արցախից տեղահանված փախստականի, որպեսզի օգտվեմ արտոնություններից։ Ես մեղավոր չեմ, որ շրջափակման պատճառով չկարողացա վերադառնալ իմ հայրենիք, որտեղ իմ երեխաներն էին, որտեղ իմ ամուսինն ու ծնողներս են ամփոփված,-ասում է արցախցի կինը։

Նարիա Իսրայելյանն Արցախյան 44-օրյա պատերազմում ոչ մի րոպե չի բացակայել Արցախից։ Ամուսնու՝ Հրանտի հետ Ասկերանում էին՝ սպասելով, որ որդիները այդ օրերի ընթացքում գոնե մեկ անգամ տուն կգան։ Նրա ավագ որդին՝ Արթուրը, ով հրետանավոր էր, 44 օր շարունակ դիրքերից չբացակայեց։ Միայն պատերազմի ավարտից հետո նա վերադարձավ՝ հիասթափված, ընկճված։ Կրտսեր որդին՝ Արամը, աշխարհազորային էր։ 2016-ի, 2020-ի և 2023-ի պատերազմներում Իսրայելյան եղբայրները մարտական դիրքերում էին։

-Ցավ եմ զգում, որ չեմ կարող օգնել իմ զավակներին, անգամ բնակապահովման ծրագրից չեմ կարող օգտվել ու միանալ նրանց։ Ամուսինս պատերազմի հետևանքով է մահացել։ Երբ սկսվեց պատերազմը, նա դեռևս լավ էր իրեն զգում, մասնակցում էր թիկունքային մի շարք աշխատանքների․ դրա մասին կարող են վկայել շատերը։ Պատերազմի վերջին օրերին հանկարծակի նրա առողջությունը վատացավ։ Շատ ծանր օրեր էին․ մենք ապաստարանում էինք։ Մի քանի անգամ շտապ օգնություն կանչեցինք․ օգնեցին ինչով կարող էին։ Ամուսինս իմ աչքի առաջ օրեցօր վատանում էր։ Չեմ նեղանում ոչ մեկից, քանի որ վիրավորները շատ էին, իսկ բուժաշխատողները զբաղված էին տղաների կյանքը փրկելով։ Պատերազմի ավարտից մի քանի օր հետո նա մահացավ՝ ոտքի փտախտից,- ասում է տիկին Նաիրան և ավելացնում, որ որդին բանկից ստիպված գումար է վերցրել, որպեսզի գնա վիրահատության, քանի որ բժշկի խոսքով՝ հապաղելը վտանգավոր է կյանքի համար։

Նաիրա Իսրայելյանի դեպքը եզակի չէ։ Նրա կարգավիճակում հայտնվածները շատ-շատ են, ովքեր տարբեր պատճառներով փախստականի կարգավիճակ չեն ստացել ու չեն օգտվում արցախցիներին տրվող աջակցություններից, այդ թվում անվճար բժշկական օգնությունից։ ՀՀ Կառավարությանը գուցե անհրաժեշտ է որոշո՞ւմ կայացնել բոլոր արցախցիներին անվճար բուժօգնություն ցուցաբերելու ուղղությամբ, անգամ նրանց, ովքեր այս կամ այն պատճառներով չեն կարողացել ստանալ ժամանակավոր պաշտպանության վկայական։ Սա մի խնդիր է, որը հրատապ լուծում է պահանջում։

Կարինե ԲԱԽՇԻՅԱՆ

Լուսանկարը՝ 2020 թ․, ապաստարան Արցախում